Trening umiejętności społecznych 1. Cele treningu umiejętności społecznych

Kompetencje społeczne są niezbędne do prawidłowego wypełniania ról społecznych i zawo-dowych oraz decydują o stopniu samodzielności życiowej. Osoby długotrwale bezrobotne, które długo pozostają w bezczynności zawodowej w znacznej większości mają obniżony po-ziom tych kompetencji, co uniemożliwia im skuteczne poszukiwanie i podjęcie pracy oraz jej utrzymanie. Trening umiejętności społecznych może być skutecznym „narzędziem” podnosze-nia kompetencji społecznych, co w przypadku osób bezrobotnych „zwiększa ich kompetencje społeczne warunkujące, między innymi, aktywność na rynku pracy i rynku edukacyjnym, sku-teczność samodzielnych działań w poszukiwania pracy, a także lepsze radzenie sobie ze stre-sem i problemami dnia codziennego”60.

Można wyróżnić trzy podstawowe cele treningu umiejętności społecznych61:

Î korekcyjne i terapeutyczne polegające na zmianie sądów urazowych, zaburzonych zachowań;

Î edukacyjne polegające na poznawaniu i doskonaleniu umiejętności społecznych, naby-waniu sprawności korzystania umiejętności społecznych w sytuacjach rzeczywistych; Î rewalidacyjne, czyli pomoc osobie w osiągnięciu możliwie najwyższego poziomu

funkcjonowania w życiu społecznym, z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z niepełnosprawności fizycznej, psychicznej i/lub intelektualnej oraz wieku.

Celem korekcyjnym w odniesieniu do osoby bezdomnej, która przebywa w schronisku dla bezdomnych i poszukuje pracy, ale nie dba o swój wygląd zewnętrzny będzie trening, w wyniku którego będzie umiała dbać o higienę codzienną, czystość i schludność ubrań. Jest to niezbędna umiejętność, aby móc pójść do potencjalnego pracodawcy na rozmo-wę, ale też uczestniczyć w szkoleniach i przygotowaniu zawodowym.

Celem o charakterze terapeutycznym będzie np. zmiana przekonań na temat własnej niskiej wartości, bezużyteczności, nieprzydatności np. w odniesieniu do osób, które mają powyżej 45 lat i od długiego czasu nie pracują. Zwiększenie poczucia własnej wartości jest jednym z głównych czynników decydujących o poziomie motywacji do poszukiwania pracy.

Przykładowym celem edukacyjnym jest nabycie umiejętności z zakresu komunikacji z in-nymi osobami np. mówienie o swoich oczekiwaniach, spokojnej argumentacji czy też eliminowanie zachowań agresywnych. Innym przykładem w tym obszarze jest nauka

60 M. Bandach, Trening umiejętności społecznych jako forma podnoszenia kompetencji społecznych, „Economics and Management” 4/2013, s. 14.

gospodarowania finansami, co jest bardzo ważne np. dla osób, które przez długi czas po-zostawały w zakładach karnych, schroniskach dla bezdomnych, gdyż poprzez zapewnie-nie im podstawowych potrzeb stracili oni poczucie wartości pieniądza oraz umiejętność racjonalnego wydawania. Z kolei w odniesieniu do osób o odmiennej kulturze ważne bę-dzie nabycie kompetencji kulturowych, czyli choćby takich, że w kulturze polskiej kobiety mogą same poruszać się po ulicach, chodzić do urzędów.

Z kolei cele rewalidacyjne najczęściej stosuje się w treningu z osobami niepełnosprawnymi, z chorobą psychiczną i mogą obejmować rozszerzanie sprawności czy to w samodzielnym poruszaniu się po mieście (np. osoby niewidome, osoby poruszające się na wózku) czy w sa-modzielnym prowadzeniu gospodarstwa domowego (np. sprzątanie, gotowanie).

Wszystkie ćwiczenia w ramach treningu umiejętności społecznych powinny przywracać bądź zapoznawać z umiejętnościami, których braki zostały zdiagnozowane u konkretnej osoby. Dlatego bezcelowe jest wysyłanie wszystkich osób na szkolenia z umiejętności ko-munikacyjnych, gdyż nie wszyscy będą tego potrzebowali.

