Rola uczelni wyższych w działalności popularyzatorskiej - studia otwarte

Ważnym kierunkiem wewspółczesnejdziałalnościpopularyzatorskiej winno być sil­ niejsze rozwijanie kształcenia niestacjonarnegoprzez uczelnie wyższe. Ideakształcenia otwartego, jak podaje E. Regulska, pojawiła się w pedagogicepod koniec XIX wieku izwiązana była z angielskimi i amerykańskimi koncepcjami popularnych kursów uni­

wersyteckich oraz studiówniezależnych. Wobrębie tej idei wyróżnićmożna studia nie­ zależne,zdalne i korespondencyjne orazkształcenie nieformalne. Większość z tych ini­ cjatywskierowana jest naumożliwieniezdobyciawykształcenia osobom, któreniemogą z różnych przyczyn podjąćnaukiwsystemie tradycyjnym.Dajetakżewszystkim zainte­

resowanym możliwości aktualizowaniaposiadanych informacji. Zdefiniowanie pojęcia

„studia otwarte” jest, według E. Regulskiej, bardzo trudne, ponieważ istnieje wiele od­ mian działalności tego typu. Niektóre z tych uczelni są otwarte tylko w sensie prze­

strzennym, inne natomiast dają swobodęw kwestiach rekrutacji i indywidualnych prefe­

rencji codo programu nauczania i tempastudiowania uczących się tam słuchaczy. Ideal­ na formuła kształcenia otwartego powinna przybrać cechy kształcenia ustawicznego, otwartego i,jakpisze E. Regulska, być skierowana do ludzi na wszystkich poziomach wykształcenia, w każdym wiekui w każdym momencieich życia1.

1 E. Regulska, Społeczne i pedagogiczneJunkcje uniwersytetów otwartych, PWN, Warszawa-Łódź 1990,s. 44.

2 Regulamin Technicznego Uniwersytetu OtwartegoprzyAkademii Górniczo-Hutniczejw Krakowie.

Uniwersytety otwarte jako odrębne instytucje zaczęłypowstawać w latachsiedem­ dziesiątych. Stanowiłymiejsca, wktórych zapewniano wszystkim chętnym możliwość optymalnego rozwoju intelektualnego. Pierwszym był angielski Uniwersytet Otwarty, któremu królowa ElżbietaIIw 1969 roku nadała kartęnowej uczelni. Idea uniwersy­ tetu otwartego stałasię obecnie niezwykle popularna na całym świecie i obejmuje nie tylkouczelnie, ale takżewłączadoswoichprzedsięwzięć radio i telewizjęoraz przeka­

zyinternetowe.

PrzyAkademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie działa powołany dla uczczenia ju­ bileuszu70-lecia uczelni,UchwaląSenatu AGH zdnia29czerwca 1989 r., Techniczny Uniwersytet Otwarty, zwanydalej TUO.„Zadaniem TUO jest działalnośćzmierzająca do ciągłego poszerzania iaktualizacjiwiedzyspołeczeństwa oraz rozwijania indywidu­

alnych uzdolnień i zainteresowań uczestników12. Tak brzmi drugi punkt regulaminu

144 Nauczyciele akademiccy a popularyzacjawiedzy

Uniwersytetu. Nad działalnościąUniwersytetu czuwakierownik, którywybierany jest spośród nauczycieli akademickich AGH, oraz powoływana na jego wniosek przez rektora Akademii Rada Programowa. Kierownik sprawuje opiekę merytoryczną nad działalnością TUO ikoordynuje pracę członków Rady,którzy przygotowują programy wykładów. Wydatki związane z działalnościąTUO ponosiAGH (wynagrodzenie kie­ rownikai wykładowców).

Niemal wszystkie zajęcia Technicznego Uniwersytetu Otwartego odbywają się w soboty pomiędzy godziną 9.00 a 14.00 w półtoragodzinnych blokach zajęciowych z kwadransowymiprzerwami.Nieliczne pojedyncze wykłady realizowane są wpiątki w godzinach popołudniowych. Większość zajęć odbywa się w auli budynku głównego Akademii Górniczo-Hutniczej, uczelnia zapewnia także obsługę techniczną w salach wykładowych.

