Instytucje zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznej

Oferta instytucji zatrudnienia socjalnego oraz ekonomii społecznej jest z założenia skierowana do świadczeniobiorców pomocy społecznej, gdyż są to osoby, które oprócz braku pracy mają szereg innych problemów i trudności w codziennym życiu. W szczególności są to:

1. bezdomni,

2. uzależnieni od alkoholu,

3. uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, 4. chorzy psychicznie,

5. długotrwale bezrobotni,

6. zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem, 7. uchodźcy,

8. niepełnosprawni.

Do tych instytucji należą: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, spół-dzielnie socjalne, warsztaty terapii zajęciowej oraz zakłady aktywności zawodowej. 1.4.3.1. Centra integracji społecznej (CIS)23

Centra działają na podstawie Ustawy o zatrudnieniu socjalnym z 13 czerwca 2003 roku24. Podstawowym zadaniem centrum integracji społecznej jest realizowanie programu za-trudnienia socjalnego przez:

22 K. Adamiak, R. Kornatowski, Akademickie Biura Karier. Poradnik, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005, s. 11; M. Żurek, H. Bednarczyk, Akademickie Biura Karier – badania wstępne, Edukacja. Studia. Badania. Innowacje 2007, nr 3 (99).

23 Informacje o działaniu Centrów Integracji Społecznej zostały zawarte w publikacji: J. Koral, Centra Integracji Społecznej, FISE, Warszawa 2008.

Î reintegrację zawodową, czyli odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach centrum zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy; Î reintegrację społeczną, czyli odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej

w zajęciach centrum umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i peł-nienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu;

Î umożliwienie zatrudnienia wspieranego, czyli udzielenie pomocy osobie uczestni-czącej w zajęciach w centrum w podjęciu pracy na podstawie stosunku pracy lub ewentualnie w podjęciu działalności gospodarczej.

Centra spełniają pięć podstawowych funkcji:

Î wychowawczą – aktywność w sferze socjalizacji,

Î ochronną – zapewnienie odpowiednich warunków pracy, czasu pracy, wyżywienia oraz świadczeń integracyjnych,

Î ekonomiczną – działalność o charakterze produkcyjnym, handlowym lub usługowym, Î edukacyjną – działania szeroko pojętej reorientacji zawodowej,

Î terapeutyczną – eliminowanie dysfunkcji psychologiczno-społecznych.

Centrum może być utworzone przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta lub przez orga-nizacje pozarządowe.

1.4.3.2. Kluby integracji społecznej (KIS)

Kluby integracji społecznej mogą być prowadzone przez gminę lub na jej zlecenie przez ośrodek pomocy społecznej lub organizacje pozarządowe prowadzące reintegrację zawo-dową i społeczną. Kluby mają organizować działania o charakterze terapeutycznym, za-trudnieniowym i samopomocowym. W klubach integracji społecznej można organizować i prowadzić w szczególności:

Î programy zatrudnienia tymczasowego, mające na celu pomoc w znalezieniu pracy na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, u pracodawców;

Î wykonywanie usług na podstawie umów cywilno-prawnych oraz przygotowanie do podjęcia zatrudnienia;

Î poradnictwo prawne;

Î działalność samopomocową w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych; Î organizowanie prac społecznie użytecznych oraz robót publicznych.

Uczestnictwo w klubach integracji społecznej jest dobrowolne i uzależnione od realizacji kontraktu socjalnego.

1.4.3.3. Spółdzielnie socjalne25

Długotrwale bezrobotni często nie umieją pracować, nie mają wykształconego nawyku wyko-nywania pracy – to samo dotyczy osób bez doświadczenia zawodowego. Dlatego pewnym rozwiązaniem dla tych grup jest powołanie nowej instytucji np. w formie spółdzielni socjalnej. Spółdzielnia socjalna to związek ludzi, którzy na zasadzie partnerstwa, podejmują inicjatywę w celu osiągnięcia wspólnego celu, jakim jest organizacja pracy i aktywizacja na rynku pracy.

W odróżnieniu od innych podmiotów ekonomii społecznej, spółdzielnia socjalna wymaga du-żej samodzielności i odpowiedzialności jej członków. Obowiązuje w niej kolektywny sposób podejmowania decyzji. Każdy członek, niezależnie od wielkości udziału w spółdzielni, dyspo-nuje w tym procesie jednym głosem. To sprawia, że członkowie spółdzielni są w pełni odpo-wiedzialni za sprawy przedsiębiorstwa, uczą się współpracy, samodzielności i długofalowego planowania. Sami dbają o finanse, zarządzają własną działalnością, wyznaczają kierunki rozwo-ju. Spółdzielnie mogą podejmować działalność w różnych obszarach, ale ich głównym celem nie jest działanie dla zysku26. Celem powołania spółdzielni jest uzyskanie niezależności i umie-jętności pracy na otwartym rynku pracy. Poprzez wykonywanie różnych zadań na rzecz spół-dzielni socjalnej jej członkowie, a więc osoby bezrobotne, mogą odbudować lub podtrzymać umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia określonych ról w miej-scu pracy. Bezrobotni będąc członkami spółdzielni kreują bądź reaktywują zdolności do samo-dzielnego świadczenia pracy na rynku pracy.

Spółdzielnia w odróżnieniu od zakładów aktywności zawodowej i centrów integracji spo-łecznej, ma osobowość prawną i nie posiada „zewnętrznego” organizatora w postaci jed-nostek samorządu terytorialnego czy organizacji pozarządowych. Chociaż podmioty takie mogą spółdzielnię założyć lub do niej przystąpić.

