II. Tradycje i organizatorzy działalności popularyzatorskiej
2. Działalność popularyzatorska na ziemiach polskich w okresie zaborów
W Polscepierwszehasła udostępniania iuprzystępnianiadorobkunauki szerokiemu ogółowi pojawiły się, jak podaje M. Gorczyńska, w epoce oświecenia (szczególnie w dobieKomisji Edukacji Narodowej), a dzieje upowszechniania wiedzy nierozłącznie związane są z dziejami edukacji dorosłych. Właściwy rozwój tego zjawiska łączyć można z okresem zaborów i przemianami społeczno-gospodarczymi i narodowowy zwoleńczymi,jakie zachodziły w naszym kraju. W okresie tym nastąpił gwałtowny rozwój społecznej działalności oświatowej, w którąwpisane są tradycje działalności popularyzatorskiej. W okresie zaborów opierała się ona głównie nadziałaniach pol
skich towarzystw naukowych i społeczno-oświatowych oraz na inicjatywach zaanga żowanych w działalność społeczną osób. Wyszczególnienie kilku najważniejszych towarzystw oraz działań podejmowanych przez uniwersytety pozwala dostrzecgłówne kierunki interesującego nas zjawiskaw tym okresie.
Od wielu lattowarzystwanaukowe, zwane częstoakademiami, odgrywają znaczącą rolę w rozwoju nauki ijej popularyzacji. Zaczęły powstawać w Europie Zachodniej w wiekuXV i XVI, ale bujny ich rozwój, jak pisze T. Łepkowski, przypada na XVII stulecie. W. Rolbiecki podkreśla, że były jednym z przejawów ważnego procesu w dziejach nauki, jakim byłajej instytucjonalizacja6. Spełniały ponadto wiele donio słychfunkcji społecznych.
6 W.Rolbiecki,Towarzystwanaukowe w Polsce,Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1972, s. 7.
W Polsce okrespowstawania towarzystw naukowych przypada na początek epoki zależności naszego państwa. Towarzystwa naukowe broniły interesów wspólnoty uczonych, ale pełniły również odpowiedzialną służbę społeczną, przez co odegrały wielką rolę w rozwoju rodzimej nauki i kultury. Okres zaborów stanowi ważny czyn
nik w ich rozwoju, gdyż uprawianie nauki ijej upowszechnianie było wtedy orężem walkio narodowąniezawisłość. Stanowiłoto przyczynek do rozwoju więzipomiędzy uczonymi a społeczeństwem, między nauką a potrzebami społecznymi. W okresie ponadstuletniej niewoli w poszczególnych zaborach powstało kilkanaście towarzystw naukowych, które często kompensowały brak polskich uczelni wyższych. Odgrywały one dużą rolę w zakresieorganizacjinauki ipopularyzowaniajejwyników.
Towarzystwa naukowe i społeczno-oświatowezajmowałysię również wydawaniem różnorodnych czasopism, w których liczni uczeni publikowali swoje artykuły. Za pierwsze czasopismaocharakterze magazynowym, w którychpopularyzowano naukę,
40 Nauczyciele akademiccy a popularyzacja wiedzy
uznać można wydawane w latach 1758-1761 „Nowe Wiadomości Ekonomiczne iUczone” albo„Magazyn wszystkich nauk do szczęśliwego życia ludzkiego potrzeb
nych” oraz wydawany w latach 1784-1785 „Magazyn Warszawski, pięknych nauk, kunsztów i różnych wiadomości dawnych i nowych dla zabawy i pożytku obojga pici, wszelkiego stanu ismaku”. J.Kubin w Encyklopedii kultury i oświatydorosłych podaje, że rozwój pierwszych wydawnictw popularnonaukowych przypada na koniec XIX i początek XXwieku. Za najstarszywspółcześnieukazującysię tygodnik popularyzujący nauki przyrodnicze uznać można „Wszechświat”,który założony zostałw 1882 roku.