Uniwersytet Otwarty prowadzi swoją działalność poprzez Wykłady Powszechne oraz system Cykli Tematycznych, które prowadzone są przez dwa semestryi prezentują współczesne zagadnienia z określonej dziedziny wiedzy reprezentowanej w AGH.

Układ taki umożliwia wprowadzanie do harmonogramu zajęć z zakresu różnorodnej problematyki, dotyczącej zarówno spraw ogólnych, jak i specjalistycznych. W roku akademickim 2000/2001 prowadzone były wykłady w następujących blokach tema­

tycznych: „Informatyka”oraz „Nauka, technikaa jakość życia”. W poprzednich latach, dlaprzykładu,wiodącymi blokami tematycznymi były: historia górnictwai hutnictwa, elektronika, medycyna, ochrona środowiska, politologia czy technika a środowisko człowieka. W bloku tematycznym „Informatyka” omawianebyły zagadnienia dotyczą­

ce: Internetu, cywilizacji informacyjnej, systemów operacyjnych,komputerowych baz danych, sztucznych sieci neuronowych i innych zagadnień szczegółowych. W bloku tematycznym„Nauka, technika a jakość życia” pojawiły się natomiast takie zagadnienia, jak: ewolucja wszechświata, przeciwdziałanie ujemnym wpływom autostrad,satelitarne

systemy nawigacyjne, problematyka związana z członkostwem Polski w strukturachUnii Europejskiej,problematyka globalizacji,szkodliwość metaliciężkich, monitoring zanie­ czyszczeńpowietrza, roślinność modyfikowana genetycznie, biotechnologia. Niektóre spotkaniapoświęcone były prezentacji dorobku studenckich kół naukowych bądź wi­ zytom w Akademickim Centrum KomputerowymCYFRONET.

Uczestnikiem TUO może być, jak czytamy w regulaminie, każdy, kto wyrazi chęć systematycznego uczęszczania na zajęcia. Od osób, które uczestniczą w Wykładach Powszechnych, nie jest wymagane wykształcenie na określonym poziomie, od osób, które chcą uczestniczyć w zajęciach prowadzonych w systemie Cykli Tematycznych, wymagane jest ukończenieszkoły średniej. Z rozmowy z kierownikiem TUO i zosobą prowadzącą sekretariat autorka pracydowiedziała się,że w szczególnych przypadkach, przy zapisywaniu osób na cykle wykładów, warunek ten jest pomijany (przykładem mogą być grupymłodzieżyszkół średnich). O przyjęciu w poczet słuchaczyTUOde­

cyduje kolejność zgłoszeń, chociaż pierwszeństwo mają nauczyciele szkół wszystkich szczebli i osoby związane z AGH. Obecnie największą grupą uczestników zajęć w TUO sąbyli pracownicyAGH, emerytowani nauczyciele i młodzież szkolna.

Według regulaminu, do obowiązków uczestników zajęć TUO należy stosowanie się do zarządzeń kierownika, aktywny udział wzajęciach, przestrzeganie lojalności kole­ żeńskiej oraz okazywanie szacunku dla uczelni, w ramach której zdobywają wiedzę.

VIII.Współcześni organizatorzy działań popularyzatorskich w Polsce 145

Słuchacze, którzy uczestniczyli w minimum 60% zajęć w Wykładach Powszechnych, uzyskują zaświadczenie potwierdzające udział w zajęciach i wysłuchanie wykładów.

Osoby,które uczestniczyły w minimum60%zajęćz CykliTematycznych, po wykaza­

niu sięzadowalającą orientacjąw omawianej tematyce (o formie sprawdzianudecyduje kierownik), mają prawo otrzymać dyplom ukończenia Technicznego Uniwersytetu Otwartego.

