Kodeks karny z 1997 r

Komisja kodyfikacyjna powołana do zastąpienia kk z 1969 r. nową ustawą karną przedstawiła kilka propozycji dotyczących ustawowego kształtu zamiaru ewentualnego. Jak relacjonuje A. Wąsek¹⁷⁸ – projekt z maja 1990 r. przewidywał dwie alternatywne wersje ujęcia dolus evetualis. Pierwsza z nich brzmiała następująco:

„sprawca przewidując wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego, na to się godzi”, druga zaś otrzymała brzmienie: „sprawca przewidując realną możliwość popełnienia czynu zabronionego, sądzi że tego nie uniknie”¹⁷⁹. W wersji listopadowej z tego samego roku określono zamiar ewentualny jako przewidywanie

176 W. Wolter: Z problematyki…, op. cit., s. 39.

177 J. Lachowski: Czy konsekwentnie…, op. cit., s. 596-597.

178 A. Wąsek: Kodeks karny. Komentarz. Tom I (art. 1-31), Gdańsk 1999, s. 98-99.

179 Ibidem, s. 98.

przez sprawcę realnej możliwości popełnienia czynu zabronionego i godzenie się na to.

Wreszcie wersja z 1994 r. konstytuowała dolus evetualis jako przewidywanie znacznego prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego i godzenie się na to¹⁸⁰.

Szczegółowa analiza każdej z tych propozycji przekraczałaby ramy niniejszej rozprawy. Zauważyć jedynie należy, że wszystkie nawiązywały do tzw. koncepcji prawdopodobieństwa rozpowszechnionej w polskiej karnistyce głównie przez K.

Buchałę. Ostatecznie jednak utrzymano określenie zamiaru ewentualnego zawarte w kodeksie karnym z 1969 r. Przyjęta przez kodeks karny z 1997 r. i obowiązująca do dzisiaj treść art. 9 § 1 przedstawia się następująco: „Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.”. Zamiar ewentualny, identycznie jak w poprzednich polskich kodeksach karnych, został więc wyznaczony przez element intelektualny – przewidywanie możliwości popełnienia czynu zabronionego, oraz element wolicjonalny – godzenie się na popełnienie tego czynu¹⁸¹. Pojęcie przestępstwa, którym operowano w art. 7 § 1 kk z 1969 r. zastąpiono jednak pojęciem czynu zabronionego, co miało wespół z obecną treścią art. 8 kk podkreślać rozumienie umyślności i nieumyślności jako znamion strony podmiotowej czynu zabronionego, a nie jako form winy. Umyślny lub nieumyślny może być więc według zamysłu kk z 1997 r. czyn zabroniony i jako taki może dopiero podlegać wartościowaniu pod kątem zawinienia¹⁸².

Podobnie jak w kodeksie karnym z 1969 r., w art. 9 § 1 kk z 1997 r. postawiono znak równości między zamiarem a umyślnością. W uzasadnieniu do obowiązującego kodeksu wskazano przy tym, iż „Umyślność i nieumyślność jako podstawowe znamiona charakteryzujące stronę podmiotową czynu zabronionego – są określeniami techniczno-prawnymi, jedynie w ograniczonym stopniu odpowiadającymi intuicyjnym znaczeniom, jakie związane są z tymi terminami w języku potocznym. W szczególności jeśli chodzi o umyślność, to semantycznie pojęcie to odpowiada temu, co w prawie karnym uznaje się za zamiar bezpośredni.”¹⁸³. Stwierdzenie to potwierdza analiza znaczeniowa wyrażeń użytych przez ustawodawcę dla wyrażenia umyślności, przeprowadzona przez

180 Ibidem, s. 99.

181 Por. Uzasadnienie do Projektu Kodeksu Karnego, Państwo i Prawo 1994, z. 3, s. 7.

182 Zob. A. Zoll: Ogólne zasady odpowiedzialności karnej w projekcie kodeksu karnego, Państwo i Prawo 1990, z. 10, s. 33.

183 Uzasadnienie…, op. cit., s. 6.

M. Rodzynkiewicza¹⁸⁴. Wynika z niej, iż analizowane na gruncie języka potocznego terminy „chcieć”, „umyślnie” i „zamiar” znajdują się w jednym ciągu synonimicznym.

Poza tym ciągiem pozostaje już jednak „godzenie się”¹⁸⁵. Określenie umyślności w art.

9 § 1 kk ma więc charakter opisowo-projektujący¹⁸⁶.