Warto jednak pamiętać, że spółdzielnie nie są typowymi podmiotami na komercyjnym rynku usług lub produkcji, dlatego potrzebują różnorakiego wsparcia ze strony instytucji samorządowych lub państwowych. Jest to spowodowane głównie brakiem umiejętności prowadzenia działalności gospodarczej, czyli zachowania płynności finansowej, skutecz-nego reklamowania swoich usług i produktów oraz dbałość o ich jakość. Z tego powodu część spółdzielni socjalnych szybko po założeniu upada. Wsparcie, szczególnie na począt-ku działalności nie musi polegać na dotowaniu tych podmiotów, ale może obejmować np. usługi specjalistów w danym obszarze (np. księgowość, marketing, relacje interperso-nalne itp.), wprowadzanie klauzul społecznych do przetargów itp.

25 Przykładowa publikacja o spółdzielniach socjalnych: C. Miżejewski, Dlaczego warto założyć spółdzielnię socjalną?, Stowarzyszenie na Rzecz Spółdzielni Socjalnych, Poznań 2009.

26 Działalność spółdzielni reguluje Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. z 2011 r. Nr 205 poz. 1211 z późn. zm.

1.4.3.4. Warsztaty terapii zajęciowej (WTZ)

Warsztaty terapii zajęciowej27 realizują zadania w zakresie rehabilitacji społecznej i zawo-dowej, zmierzające do ogólnego rozwoju i poprawy sprawności niezbędnych do prowa-dzenia przez osobę niepełnosprawną niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia – na miarę jej indywidualnych możliwości.

Realizacja tego celu odbywa się poprzez: Î ogólne usprawnianie;

Î rozwijanie umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej;

Î przygotowanie do życia w środowisku społecznym, m.in. poprzez rozwój umiejętno-ści planowania i komunikowania się, dokonywania wyborów, decydowania o swoich sprawach oraz innych umiejętności niezbędnych w niezależnym życiu, a także po-prawę kondycji psychicznej;

Î rozwijanie umiejętności przy zastosowaniu różnych technik terapii zajęciowej, rozwi-janie psychofizycznych sprawności niezbędnych w pracy;

Î rozwijanie podstawowych oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych, umoż-liwiających podjęcie pracy w zakładzie aktywności zawodowej lub innej pracy zarob-kowej albo szkolenia zawodowego.

Działalność WTZ jest działalnością o charakterze niezarobkowym, mogą je prowadzić: fundacje i stowarzyszenia oraz zakłady pracy chronionej, samorządy powiatowe, gmin-ne, związki wyznaniowe, domy pomocy społecznej, ośrodki kultury. Koszty utworzenia i działalności WTZ finansuje Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Po reformie administracyjnej WTZ nadzorują terenowe oddziały Funduszu, pod-legające na danym terenie staroście. Uczestnicy WTZ-ów otrzymują tzw. kieszonkowe w wysokości 20% najniższej płacy, są to pierwsze samodzielnie uzyskane pieniądze, który-mi osoba niepełnosprawna uczy się gospodarować.

1.4.3.5. Zakłady aktywności zawodowej (ZAZ)

Zakłady aktywności zawodowej28 tworzy się w celu zatrudnienia osób niepełnospraw-nych zaliczoniepełnospraw-nych do znacznego stopnia niepełnosprawności, a także w celu rehabilitacji zawodowej i społecznej tych osób. Są one niejako drugim elementem w trzystopnio-wym systemie rehabilitacji osób niepełnosprawnych – od warsztatów terapii zajęciowej, aż po zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Zadaniem ZAZ jest przygotowanie osób

27 Podstawy dla funkcjonowania WTZ stanowi Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnia-niu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 2011 r. nr 127 poz. 721 z późn. zm.

28 Podstawy dla funkcjonowania ZAZ-ów stanowi Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz za-trudnianiu osób niepełnosprawnych, op. cit.

niepełnosprawnych do aktywnego życia w otwartym środowisku. Za swoją pracę osoby niepełnosprawne otrzymują wynagrodzenie.

ZAZ finansowany jest ze środków PFRON przekazywanych w przeliczeniu na jednego za-trudnionego niepełnosprawnego ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Całkowity dochód z działalności gospodarczej powinien być przeznaczony na Fundusz Aktywności dla pracowników, którzy mają orzeczony znaczny lub umiarkowany stopień niepełno-sprawności. Środki z tego Funduszu, zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2007 roku w sprawie zakładów aktywności zawodo-wej, mogą być przekazane na określone cele, tj.:

Î usprawnianie i dodatkowe oprzyrządowanie stanowisk pracy, wspomagające samo-dzielne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych;

Î poprawa warunków pracy osób niepełnosprawnych;

Î zakup sprzętu i wyposażenia pomagającego osobie niepełnosprawnej w samodziel-nym życiu i uczestnictwie w życiu społeczsamodziel-nym w lokalsamodziel-nym środowisku;

Î pomoc w przygotowaniu osób niepełnosprawnych do pracy poza zakładem i wy-równaniem ich szans w nowym miejscu pracy;

Î dokształcanie, przekwalifikowanie i szkolenie osób niepełnosprawnych;

Î pomoc w przygotowaniu, budowie, remoncie i wyposażeniu indywidualnych i zbio-rowych form mieszkalnictwa chronionego dla osób, które nie znajdują oparcia we własnej rodzinie lub usamodzielniających się;

Î rekreacja i uczestnictwo osób niepełnosprawnych zaliczonych w życiu kulturalnym; Î pomoc w zaspokajaniu innych potrzeb socjalnych i związanych z rehabilitacją

spo-łeczną zatrudnionych.

Wszystkie wymienione cele, na które można przeznaczyć środki z Funduszu Aktywności mają przyczyniać się do reintegracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych.

1.5. Funkcje pracy socjalnej w przeciwdziałaniu i rozwiązywaniu