Wykładowcami Uniwersytetu są najczęściej nauczyciele akademiccy z AGH oraz innych uczelniKrakowa. Wroku akademickim2000/2001 na23 wykładyz cyklu „In­

formatyka” 19przeprowadzili pracownicy naukowi Akademii Górniczo-Hutniczej, 2 -pracownicy Uniwersytetu Jagiellońskiego i pojednym pracownicy Politechniki Kra­ kowskiej i Akademii Pedagogicznej wKrakowie. W cyklu „Nauka, technika a jakość życia”przeprowadzono 45 wykładów, z czego 21 razy prezentowali swoje osiągnięcia pracownicy naukowi Akademii Górniczo-Hutniczej, po trzy razy pracownicy Uniwer­ sytetu Jagiellońskiego i Politechniki Krakowskiej, dwa razypracownicy krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i po razie pracownicy Uniwersytetu Śląskiego i Wyższej Szkoły Języków Obcych i Ekonomii w Częstochowie. Czterokrotnie mogli zaprezento­

wać swoje osiągnięcia przedstawicielestudenckich kół naukowych działającychw AHG (KN Geodetów, KN Ochrony Środowiska, KN Geologów). Zapraszani byli ponadto przedstawiciele innych instytucji naukowych, np. Instytutu Meteorologii w Krakowie, InstytutuChemii Bioorganicznejz poznańskiejPAN czy z PolskiejAkademii Medycyny.

Prelegentami Uniwersytetu byli ponadto: marszałek województwa małopolskiego, dy­ rektor Muzeum Archeologicznego w Krakowie czy przedstawiciel Muzeum Czartory­

skich. Dwukrotnie zaproszono do wygłoszenia wykładu nauczycieli krakowskich szkół średnich-Zespołu SzkółChemicznychiV Liceum Ogólnokształcącego.

Techniczny Uniwersytet Otwarty dzięki licznymwykładom połączonym z ożywio­ nymi dyskusjami stwarza możliwość aktualizacjiposiadanych wiadomości iposzerze­ nia wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem postępu w zakresie informatyki, fizyki czy humanizacji nauktechnicznych. W obrębie wykładanej problematyki zwraca się szczególną uwagę na zaakcentowanie współpracy różnorakichnaukdlapoprawy stanu środowiskanaturalnego i jakościżyciaczłowieka.

Kolejnym przykłademkształceniaotwartego sąuniwersytety trzeciego wieku. Za­

początkowane w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, prowadzone są obecnie przez wieleuczelninacałym świecie.Instytucje teprzeznaczone są dlaosób starszych.

Uczestnicy decydują o wyborze problematyki zajęć, sami organizują imprezy arty­

styczne, wycieczki, poradnictwo i pomoc koleżeńską, nawiązują także współpracę zinnymiplacówkami tego typu. Jak podaje T. Aleksander, w latach dziewięćdziesią­ tych dał się zaobserwować wzrost wysiłków różnych instytucji i organizacji wokół organizowania i zakładania nowych placówek tego typu (Zielona Góra, Zakopane, Gorzów Wielkopolski, Kołobrzeg, Koszalin, Białystok, Częstochowa, Bydgoszcz, Olsztyn, Bielsko-Biała, Oświęcim, Leszno, Żary, Suwałki). Uniwersytety trzeciego wieku działają głównie w miastach, w których funkcjonująszkoływyższe, posiadają kierownika, radę programową i prężnie działający samorząd słuchaczy. Placówki te współpracujązrozlicznymi instytucjami i organizacjamiśrodowisk, w których działa­

ją.Głównymi formami działalności tychinstytucji są różnorakie zajęcia,takie jak wy­ kłady, seminaria, lektoraty językowe. Uniwersytety organizująponadto prelekcje, od­

146 Nauczyciele akademiccy apopularyzacja wiedzy

czyty, spotkania z ciekawymi ludźmi, dyskusje. Słuchacze uczestniczą także w impre­

zach kulturalnych, rekreacyjno-sportowych czy rozrywkowo-towarzyskich, rozwijają swoje zainteresowania w kołach hobbistycznych i amatorskich zespołach artystycz­

nych. Częste sądziałania o charakterze pomocowym i charytatywnym. Instytucje te stałysię głównym organizatorem edukacji ludzi starszych w naszym kraju,ale odgry­ wajątakże znaczącą rolę w popularyzowaniuwiedzy w tej grupie wiekowej.