Podkreślić należy, że kodeks karny z 1997 r. powielając regulację poprzedniej ustawy karnej nie przyczynił się do rozwiązania sporów dotyczących istoty zamiaru ewentualnego – wyjaśnienia pojęcia godzenia się i wytyczenia wyraźnej granicy między nim a świadomą nieumyślnością¹⁸⁷. Nie umniejszył także zgłaszanych przez praktykę prawa karnego trudności w dowodzeniu i przypisywaniu tej formy strony podmiotowej.

Dyskusje, które toczyły się na temat dolus eventualis na gruncie kodeksów z 1932 r. i 1969 r. toczą się również obecnie. Omówienie i ocena poszczególnych stanowisk dotyczących zamiaru ewentualnego i kluczowych problemów z nim związanych znajdzie swoje miejsce w dalszej części niniejszej rozprawy.

W tym miejscu wypada jeszcze przywołać propozycję zmiany art. 9 § 1 kk przedstawionej przez obecnie pracującą pod przewodnictwem A. Zolla Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego. Art. 9 § 1 kk miałby uzyskać następujące brzmienie:

„Czyn zabroniony jest popełniony umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar wyczerpać znamiona przedmiotowe czynu zabronionego, to jest chce je wyczerpać albo przewidując taką możliwość, na to się godzi.”¹⁸⁸. Przedstawiona zmiana przepisu art. 9

§ 1 kk miałaby na celu podkreślenie, iż zamiar odnosi się zawsze do strony przedmiotowej czynu zabronionego¹⁸⁹. Postulat tak ujętej ustawowej regulacji umyślności nie jest nowy w polskiej nauce prawa karnego – podnoszony był już w toku prac kodyfikacyjnych nad obowiązującą ustawą karną z 1997 r.¹⁹⁰. Zgodzić się należy z

184 M. Rodzynkiewicz: Próba analizy prawnokarnej konstrukcji umyślności, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1990, z. 3-4, s. 71-72.

185 Ibidem.

186 Zob. J. Majewski: Określenie umyślności w projekcie kodeksu karnego na tle obowiązujących przepisów, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1996, z. 1, s. 58.

187 Zgodnie z art. 9 § 2 kk „Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.”.

188 Zob. A. Zoll: Prace nad nowelizacją przepisów części ogólnej kodeksu karnego, Państwo i Prawo 2012, z. 11, s. 6.

189 Ibidem. Jak jednak słusznie zauważają J. Giezek i T. Kaczmarek, sformułowanie art. 9 § 1 kk zaproponowane przez Komisję Kodyfikacyjną jest dość sztuczne. Faktycznie chęć sprawcy nie dotyczy przecież realizacji przedmiotowych znamion czynu, ale konkretnego zachowania – zob. J. Giezek, T.

Kaczmarek: Przeciwko ustawowej regulacji kryteriów obiektywnego przypisania skutku, Państwo i Prawo 2013, z. 5, s. 91.

190 Zob. J. Majewski: Określenie…, op. cit., s. 61.

Ł. Pohlem, iż ta potencjalna zmiana ma charakter raczej „kosmetyczny”, bo oczywistym jest, że zamiar może być odnoszony jednie do przedmiotowych znamion czynu zabronionego¹⁹¹. Autor zwrócił również uwagę na inny mankament brzmienia art. 9 § 1 kk, którego nie usuwa proponowana przez Komisję Kodyfikacyjną nowelizacja. Jak wskazuje Ł. Pohl: „Otóż bynajmniej nie jest tak (…) że czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia. Samo powzięcie zamiaru popełnienia czynu nie oznacza bowiem jeszcze faktu umyślnego popełnienia tego czynu.”¹⁹². Ł. Pohl proponuje wobec tego inne brzmienie przepisu art.

9 § 1 kk – „Czyn zabroniony jest umyślnie popełniony wtedy, gdy sprawca mając zamiar wypełnienia znamion przedmiotowych czynu zabronionego, to jest chcąc je wypełnić albo godząc się na ich wypełnienie, wypełnia je.”¹⁹³. Tak sformułowane brzmienie przepisu art. 9 § 1 kk zdaje się być bardziej odpowiednie – łączy w sobie zmianę, którą chciała osiągnąć Komisja Kodyfikacyjna, a jednocześnie unika powtórzenia niefortunnego błędu z obecnej regulacji art. 9 § 1.

1.4 Zamiar ewentualny w pozostałych ustawach karnych oraz innych