Sprecyzowanie pełnego elementu intelektualnego świadomej nieumyślności

Dokonując dyferencjacji zamiaru ewentualnego ze świadomą nieumyślnością sygnalizowano już potrzebę wyartykułowania w przepisie art. 9 § 2 kk pełnego obrazu elementu intelektualnego świadomej nieumyślności. W obowiązującej regulacji tej formy strony podmiotowej ustawodawca wskazuje jedynie na przewidywanie przez sprawcę możliwości popełnienia czynu zabronionego. Jak jednak starano się wykazać we wcześniejszych rozważaniach – postępowanie sprawcy, który chce nie popełnić czynu, a przewiduje możliwość jego popełnienia i mimo to decyduje się na podjęcie zachowania, które doprowadza do popełnienia czynu musi być determinowane jakimś czynnikiem, który pozwala mu takie zachowanie podjąć. Inaczej bowiem zachowanie sprawcy byłoby skrajnie nieracjonalne i niezrozumiałe. Czynnikiem tym jest przypuszczenie sprawcy, że czynu nie popełni. Przypuszczenie to, jak już wskazywano, stanowi kluczowy element poznawczego aspektu świadomej nieumyślności. Musi więc zostać wprost wyrażone w przepisie kreującym tą formę strony podmiotowej, który obecnie, wbrew stanowisku większości doktryny, nie wyczerpuje opisu tego, co ontologicznie można nazwać świadomą nieumyślnością.

W poglądach doktryny aprobujących kompletność uregulowania nieumyślności w art. 9 § 2 kk bez trudu można doszukać się sprzeczności. A. Zoll wprost stwierdza, że nie widzi żadnej konieczności uzupełnienia regulacji przepisu art. 9 § 2 kk⁷²⁹. Jednocześnie jednak autor ten konstatuje, że „Świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego jest elementem opisu składającym się na stronę podmiotową tego czynu. Jest to znamię czynu zabronionego. Takim samym elementem podmiotowym charakteryzującym czyn zabroniony jest przypuszczenie, że uniknie się popełnienia czynu zabronionego.”⁷³⁰. Te dwa stwierdzenia w świetle obecnego brzmienia art. 9 § 2 kk zdają się pozostawać w oczywistej sprzeczności. Niekonsekwencję w rozważaniach dotyczących konstrukcji świadomej nieumyślności można też zauważyć w wypowiedzi

729 A. Zoll: Strona podmiotowa i wina w Kodeksie karnym z 1997 r. i w projektach jego nowelizacji, w: A. Łopatka, B. Kunicka-Michalska, S. Kiewlicz (red.): Prawo. Społeczeństwo. Jednostka. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Kubickiemu, Warszawa 2003, s. 415-416.

730 Ibidem.

A. Liszewskiej, w której wskazuje, iż „Strona intelektualna nieumyślności świadomej nie różni się zasadniczo od strony intelektualnej zamiaru ewentualnego, ponieważ sprawca prawidłowo ocenia stan faktyczny chociaż pozostaje w błędnym, subiektywnym przekonaniu, że jego zachowanie nie doprowadzi do dokonania czynu zabronionego.”⁷³¹. Stwierdzając występowanie u sprawcy takiego przekonania nie sposób jednocześnie, jak czyni to autorka, utrzymywać tożsamości strony intelektualnej w świadomej nieumyślności i w zamiarze ewentualnym.

Aby wyżej przytoczonych sprzeczności uniknąć, proponuję następujące brzmienie art. 9 § 2 kk:

„Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał lecz przypuszczał, że popełnienia czynu uniknie, albo możliwość taką mógł przewidzieć.”.

Dopiero tak skonstruowany art. 9 § 2 kk pozwala na pełne odzwierciedlenie strony podmiotowej czynu popełnianego w świadomej nieumyślności, którego sprawca podejmuje przestępne zachowanie mimo przewidywania możliwości popełnienia czynu i jednoczesnej niechęci wobec jego popełnienia tylko dlatego, że przypuszcza, iż popełnienia tego czynu uda mu się jednak uniknąć. Gdyby bowiem sprawca przewidywał możliwość popełnienia czynu, a jednocześnie nie przypuszczał, że go jednak uniknie, to albo w ogóle nie podjąłby zachowania, albo musiałby się zgodzić na popełnienie czynu, a wówczas należałoby mu przypisać zamiar ewentualny.

Podobną propozycję nowelizacji przepisu art. 9 § 2 kk, uzasadnianą względami tożsamymi do tych przedstawianych w przedmiotowej pracy, przedstawił T.