Z ważniejszych stowarzyszeń społecznych,które przyczyniły siędo popularyzowa
nia wiedzy w okresie zaborów, wymienić można: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie (1800 r.), Towarzystwo NaukoweKrakowskie (1817 r.), podobne towa
rzystwa w Lublinie (1818r.), Płocku (1829 r.), Poznaniu (1857 r.), Toruniu(1875 r.).
Ich działalność kontynuowały następnie: Polska Akademia Umiejętności (1872 r.), Kasa im. J. Mianowskiego (1881 r.), Towarzystwo CzytelniLudowych (1888 r.),To
warzystwo Szkoły Ludowej (1891 r.), Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego im.
Adama Mickiewicza (1891 r.),Polska MacierzSzkolna(1905 r.)i wiele innych. Miały one charakterstowarzyszeńogólnokrajowych i regionalnych, o ogólnym bądź specjali
stycznym profilu działalności. Organizowały szeroką działalność na terenie miast iregionów. W okresie zaborów na terenie ziempolskich obok dużych stowarzyszeń działało ponadto wielemałych, regionalnych, których działania często zakrojone były nabardzo szerokąskalę. Prócz głównego zadania, jakimbyła dla organizacji tego typu walka z analfabetyzmem, popularyzowały one czytelnictwo i wprowadzałydorosłych do dalszej aktywności edukacyjnej, głównie dzięki akcjom odczytowym i pogadan kom. Towarzystwa te próbowały ponadto dbać o rozwój nauki polskiej poprzez ini cjowanie badań naukowych,organizowanie konkursówi dyskusji czypopularyzowanie osiągnięć naukowych (ze szczególnym uwzględnieniem rodzimych). Wydawano cza
sopisma, na łamach których publikowano wiadomości o najnowszych osiągnięciach naukowych, tłumaczonotekstyzagraniczne, organizowanorozliczne akcje odczytowe.
Najwcześniej, bo w 1800 roku, powstało Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Jegozałożycielamibyli najwięksi intelektualiści ówczesnej epoki. Zadania To
warzystwaskupiałysię wokół:
- organizowanianaukipolskiejiżycia umysłowego kraju;
- pielęgnowania języka polskiego, literatury i tradycji narodowej;
- troski opiśmiennictwo naukowe oraz o rozwój gospodarczy kraju.
Popularyzowanoponadto osiągnięcianaukowewjęzykupolskim, prowadzonoszero
ko zakrojoną działalnośćwydawniczą. Działania te wynikały z przekonania, że nauka jest istotną formą życia społecznego. Towarzystwo zamierzało objąć swoim zasięgiem jak najszerszy obszarkraju i skupić wokół siebie wybitnychuczonychz innych zaborów.
Jego działania opierały się na ofiarności społecznej wyrażanej w formie składek i daro
wizn. Towarzystwo składało się z pięciu działów, ale całością kierował prezes. Człon kowiespotykali sięna zebraniach i posiedzeniach naukowych.Towarzystwo rozwiązano po powstaniulistopadowym, ale osiągnięciakilkudziesięciu lat działalności były ogrom ne. Zgromadzono bogate zbiory biblioteczne, wydano wiele dzieł, przedyskutowano niezliczoną ilość ważnych dla państwa kwestii, zrealizowano kilkanaście poważnych przedsięwzięć (postawienie pomnika Mikołaja Kopernika, budowa Pałacu Staszica).
II. Tradycjei organizatorzy działalności popularyzatorskiej 41
W 1815 roku zostało założone przy UniwersytecieJagiellońskimTowarzystwo Na
ukowe,na wzórpowstałego kilka lat wcześniej w Warszawie Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Głównym zadaniem Towarzystwa było wspieranie działalności naukowo-ba
dawczej uczonych. Polegało ono na wydawaniu dzieł, rozpowszechnianiu wyników doświadczeń naukowych, wdrażaniu indywidualnychbadań. Zbiegiem lat działalność Towarzystwa rozszerzała się i w połowie XIX wieku biegła dwoma torami. Pierwszy, nazywany Wydziałem Akademicznym, zajmował się pracami badawczo-wydawni-czymi, drugizaś, Wydział Rozszerzania Oświaty, opiekowałsię miejskimi i wiejskimi szkołami początkowymi oraz je nadzorował. Towarzystwo współpracowało w tym zakresie z odpowiednimi władzami szkolnymi, jak również wydawało podręczniki zróżnych dziedzin, a także wspierało biblioteki szkolne. Wysiłki Towarzystwa szły w kierunku połączeniadziałań z Uniwersytetem, by Kraków stał się prężnym ośrod
kiem nowoczesnej myśli naukowej. 29 kwietnia 1872 rokuodbyło się ostatnie posie
dzenie Towarzystwa NaukowegoKrakowskiego, na którego miejscepowołano Polską Akademię Umiejętności.
