Procesy poznawcze

W literaturze prawa karnego wskazuje się zgodnie, iż opisanie zamiaru, czy to bezpośredniego, czy ewentualnego, następuje za pomocą ustalenia jego aspektu intelektualnego oraz aspektu woluntatywnego (wolicjonalnego)⁴²⁵. Aspekt intelektualny określa się przy tym jako świadomość możliwości, lub w niektórych wypadkach świadomość konieczności, popełnienia czynu zabronionego.

422 Zob. E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia…, op. cit., s. 278 i 420.

423 J. Reykowski: Z zagadnień…, op. cit., s. 20.

424 Ibidem, s. 21.

425 Zob. m. in. W. Wróbel, A. Zoll: Polskie…, op. cit., s. 204 i W. Wolter (w:) I. Andrejew, W.

Świda, W. Wolter: Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 299.

Świadomość jest w nauce psychologii wyodrębniana jako fenomen przynależny do procesów poznawczych człowieka⁴²⁶, obok m.in. wiedzy, uwagi, percepcji, pamięci oraz myślenia i rozumowania⁴²⁷. Definiuje się ją jako „(…) zdawanie sobie przez podmiot sprawy z treści własnych procesów psychicznych, np. z tego co jest przedmiotem spostrzegania, myślenia lub doznań emocjonalnych.”⁴²⁸. Niektórzy autorzy tak określaną świadomością klasyfikują jako tzw. świadomość introspekcyjną, wyróżniając obok niej jeszcze świadomość percepcyjną⁴²⁹, która ma polegać na „(…) zdawaniu sobie sprawy z tego, co dzieje się w otoczeniu.”⁴³⁰. Rozróżnienie takie nie wydaje się konieczne, jako że świadomość percepcyjna wchodzi w istocie w zakres świadomości introspekcyjnej. Jeśli bowiem przedmiot naszej percepcji jest uświadomiony (świadomość percepcyjna), to jednocześnie z faktu tego zdajemy sobie sprawę (świadomość introspekcyjna). Każdorazowo jednak konieczne dla świadomości są uprzednie wobec niej inne procesy psychiczne o charakterze poznawczym – np.

percepcja, lub pozapoznawczym – np. emocjonalne. Oczywiste jest bowiem, że uświadomienie sobie emocji musi poprzedzić wystąpienie tej emocji. Podobnie uświadomienie sobie możliwości popełniania czynu zabronionego musi zostać poprzedzone dostrzeżeniem czynników składających się na taką możliwość, zazwyczaj najpierw bezpośrednio obserwowalnych w rzeczywistości za pomocą percepcji, a następnie analizowanych już w umyśle sprawcy za pomocą czynności umysłowych – myślenia.

Percepcję określa się w psychologii poznawczej jako po prostu spostrzeganie czyli „(…) proces aktywnej interpretacji danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej nabytej wiedzy.”⁴³¹. Myślenie zaś jako „(…) proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów, pojęć

426 Z tego też względu w prowadzonych tu rozważaniach przyjęto ujęcie świadomości funkcjonujące w psychologii poznawczej. Wydaje się być ono dość przystępne dla analizy kwestii świadomości sprawcy czynu zabronionego. Należy jednak zwrócić uwagę, iż świadomość jest pojęciem występującym niemal we wszystkich działach psychologii, stanowi nadto przedmiot zainteresowania i badań neurobiologii oraz filozofii – por. J. Giezek: Świadomość…, op. cit., s. 17-23.

427 E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia…, op. cit.

428 Ibidem, s. 178. Tak zakreślona definicja świadomości obejmuje funkcje najczęściej przypisywane temu fenomenowi psychicznemu – udział w procesach decyzyjnych, pamięciowych, skojarzeniowych, w rozpoznaniu i odczuwaniu emocji czy formułowaniu reprezentacji poznawczych – por. J. Giezek:

Świadomość…, op. cit., s. 21.

429 Do autorów tych należy D. Armstrong – Zob. J. Bobryk: Akty…, op. cit., s. 45.

430 E. Nęcka: Procesy uwagi, (w:) J. Strelau (red.): Psychologia…, op. cit., s. 78.

431 E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia…, op. cit., s. 278.

lub sądów) w dłuższe ciągi”⁴³². Myślenie zastępuje niejako działanie w świecie zewnętrznym⁴³³, jest jego mentalnym substytutem. Dostrzeżony obiekt, sytuację, lub problem możemy zanalizować w naszym umyśle za pomocą sformułowanych reprezentacji umysłowych. Reprezentacja umysłowa (poznawcza) jest właśnie umysłowym odpowiednikiem pewnego elementu realnie istniejącego, ale też fikcyjnego lub hipotetycznego⁴³⁴.