Przesławski w swojej monografii „Psychika. Czyn. Wina.”. Zaproponował on następujące określenie aspektu poznawczego świadomej nieumyślności: „(…) mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał i przypuszczał, że czyn nie nastąpi”⁷³². Porównując tą propozycję z propozycją własną przedstawioną w niniejszej pracy można wskazać, że na korzyść tej drugiej przemawia posłużenie się w niej wyrażeniem

731 A. Liszewska: Strona podmiotowa czynu i wina a niepoczytalność, (w:) P. Kardas, T. Sroka, W.

Wróbel (red.): Państwo…, op. cit., s. 635.

732 T. Przesławski: Psychika…, op. cit., s. 208.

„uniknie”, które podkreśla postawę wolicjonalną sprawcy polegającą na niechęci popełnienia czynu zabronionego. „Unikanie”, jak już wskazywano, zgodnie ze swą słownikową definicją dotyczy bowiem zazwyczaj czegoś nieprzyjemnego i niepożądanego. Użyte w propozycji własnej słowo „lecz” podkreśla zaś rozdźwięk w aspekcie poznawczym strony podmiotowej, który z jednej strony wyznaczany jest przez przewidywanie możliwości popełnienia czynu zabronionego, a z drugiej przez przypuszczenie, że uda się go uniknąć.

Bezpodstawność przypuszczenia sprawcy była wprost wyrażona w art. 7 § 2 kk z 1969 r., zgodnie z którym „Przestępstwo nieumyślne zachodzi zarówno wtedy, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie, jak i wtedy, gdy możliwości takiej nie przewiduje, choć powinien i może przewidzieć.”. Taka regulacja spowodowana była faktem traktowania na gruncie kk z 1969 r. umyślności i nieumyślności jako form winy⁷³³. Art. 7 kk z 1969 r. określał umyślne albo nieumyślne przestępstwo, w art. 9 obecnej ustawy karnej mówi się zaś o czynie zabronionym. Kwestia oceny podstaw do dokonywanych przez sprawcę przypuszczeń nie należy do znamion strony podmiotowej, a do płaszczyzny winy⁷³⁴. Sprawcy, który dopuszcza się czynu w świadomej nieumyślności można uczynić zarzut ponieważ jego przypuszczenie, że popełnienia czynu uda mu się uniknąć było w danych okolicznościach bezpodstawne. Bezpodstawność przekonania powinna być poddawana ocenie zobiektywizowanej⁷³⁵, ale na gruncie konkretnej sytuacji. Stosunek poznawczo-wolicjonalny sprawcy będzie więc zasługiwał na negatywną ocenę, gdy można będzie uznać, że w konkretnej sytuacji sprawca nie miał podstaw by przypuszczać, że nie popełni czynu zabronionego. Jeśli zaś okaże się, że były racjonalne podstawy do przypuszczenia, że popełnienia czynu uda się uniknąć, sprawcy nie będzie można uczynić zarzutu i tym samym mówić o jego winie⁷³⁶. Zgodzić trzeba się z T.

Przesławskim, iż ustawowe sprecyzowanie w treści przepisu art. 9 § 2 kk, że przypuszczenie sprawcy musi być bezpodstawne byłoby powrotem do regulacji kk z

733 Zob. A. Zoll (w:) Idem (red.): Kodeks…, op. cit., s. 152.

734 Zob. W. Wróbel, A. Zoll: Polskie…, op. cit., s. 216.

735 Zob. W. Wolter (w:) K. Buchała, W. Wolter: Wykład prawa karnego na podstawie kodeksu karnego z 1969 r. Cz. 1 Część ogólna. Zeszyt 1. Nauka o ustawie karnej i przestępstwie w opracowaniu W. Woltera, Kraków 1970, s. 146.

736 W. Wolter (w:) I. Andrejew, W. Świda. W. Wolter: Kodeks…, op. cit., s. 51.

1969 r. i zarazem pomieszaniem w art. 9 § 2 kk elementów strony podmiotowej z winą⁷³⁷.

Bezpodstawności przypuszczenia sprawcy nie implikuje samo tylko naruszenie przez niego reguł ostrożności. Zgodzić należy się z J. Giezkiem, że naruszenie tych reguł, nawet zamierzone, nie oznacza automatycznie przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego⁷³⁸. Nie oznacza więc również tym bardziej przypuszczenia, że czynu uda się uniknąć, które z oczywistych przyczyn logicznych jest zawsze następcze względem rozpoznanej możliwości popełnienia czynu zabronionego.

9.2. Zamiar bezpośredni jako świadomość konieczności popełnienia czynu