Obok stowarzyszeń zajmujących się działaniami popularyzatorskimi wymienić można nieliczne działające w tym zakresie instytucje. Ich niewielka liczba wynikała z zakazu władz poszczególnych zaborów prowadzenia takiej działalności. Jednym z wyjątków było powstałe w 1868 roku MuzeumTechniczno-Przemysłowe, utworzone w Krakowie ze zbiorówzgromadzonych przez sławnegolekarza i działacza społeczne
go Adriana Branieckiego. Muzeum obok gromadzenia eksponatów i książek zajmo wało się organizowaniem wykładówpopularnych ikursów naukowych dla wszystkich zainteresowanych. Nieco później założyciel Muzeum zorganizował na wzórdziałają
cych w Anglii wyższe kursy ogólnokształcące dla kobiet, która to instytucja funkcjo
nowała do okresu międzywojennego.
Wraz z towarzystwami o charakterze ogólnym z początkiemXIX wieku zaczęły powstawać stowarzyszenia profesjonalne i specjalistyczne towarzystwa naukowe. Jako pierwsze w grupietowarzystw profesjonalnychpowstało Towarzystwo Lekarskie Wi leńskie i Towarzystwo Lekarskie Warszawskie, które w 1851 roku przekształciło się w Polskie Towarzystwo Lekarskie. Dalej wymienić można, za W. Rolbieckim, Towa
rzystwo Lekarskie Krakowskie, Towarzystwo Pedagogiczne czyTowarzystwo Rolni
cze. W grupie naukowych towarzystw specjalistycznych za pierwsze uznać można powstałe w 1866 roku we Lwowie Towarzystwo Historyczne. W 1857 roku wKrako wie, na wniosek Józefa Dietla, zainicjowano powołanie Krakowskiego Towarzystwa Hydrograficznego, lecz Towarzystwo Naukowe Krakowskie, nie chcąc dopuścić do rozproszenie organizacyjnego, utworzyło w swoich strukturach komisję zajmującą się tymi zagadnieniami. Kolejno powstawały Towarzystwo Filologiczne w Krakowie, Towarzystwo Ludoznawcze we Lwowie i Lwowskie Towarzystwo Filozoficzne. To
warzystwa specjalistyczne działające w okresiezaboróworganizowały główniezebra
nianaukowe,wydawałypublikacje,organizowały konkursy na prace naukowe,prowa dziły działalność oświatowąipopularyzatorską, zajmowały się ponadto gromadzeniem i zabezpieczaniem dziełsztuki i pamiątek historycznych.
Organizacjądziałającą na szerszym obszarze byłopowstałe w 1880roku Towarzy
stwo Czytelni Ludowych. Zajmowało się ono przede wszystkim upowszechnianiem książki, alerównież kształceniem i dokształcaniem dorosłych. Zasięgiemswym obej
42 Nauczyciele akademiccyapopularyzacjawiedzy
mowało głównie teren Wielkopolski, Pomorza i Śląska, a głównymjego celembyło szerzenie oświaty i kultury narodowej wśród wszystkich warstw społeczeństwa, w zgodzie z zasadami religijnymi. Towarzystwo realizowało swoje cele, utrzymując biblioteki, organizując wykłady publiczne i obchodypatriotyczne. Dało początek idei uniwersytetów ludowych, instytucji prowadzących szeroką działalność oświatową i popularyzacyjną, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej.