3.3.3.2. Zakres treningu umiejętności społecznych

Wśród najczęściej wymienianych w literaturze, jako kluczowe umiejętności społeczne, po-trzebne na rynku pracy znajdziemy62: asertywność, współdziałanie i umiejętność współpracy, właściwe stosowanie otwartości, nagradzanie i wzmacnianie, umiejętności komunikacyjne, czyli komunikację niewerbalną i werbalną (umiejętność słuchania, rozpoczynanie, prowadze-nie i kończeprowadze-nie rozmowy, zadawaprowadze-nie pytań, wyrażaprowadze-nie próśb, zbieraprowadze-nie informacji, udzielaprowadze-nie informacji zwrotnych, wydawanie poleceń, prowadzenie dyskusji, negocjowanie i przekony-wanie innych), umiejętność postępowania w sytuacjach konfliktowych i rozwiązywania kon-fliktów, empatię, autoprezentację i kształtowanie własnego wizerunku.

W opracowanych standardach pracy socjalnej z osobą bezrobotną sformułowano nastę-pujące podstawowe obszary kompetencji społecznych63:

1. Umiejętność nawiązywania relacji społecznych i interakcji:

Î funkcjonowanie w grupie: poczucie odpowiedzialności, podział ról, nauczanie bycia w sytuacji zadaniowej, respektowanie potrzeb innych osób, terminowa realizacja zadań;

Î podejmowanie aktywności na rzecz środowiska zamieszkania (w organizacji poza-rządowej, np. przy organizowaniu festynu lokalnego, loterii fantowej, rajdu ro-dzinnego, placu zabaw dla dzieci, organizacji aktywności dla dzieci);

Î efektywne spędzanie czasu wolnego; Î rozwój zainteresowań i hobby;

62 Ibidem, s. 16.

2. Podstawowe umiejętności warunkujące samodzielność życiową: Î umiejętność pisania i czytania – rozumienie tekstu pisanego; Î posługiwanie się urządzeniami technicznymi, kartą bankomatową; Î gospodarowanie budżetem domowym/własnymi środkami finansowymi; Î dbałość o własne zdrowie, dbałość o higienę;

Î nauka planowania życia i zaspokajania potrzeb; 3. Efektywne załatwianie spraw urzędowych:

Î znajomość zakresu działań instytucji i urzędów administracji publicznej; Î właściwe redagowanie pism, podań, sporządzanie wniosków, załatwianie spraw

przez telefon – umiejętne artykułowanie swoich potrzeb;

Î uzyskiwanie innych świadczeń niż z pomocy społecznej wynikających z posia-danych uprawnień;

4. Umiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi: Î rozpoznawanie zasobów własnych i otoczenia; Î odzyskanie poczucia wpływu i skuteczności działań; Î inicjowanie działań;

Î aktywność i samodzielność w działaniu; Î dążenie do realizacji ważnych dla siebie celów.

Trening umiejętności skierowany do klientów pomocy społecznej, którzy są osobami dłu-gotrwale bezrobotnymi powinien wykraczać poza tylko nabywanie umiejętności związa-nych z wykonywaniem pracy, czyli powinien obejmować również umiejętności potrzebne w funkcjonowaniu codziennym, w rodzinie i innych grupach.