O świadomości możliwości popełnienia czynu zabronionego można zatem mówić, gdy człowiek postrzegając pewną sytuację, przy wykorzystaniu posiadanej wiedzy i kontekstu tej sytuacji, dokonuje jej przekładu z danych zmysłowych na dane umysłowe, poddaje ją procesowi myślenia przy wykorzystaniu jej reprezentacji poznawczej, a następnie w wyniku procesu rozumowania dochodzi do wniosku, że owa sytuacja stwarza możliwość popełnienia czynu zabronionego. Rozumowanie jest w psychologii poznawczej określane właśnie jako proces formułowania wniosków⁴³⁵. Możliwa jest jednak również sytuacja, i w rzeczywistości jest ona zapewne częstsza, gdy proces powstania świadomości możliwości popełnienia czynu zabronionego dokonuje się z pominięciem pierwszego etapu – tj. percepcji. Świadomość możliwości zrealizowania znamion czynu zabronionego jest wówczas efektem jedynie operacji mentalnych potencjalnego sprawcy. Operując reprezentacjami poznawczymi wyobraża on sobie pewne zachowanie i w procesie rozumowania formułuje wniosek, iż może ono stanowić realizację znamion czynu zabronionego.

Nauka prawa karnego dość zgodnie stoi na stanowisku, iż w świadomości sprawcy powinny znaleźć odbicie znamiona przedmiotowe czynu zabronionego⁴³⁶. Jednocześnie też konsekwentnie wskazuje się, że nie sposób relacjonować świadomości do znamion podmiotowych czynu⁴³⁷ Te jednogłośne stwierdzenie poddał ostatnio w wątpliwość J. Giezek, wskazując, że wspomniana już wyżej świadomość introspekcyjna odnosi się przecież także do wewnętrznych procesów psychicznych podmiotu – umożliwia mu samoświadomość⁴³⁸. Zgodzić należy się z J. Giezkiem, że nie ma przeszkód, by analizować świadomość podmiotu co do jego procesów psychicznych –

432 Ibidem, s. 400.

433 Ibidem, s. 421.

434 Ibidem, s. 60.

435 Ibidem, s. 420.

436 Zob. Ł. Pohl: Prawo…, op. cit., s. 147 i W. Wróbel, A. Zoll: Polskie…, op. cit., s. 204.

437 A. Zoll (w:) Idem (red.): Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., Warszawa 2012., s. 511.

438 J. Giezek: Świadomość…, op. cit., s. 94-95.

poznawczych, emocjonalnych czy motywacyjnych. Zabieg taki może być przy tym doniosły z punktu widzenia postępowania dowodowego w procesie karnym. To bowiem sprawca jest jedyną osobą mającą dostęp do własnej psychiki i jest w stanie w bezpośredni sposób określić jak kształtowała się jego świadomość czy postawy wolicjonalne. Podkreślić jednak trzeba, że relacjonowanie świadomości sprawcy do znamion podmiotowych czynu zabronionego jest prawko-karnie irrelewantne z punktu widzenia kwestii realizacji znamion czynu zabronionego. W tym zakresie prawidłowe jest stanowisko doktryny utrzymujące, że w świadomości sprawcy winny się zaktualizować jedynie desygnaty przedmiotowych znamion czynu zabronionego.

Warto w tym miejscu wskazać jeszcze na wielokrotnie akcentowaną w literaturze prawa karnego różnicę między świadomością a wiedzą⁴³⁹. Wiedza, jak powyżej wskazano, jest czynnikiem pozwalającym na zaistnienie świadomości.

Zakodowana w pamięci długotrwałej (LTM), na skutek operacji poznawczych, zostaje zaktualizowana i włączona w zakres świadomości, bądź też jest wykorzystywana, przy uświadamianiu percypowanych elementów rzeczywistości. Nie należy więc utożsamiać pojęcia świadomości z wiedzą⁴⁴⁰. Jednocześnie jednak nie można unikać odpowiedzi na pytanie czy dla przypisania sprawcy umyślnego popełnienia czynu zabronionego konieczne jest zaktualizowanie się w jego świadomości wszystkich desygnatów znamion przedmiotowych tego czynu, czy też co do niektórych z nich wystarczy wiedza. Pomocne mogą być tutaj przywołane ponad pół wieku temu przez W.

Mąciora⁴⁴¹, a przypomniane niedawno przez Ł. Pohla⁴⁴², poglądy L. Zimmerla i R.