Jednąz najważniejszych organizacji naukowych powstałych w tym okresie była założona w 1872 roku krakowska Akademia Umiejętności. Powstała ona w wyniku przekształcenia Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i oparła się zasadniczo na jego dorobku i doświadczeniach. Odpoczątku swej działalności zmierzała do uzyska
nia miana naczelnej organizacji naukowej kraju i chciała objąć swym zasięgiem wszystkie trzy zabory. Głównym pionem działalności Akademiibyły badania naukowe w różnych dziedzinach, ale prowadzono także szeroko zakrojoną akcję wydawniczą, publikując historycznemateriały źródłowe, pozycjedawnego polskiego piśmiennictwa, pracemonograficzne z różnych dziedzin oraz liczne podręczniki akademickie. Stresz czenia prac referowanych na posiedzeniach poszczególnychwydziałówi komisji wraz ze sprawozdaniami z bieżącejdziałalności Akademii drukowane były w piśmie „Rocz nik Zarządu Akademii” (później „Rocznik PAU”). W 1905 roku zapoczątkowano po
nadto prace nad Encyklopedią polską, która w 25 tomach miała przedstawiać całość polskiej kultury. Jednakze względu na trudnościfinansoweprzedsięwzięcia nie udało się zrealizować w całości. Ukazało się tylko kilka tomów z poszczególnych dziedzin wiedzy.
Znaczącą organizacjądla rozwoju nauki polskiej w okresie niewoli byłapowstała w 1881 roku w Warszawie fundacja popierania nauki,czyli Kasa im. Józefa Mianow
skiego.Przyjęła onaimię rektora warszawskiej Szkoły Głównej, zlikwidowanej przez caratw 1869 roku. Pomimo dużych trudności instytucja zostałazarejestrowana przez władze zaboru jako „kasa pomocydla osób pracujących napolu naukowem”, a z cza
sem stała się największą instytucją wspierającą badaniaiwydawnictwa naukoweokre
su zaborów7. Od samego początku z organizacjązwiązani byli wielcy polscy uczeni, pierwszym przewodniczącym komitetu zarządzającego Kasą był Tytus Chałubiński.
Dzięki ogromnej ofiarności zarówno arystokracji, kół finansowych, jak i zwykłych obywateli, oraz działalności dochodowej (dzierżawa i eksploatacja pól naftowych) Kasa dysponowała pokaźnymi środkamifinansowymi, których rozdzielanie ogranicza
ne jednakbyło przez władzerosyjskie.
7 KasaimieniaJózefa Mianowskiego.Fundacja popierania nauki1881-1991, red.P.Hubner, J. Pisku- rewicz, L.Zasztowt, Kasaim.J. Mianowskiego,Warszawa 1992, s. 8.
Tajne koła samokształceniowe także odegrały ważną rolę w popularyzacji nauki.
W 1886roku powstał wWarszawie tajnyUniwersytet Latający,łączący w sobie liczne działające w tym okresie zespoły samokształceniowe. Zrzeszał w swoich szeregach głównie kobiety, ale także młodzież studenckąiuczniów szkół średnich. W 1906 roku został zalegalizowany przez władzerosyjskie pod nazwą Towarzystwa Wyższych Kur
sów Naukowych. Naukę pobierali w nim zarówno słuchacze, którzymogli zakończyć swojąedukacjęuzyskaniemdyplomustudiów wyższych(ci pomaturze), jak i takzwa ni wolni słuchacze,zainteresowaniposzerzaniemswoich wiadomości.
II. Tradycje i organizatorzy działalnościpopularyzatorskiej 43
Inną ważnąorganizacją było powstałe w 1891 roku Towarzystwo Szkoły Ludowej, działające głównie na terenie Galicji. Zajmowało się przeważnie organizowaniem oświatyszkolnej i pozaszkolnej różnych rodzajów. Tworzyło licznebiblioteki, punkty biblioteczne, domy ludowe, czytelnie oraz niedzielne uniwersytety wiejskie i uniwer
sytety robotnicze w miastach. Towarzystwo organizowało również liczne odczyty i pogadanki. Jak podaje T. Aleksander, w samym 1913 roku w różnych oddziałach Towarzystwa zorganizowano ich 73 888. TSL zajmowało się także organizowaniem szkoleń dla prelegentów i wydawało publikacje, na łamach których omawianoproble my metodyczno-organizacyjne działań popularyzatorskich. Towarzystwo Szkoły Lu
dowej wydawało „MiesięcznikTowarzystwa Szkoły Ludowej”, przekształcony w póź niejszym okresie w „Przewodnik Oświatowy”.