3.3.3.3. Metody i narzędzia treningu umiejętności społecznych

Trening umiejętności społecznych może być prowadzony jako trening indywidualny lub gru-powy przez psychologów, trenerów pracy, asystentów rodzinnych, pracowników socjalnych. Trening indywidualny jest stosowany bardzo rzadko, a wydaje się, że w niektórych przy-padkach mógłby być bardziej skuteczny niż trening grupowy. Indywidualne wykształcanie takich umiejętności jak dbałość o własną higienę czy czystość w domu może być prowa-dzone w ramach coachingu (jako jedno z ćwiczeń prowadzących do wyznaczonego celu np. wyrabianie obowiązkowości, systematyczności). Indywidualne zajęcia czy też spotka-nia są też wskazane w przypadku osób, które mają duże trudności w kontakcie z innymi osobami (np. osoby niepełnosprawne, które mają trudności w porozumiewaniu się, osoby, które długi czas spędziły w zakładach karnych) i dla których uczestnictwo w zajęciach gru-powych jest na tyle blokujące, stresujące, że nic one nie wynoszą z zajęć. Dużo częściej stosowany jest grupowy trening umiejętności społecznych, czyli prowadzony w formie szkoleń, na których jest od kilku do kilkunastu osób. Jest to forma szczególnie polecana,

gdy celem treningu jest zwiększanie umiejętności komunikacyjnych czy też umiejętności zachowań i współpracy w grupie.

Aby trening był skuteczny, czyli aby osoba stała się kompetentną w obszarze wybranej umiejętności, muszą być spełnione pewne warunki64:

• jednostka musi zrozumieć ją poznawczo (poznać jej sens, cel);

• jednostka musi zdobyć, wyćwiczyć pewne umiejętności behawioralnie (mieć okazję do jej praktycznego ćwiczenia, do zapoznania się z nią);

• jednostka musi mieć dostęp do informacji zwrotnych na temat tego, jak dobrze ją wykonuje; • jednostka musi utrwalić zdobytą umiejętność, używać jej tak często, jak to możliwe, aż

stanie się w pełni zautomatyzowaną, naturalną czynnością, w pełni zintegrowaną z in-nymi zachowaniami.

W treningu umiejętności społecznych wykorzystuje się techniki, które są specyficzne dla tego rodzaju szkoleń. P. Smółka zalicza do nich: trening percepcji społecznej, trening podej-mowania roli innych ludzi, trening analizowania sytuacji społecznej, trening nadawania ko-munikatów niewerbalnych, trening komunikacji werbalnej oraz trening autoprezentacji65. Trening percepcji społecznej, czyli postrzegania sytuacji społecznej, polega na doskonaleniu umiejętności trafnego odbierania komunikatów niewerbalnych, odczytywania stanów emo-cjonalnych i postaw (np. tego, że ktoś jest smutny, zły), a także na doskonaleniu umiejętności rozpoznawania braku spójności w przekazie niewerbalnym drugiej osoby i wnioskowania o ich znaczeniu np. gdy dziecko smutnym głosem odpowiada, że w szkole jest wszystko w po-rządku nie oznacza, że faktycznie nie ma żadnych problemów. Techniki szkoleniowe stosowa-ne podczas tego typu treningu obejmują wykorzystanie fotografii i nagrań np. pokazujących różne emocje lub różne gesty, które mogą znaczyć co innego w kulturze polskiej, a co innego w innych kulturach. Prezentowany materiał musi wskazywać prawidłowe zachowania. Trening podejmowania roli innych ludzi polega na zauważaniu, rozumieniu i braniu pod uwagę punktu widzenia drugiej osoby. Stosowane techniki szkoleniowe obejmują odgry-wanie przypisanej roli lub odwracanie ról. Przykładem może być scenka rozmowy kwa-lifikacyjnej, gdzie „pracodawcą” jest uczestnik szkolenia, a „osobą starającą się o pracę” – trener. Wówczas osoba będąca pracodawcą może zauważyć i uświadomić sobie co jest ważne podczas rozmowy kwalifikacyjnej, jakie zachowania, sposób mówienia decydują o tym, czy „zatrudni” daną osobę.

„Trening analizowania sytuacji społecznej polega na analizowaniu problematycznych, trud-nych sytuacji interpersonaltrud-nych pod kątem rozpoznawania celów ich uczestników, reguł społecznych obowiązujących w danej sytuacji, ról, które są w niej stosowne, umiejętności

64 P. Smółka, Jak skutecznie szkolić umiejętności interpersonalne? [w:] B. Kaczmarek, A. Kucharski, M. Stencel (red.), Komunikowanie się.