Franka. R. Frank rozróżniał przedmiot (Gegenstand des Bewusstseins) i treść świadomości (Inhalt des Bewusstseins). Przedmiotem świadomości jest to o czym się aktualnie myśli, treścią zaś jest wiedza, niezależnie od tego czy zaktualizowana jest w procesie myślenia⁴⁴³. Na podstawie tego rozróżnienia R. Frank konstatował, że nie wszystkie znamiona muszą być objęte świadomością sprawcy. Wystarczy, że

439 Zob. np. A. Zoll (w:) Idem (red.): Kodeks…, op. cit, s. 142.

440 W nauce prawa karnego kwestia relacji między świadomością a wiedzą była ujmowana rozmaicie. Słusznie zauważa M. Król-Bogomilska, że kwestia ta jest nadmiernie uwypuklana, w rzeczywistości zachodzi bowiem ścisła zależność świadomości od wiedzy – zob. Eadem: „Formy winy…”, op. cit., s. 172-175.

441 W. Mącior: Błąd jako nieświadomość lub urojenie czy jako nieświadomość lub niewiedza, (w:) M. Cieślak (red.): Zagadnienia prawa karnego i teorii prawa. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Władysława Woltera, Warszawa 1959, s. 108 i n.

442 Ł. Pohl: Błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego w polskim prawie karnym (zagadnienia ogólne), Poznań 2013, s. 21-22 i 104-107.

443 W. Mącior: Błąd…, op. cit., s. 109.

przestępny skutek stanowi przedmiot świadomości, pozostałe znamiona mogą być objęte jej treścią, a więc wiedzą⁴⁴⁴. Wykorzystując systematykę R. Franka, L. Zimmerl dokonał rozróżnienia między nieświadomością i niewiedzą wskazując, że nieświadomość jest niemyśleniem o czymś w danej chwili (Nicht-daran-denken), niewiedza (überhaupt nicht wissen) zaś zawsze implikuje nieświadomość⁴⁴⁵. Rozróżnienie to posłużyło L. Zimmerlowi przy podziale znamion na uzupełniające, dla których wystarczająca jest wiedza i nieuzupełniające, wymagające świadomości, przy czym znamiona uzupełniające utożsamiał on ze znamionami negatywnymi czynu⁴⁴⁶.

Dystansując się od sporu o zasadność koncepcji negatywnych znamion czynu zabronionego nie można nie docenić atrakcyjności ujęcia R. Franka i L. Zimmerla.

Rozsądnym zdaje się być rozumienie wymogu odbicia się w świadomości sprawcy desygnatów przedmiotowych okoliczności czynu zabronionego w taki sposób, że odbicie to stanowiło bezpośrednio przedmiot, bądź też pozostawało w jej treści, a więc w sferze wiedzy⁴⁴⁷.

W dalszej części pracy, przy omawianiu konstrukcji zamiaru ewentualnego, ilekroć wykorzystywane będzie sformułowanie „świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego” dotyczyć będzie ono złożonego ciągu procesów poznawczych składającego się z ewentualnej percepcji, przetworzenia w umyśle oraz poddania procesowi rozumowania, a następnie uświadomienia okoliczności mogących stanowić zrealizowanie znamion czynu zabronionego, bądź to w charakterze przedmiotu świadomości, bądź też jej treści. Powyższe ustalenia dotyczą również oczywiście uświadomionej konieczności popełnienia czynu zabronionego. Różnica jest tylko taka, że percypowana i przetwarzana w umyśle sytuacja zostaje przez podmiot w procesie rozumowania uznana za nieuchronnie prowadzącą do popełnienia czynu zabronionego.

Biorąc pod uwagę fakt, iż na uświadomienie możliwości czy też konieczności popełnienia czynu zabronionego składa się cały kompleks procesów poznawczych –

444 Ibidem.

445 Ibidem.

446 Zob. Ł. Pohl: Błąd…, op. cit., s. 52 i W. Mącior: Błąd…, op. cit., s. 110.

447 Słusznie zauważa Ł. Pohl, że „(…) koncepcja sformułowana przez Zimmerla jest ujęciem adekwatnie ukierunkowanym, gdyż trafnie odzwierciedla ona zgodną z rzeczywistym stanem rzeczy prawidłowość, że okoliczności, w których przychodzi sprawcy świadomie realizować zachowanie mieszczące się w zakresie normowania prawno-karnej normy sankcjonowanej, nie muszą być przez sprawcę objęte – używając określenia R. Franka - <<przedmiotem jego świadomości>> w czasie realizowania przezeń tego zachowania, aby o zachowaniu tym można było orzec, że zrealizowano je umyślnie lub w formie świadomej nieumyślności.” – idem: Błąd…, op. cit., s. 106-107.

percepcja, myślenie i rozumowanie, w dalszej części pracy świadomość jako element strony podmiotowej czynu zabronionego określana będzie jako jej aspekt poznawczy⁴⁴⁸.