8 T. Aleksander,Pozaszkolna edukacja ogólnokształcąca dorosłych. Przeszłość, teraźniejszość,przy
szłość,Zeszyty Naukowe UJ, PracePedagogiczne,zeszyt nr 16, Kraków 1992, s. 51.
W. Jamrożek, Oświatapozaszkolna w koncepcjach idziałalnościTowarzystwa Uniwersytetu Ludowe go im. Adama Mickiewicza [w:]Z tradycji polskiej teorii i praktykiandragogicznej, red. E.Sapia-Drewniak,
A. Stopińska-Pająk, Wyd.Adam Marszałek, Toruń 1997, s. 69.
W 1898 roku powstało Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickie
wicza, założone we Lwowie w setną rocznicę urodzin wieszcza. W trzecim paragrafie statutu, jak podajeW.Jamrożek,pojawiłsię zapis, że celem Towarzystwa jest popula ryzowanie wiedzy poprzezkursy popularne i odczyty, pogadanki naukowe, wydawanie tanich pism, zakładanie czytelni i wypożyczalni, ogłaszanie konkursów na popularne wydawnictwa, organizowanie wycieczek naukowych9. Liczba wykładów zorganizo
wanych w ciągu dwóch pierwszych lat działalnościwynosiła, jak podaje W. Jamrożek, 751 - dla 117 tysięcy słuchaczy. Szczególnym powodzeniem cieszyły się wykłady z nauk przyrodniczych (astronomia i geologia). Wykłady miały kształtować u słucha czy nowoczesne wyobrażenie o przyrodzie i świecie, zapoznawać ichz osiągnięciami techniki i postępowymi ideami społecznymi. Szczególną wagę przywiązywano do wykładów z zakresu nauk przyrodniczych, technicznych,higieny i zdrowia oraz tych, które dotyczyływspółczesnej kultury - zwłaszcza polskiej. Krakowski oddział Towa
rzystwa organizowałna początku XX wieku zarównopojedyncze wykłady, jak i cykle odczytów dotyczące określonej problematyki, np. „Wszechświat i człowiek” czy
„Wiek XIX”. W 1899 roku TowarzystwoUniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza wydało dwa zeszyty kwartalnika „Wiedza dlaWszystkich”, który miał służyć popula ryzacjiwiedzy. Rozwinęło również, przy dużym udzialeHeleny Radlińskiej, kierującej od 1906 roku oddziałem krakowskim, sieć bibliotek i czytelni. Dzięki jej wysiłkom, biblioteka krakowskiego oddziału Towarzystwa stała sięwzorcową placówką, z której doświadczeń korzystały inne organizacje. W 1926 roku dorobek Towarzystwa w za kresie edukacji dorosłych został częściowo wchłonięty przez Towarzystwo Uniwersy tetuRobotniczego.
Inna ważna inicjatywa to postała w 1905 roku Polska MacierzSzkolna. Głównym celem towarzystwabyło krzewienie oświaty w duchunarodowym. Zadanie to realizo
wanebyło poprzez
zakładanie, utrzymywanie i popierane różnego rodzajukursów,ochronek szkół ludowych i śred nich seminariównauczycielskich, czytelni ludowych, bibliotek, organizowanie porady prawnej
44 Nauczyciele akademiccy apopularyzacja wiedzy
w sprawach dotyczących szkolnictwa, udzielaniapomocy materialnej kształcącej się młodzieży, opracowywaniedanych statystycznych dotyczącychstanu i potrzeb szkolnictwa10 11.