WPolsce pierwszy uniwersytet trzeciego wieku powstałw 1975 roku przy Uniwer­ sytecie Warszawskim, a przy Uniwersytecie Jagiellońskim placówkatego typu działa od 1982 roku. Zostałapowołana do życiadecyzją senatów Uniwersytetu i Akademii Medycznej, po uprzednimporozumieniu między rektorami tych uczelni. Posiada status studium międzyuczelnianego działającego przy UJ. Zajmuje sięgłównie popularyzacją wiedzy wśród osób starszych i propagowaniemsposobów aktywnego życia w pode­ szłym wieku. Prowadzi ponadto szeroko zakrojoną profilaktykę w zakresie starzenia się. Odbywają się wykłady z nauk humanistycznych: literatura, filozofia, psychologia, socjologia, historia, archeologia i historia sztuki; oraz z zakresu nauk biologiczno--medycznych: budowa i schorzenia układu krążenia, układu pokarmowego i oddecho­

wego. Prowadzone są ponadto zajęcia seminaryjne oraz konwersatoria językowe. Zaję­ cia realizowane są przeznauczycieli akademickich niemal wszystkich instytutówUni­ wersytetu Jagiellońskiego.

Wrokuakademickim 1999/2000prawie 100 osób zapisało się naróżnorodne zajęcia, a ogólna liczba studentów, którzy uczestniczyli w zajęciach UTW, przekroczyła trzy tysiące (danena maj 2000roku)3. Co roku pojawia się wiele osób, które chcą rozpocząć naukęwUTW, ale równie silną grupę stanowią słuchaczez poprzednich lat, którzy rok­ rocznie zapisują się na nowe cykle zajęć. Uczestnikami zajęć są w 53% osoby z wyż­ szym wykształceniem, a w 47%osoby z wykształceniemśrednim. W grupie słuchaczy dominująkobiety - 82%. Ponadpołowa słuchaczy ukończyła 60rokżycia.

3 Sprawozdania roczne Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego za 1999 rok.

Wroku akademickim 1999/2000 słuchacze mieli możliwość wysłuchania 101 wy­ kładów o tematyce humanistycznej i 42 o tematyce biologiczno-medycznej. Prowa­ dzono ponadto seminaria z filozofii- 12spotkań, literatury - 22 spotkania i psycholo­ gii - 8 spotkań. Prócz tego funkcjonowałynastępujące grupyjęzykowe: cztery grupy języka angielskiego, dwie językaniemieckiego, dwie języka francuskiego ijedna języ­

ka esperanto. Członkowie grup językowych, obok doskonalenia swoich umiejętności, aktywnie pomagają worganizowaniupobytu uniwersyteckich gości zagranicznych.

W ramach krakowskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku funkcjonuje kilkanaście kół samokształceniowych, do których należy około 130 osób. W roku akademickim

1999/2000 odbyło się w ramach tych działań 180 spotkań i wygłoszono ponad 200 referatów. Najlepsze prace grup seminaryjnych i samokształceniowych prezentowane byłypodczas różnychkonferencji naukowych.

Dodziałalności uczelniw zakresie studiów otwartych zaliczyć możnatakże konfe­ rencje i sesje naukowe organizowane prze różne placówki uczelniane, których wykłady i posiedzenia są w większościniepłatne, amogąwnichuczestniczyćwszyscy zaintere­

sowani.

VIII. Współcześniorganizatorzy działań popularyzatorskichw Polsce 147