Problemy i perspektywy, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 56.

65 P. Smółka, Kompetencje społeczne. Metody pomiaru i doskonalenia umiejętności interpersonalnych, Wolters Kluwer Polska – Oficyna, Kraków 2008, s. 18.

wymaganych w danej sytuacji społecznej i sekwencji działań umożliwiających osiąganie celów”66. Techniki wykorzystywane w tego typu treningu to przede wszystkim studia przy-padków – opisy lub nagrania trudnych sytuacji międzyludzkich, które są poddawane analizie. Podczas analizy określa się zachowania społeczne pożądane w danej sytuacji, strategie działa-nia. Przykładem może być zaprezentowanie nagrania pokazującego sytuację konfliktową pod-czas pracy, a następnie omówienie jak dane osoby powinny się zachować.

Trening nadawania komunikatów niewerbalnych to przede wszystkim doskonalenie umiejętności przekazywania informacji, przy wykorzystaniu mimiki, tonu głosu, gestów, postawy ciała i sposobu wykorzystania przestrzeni osobistej. To, co chcemy, aby inni usły-szeli, zrozumieli lub wykonali można nadać różnymi kanałami np. najpierw za pomocą mimiki, potem za pomocą tonu głosu. Należy pracować nad spójnością komunikatów niewerbalnych, aby każdy komunikował to samo, np. aby prośbę wyrażał ton proszący (a nie np. rozkazujący) oraz gest wyciągniętej ręki (a nie np. przeczące potrząsanie głową). Techniki zajęciowe obejmują wykorzystanie lustra, nagrań audiowizualnych i fotografii. Ich celem jest demonstrowanie i modelowanie umiejętności oraz dostarczenie uczestnikowi informacji zwrotnej o jego sposobie korzystania z komunikacji niewerbalnej.

„Trening komunikacji werbalnej sprowadza się do uczenia inicjowania, podtrzymywania i kończenia rozmowy oraz do zapoznania się uczestników zajęć z regułami konwersacji, publicznych wystąpień lub prowadzenia zebrań. Przekaz werbalny może być ćwiczony zarówno w wersji mówionej, jak i pisemnej.”67. Techniki szkoleniowe obejmują ćwiczenie i analizę rozmowy (np. umówienie się telefoniczne na spotkanie w sprawie pracy), prze-mówienia na forum grupy (np. opowiedzenie o swojej ulubionej potrawie na forum gru-py). Każdy przekaz powinien być tworzony z zamiarem wywołania określonych reakcji. Trening autoprezentacji polega głównie na doskonaleniu umiejętności kreowania pożą-danego wizerunku osobistego. Obejmuje zarówno dbałość o higienę osobistą, wygląd zewnętrzny (sposób ubierania się, makijaż, fryzura) oraz doskonalenie przekazu werbalne-go, manier, mowy ciała, pracę nad głosem, emisją głosu, dykcją. Techniki wykorzystywane w ramach tego rodzaju treningu obejmują dookreślenie pożądanego wizerunku osobi-stego, czyli ustalenie jak dana osoba chce być postrzegana oraz odgrywanie roli, a także wizaż i stylizację – pracę nad wyglądem, czyli tak zwaną autoprezentacją statyczną. Aby trening był skuteczny, ważny jest jego czas trwania oraz liczebność grupy. Im dłu-żej jednostka pracuje nad zmianą, tym bardziej jest ona trwała. Wiele osób, dla uzyskania trwałej zmiany, potrzebuje przynajmniej 12 sesji treningowych. Pojedyncza sesja powin-na trwać średnio od 1 do 3 godzin. Na trening jednej umiejętności możemy przezpowin-naczyć od 2 do 5 sesji – w zależności od potrzeb uczestników zajęć, średnio 1 lub 2 sesje w ciągu

66 M. Bandach, Trening umiejętności…, op. cit., s. 17. 67 Ibidem.

tygodnia. Treningi umiejętności społecznych powinny być prowadzone w małych gru-pach, optymalna liczba uczestników to 6-8 osób.

3.3.4. Trening pracy