10 Ł.Kabzińska, Formy imetody zwalczania analfabetyzmu w działalnościoświatowej Polskiej Macie
rzy Szkolnej wlatach 1916-1939 [w:] Instytucjonalneformy edukacji dorosłych w Drugiej Rzeczypospoli
tej,red.E. Sapia-Drewniak, A. Stopińska-Pająk, Wyd. ITE, Warszawa 2001, s. 9.
11 T. Aleksander,Andragogika, Wyd. Gens, Ostrowiec Świętokrzyski 2002, s. 37-38.
Po dwóch latach PMS została rozwiązana przez władze rosyjskie, ale od 1916 roku wznowiła swoją działalność. Działaniami swymi PMS obejmowała w zasadzietereny zaboru rosyjskiego, ale również Wileńszczyznę,Cieszyni Gdańsk.
Ważną inicjatywą powstałą w zaborze rosyjskim w latach 1905/1906 był Uniwer sytet dla Wszystkich, instytucja zajmująca się działalnością oświatową skierowaną do robotników”. Początkowo organizowano luźne odczyty, przeformułowane po jakimś czasie w cykle odczytowe. Prowadzono ponadto systematyczne wykłady z różnych dziedzin.
TowarzystwoNaukowe Warszawskiepowstało w 1907 roku zinicjatywyuczonych skupionych wokół warszawskiej Szkoły Głównej, działaczy Kasy im. Mianowskiego oraz warszawskich członków Akademii Umiejętności. Wedle sformułowań ustawy TNW nastawiało się na działalność czysto naukową (wydawnictwa naukowe, organi zowanie laboratoriów i pracowni badawczych). Była to instytucja akademicka, finan sowana z datków społecznych oraz dotacji Kasy im. Mianowskiego, zorientowana głównie na organizację instytutów badawczych. Po zakończeniu I wojny światowej sytuacja kadrowa ifinansowa Towarzystwa znacznie się pogorszyła. Wielu wybitnych uczonych przeszło na stanowiska pracowników naukowych Uniwersytetu Warszaw
skiego bądź innych instytucji państwowych, a opiekę finansową nad Towarzystwem przejęłopaństwo.
Z początkiem XX wieku zaczęły się pojawiać coraz liczniej niedzielne i zimowe szkoły dla dorosłych, jak i inne formy aktywności oświatowej, które łączyły ogólny rozwój osobowościdorosłego ucznia z popularyzowaniemkultury narodowej. Stymu
latorem tych działań była aktywność środowisk akademickichoraz corazprężniej roz
wijający się ruch wydawniczy. Powstawały więc obok szkół różnorodne kursy, uni
wersytety powszechne i ludowe, szkoły wieczorowe, a także czytelnie wyższe dla do
rosłych.
Działalność różnorodnych towarzystw oświatowych wpłynęła na rozwój teorii wzakresiepopularyzacjikulturyioświaty.Działalnościąw tym zakresie wyróżniałsię, jak podaje J. Potoczny, Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewiczaw Krakowie.
Szczególną rolę w upowszechnianiu wiedzyelementarnej wśród dorosłych odgrywało żywe słowo prelegenta. Publicyści i działacze związani z ruchempopularyzatorskim w swoich wystąpieniach i artykułach stawiali przed prelegentami duże wymagania w zakresie wykształcenia umysłowego i doskonalenia zawodowego. Winni oni, według nich, umiejętnie pobudzać słuchaczy do krytycznego myślenia, nie tylko podawać rezultaty badań naukowych, lecz, jak pisała Helena Radlińska-Orsza, wprowadzać słuchaczyw „tajniki pracy naukowej”.Wszystkie organizacje upowszechniające naukę były zgodne codo tego, żedobór treści i tematyki wykładówpowinien być dostosowa ny do potrzeb środowiska i możliwości intelektualnych odbiorców. Uniwersytet Lu
II. Tradycje i organizatorzy działalnościpopularyzatorskiej 45
dowy im. A. Mickiewicza podjął cenne badania dotyczące zniechęcania się słuchaczy do uczestnictwaw działaniach oświatowych, jak ispadku frekwencji na różnorodnych zajęciach. Zagłówną przyczynę takiego zjawiska uznano słabe powiązanie wykłada
nych treściz życiowymipotrzebami słuchaczy.O efektywności wykładów decydował również poziom wiedzy słuchaczy na wykładany temat oraz stopień przygotowania szkolnego.
Ważną funkcjęwzakresie teorii popularyzacji wiedzyspełniło seminarium oświa
towe, organizowane przez krakowski oddział TUL. Uczestnicy tego spotkania wska
zywali na znaczącą rolę pracy oświatowej wśród ludu. Pojawiła się wówczas myśl o wydaniupodręcznika dla oświatowców, zawierającego dotychczasowy dorobek teo retyczny i praktyczny w dziedzinie edukacji dorosłych. W 1913 roku z inicjatywy działaczy ZGTUL wydano pierwszy podręcznik andragogiki pt. Praca oświatowa, jej zadania, metody i organizacja. Walny Zjazd działaczy Uniwersytetu Ludowego wzbo
gacił metodykę działalności popularyzatorskiej o wycieczki do muzeów, ogrodów zoologicznych czybotanicznych, zwiedzanie zabytkówarchitektonicznych, zwiedzanie wystaw dzieł sztuki, a także obserwację życia codziennego opartą na wzorowo funk
cjonujących instytucjachużytecznościpublicznej12.
12J. Potoczny, Teoria elementarnego kształceniadorosłych, popularyzacji wiedzyi czytelnictwa wGa licji dobyautonomicznej [w:] Z tradycji polskiejteorii...,s. 34.
A.Stopińska-Pająk, Andragogika w DrugiejRzeczpospolitej, Wyd. UŚ,Katowice 1994, s. 144.
Na szczególną uwagę zasługiwały również kilkudniowe kursy z zakresu techniki pracy oświatowej,przeznaczone dla działaczy, organizatorów i instruktorów zajmują
cych się pracą kulturalno-oświatową. Wykładalina nichwybitni polscy uczeni, działa
cze oświatowi i związkowi. Wiele miejsca poświęcano metodyce wykładu. Ekspono
wano zasady dydaktyczne, na których opierano działalność popularyzatorską, by wy mienić: systematyczność, stopniowanie trudności, trwałość wiedzy, indywidualizację i poglądowość. W 1908 roku Zarząd Główny TUL zorganizował centralnąwypoży
czalnię przeźroczy, zawierającą blisko 10 tysięcy klisz ilustrującychzagadnienia przy
rodnicze, krajoznawcze, historyczne.Kompletowano ponadto zestawy odczytów celem opracowania, na wzórangielski, streszczeń dla słuchaczy. Z rozważań publicystycz
nychi praktyki oświatowej towarzystwzaczęły się wyłaniaćpoczątki metodyki wykła du iodczytu. Odczytwinien być, według oświatowców, obrazowy w treści i formie, przystępny i prosty. Barwnie przedstawiający zagadnienia naukowe, ale i nieuprasz-czający ponad miaręoraz niewulgaryzujący wykładanych zagadnień.
Początkowo hasła wspierające popularyzowanie wiedzy oparte były na głębokim pozytywistycznym przeświadczeniu, że „wiedza to potęga”. Zpoczątkiem XX wieku pojawiające się wówczas prądy pedagogiczne i nagromadzone doświadczenia ukształ
towały nowepoglądy na oświatę dorosłych. Uznano, że ważniejsze od przekazu no
wych treści jest pomaganie człowiekowi w wyborze upowszechnianych wartości i wiadomości13.
Działania skierowane na popularyzowanie wiedzy, jak zostało to zauważone, od
naleźć można pośród różnorodnych inicjatyw podejmowanych przez towarzystwa na
ukowe i stowarzyszenia społeczno-oświatowe funkcjonujące w tym okresie. Najczę ściej wiązały się one z akcjami na rzecz utrzymania „ducha polskiego w narodzie” (pielęgnowanie języka polskiegooraz dbanie orozpowszechnianie literatury i tradycji
46 Nauczyciele akademiccy apopularyzacja wiedzy
46 Nauczyciele akademiccy apopularyzacja wiedzy