Sytuacja przedsiębiorstwa a czynniki jego rozwoju

Rozwój przedsiębiorstw przemysłowych, ja k starano się wykazać, jest złożonym zjawiskiem ekonomicznym , techniczno-organizacyjnym i społecz­ nym. Z tego względu jest zdeterm inowany wieloma różnorodnym i czynnikami. Najogólniej biorąc wszystkie czynniki wpływają n a rozwój przedsiębiorstw a w sposób stym ulujący bądź w sposób destym ulujący, lub też zachow ują się neutralnie względem rozwoju przedsiębiorstwa. Jeżeli wpływ określonych czynników na rozwój przedsiębiorstw a jest dodatni, to takie czynniki stym ulu­ ją rozwój. W przeciwnym w ypadku stają się one ham ulcem jego rozw oju. Wielość czynników determ inujących rozwój przedsiębiorstw a spraw ia, że oddziaływanie niektórych czynników m oże się wzajemnie znosić. W ówczas łączny ich wpływ n a rozwój przedsiębiorstwa m oże okazać się zerowy.

Przedsiębiorstwo interesują przede wszystkim te czynniki, któ re wywierają pozytywny wpływ na jego rozwój. D latego będzie ono dążyło w pierwszej kolejności do takiego lokow ania swojej działalności, aby znaleźć się w sferze pozytywnego oddziaływania możliwie największej liczby czynników. D la przedsiębiorstwa istotne są również inform aq’e o czynnikach destrukcyjnego oddziaływania n a jego rozwój. R ozpoznanie tych czynników um ożliw ia przedsiębiorstwu opracow anie strategii rozwoju pozwalającej na ograniczanie i eliminowanie negatywnego ich wpływu.

Pozytywny lub destrukcyjny wpływ poszczególnych czynników n a rozwój przedsiębiorstwa przemysłowego jest zawsze względny, jeśli będziemy abs­ trahow ać od sy tuaq i wewnętrznej konkretnego przedsiębiorstw a oraz jego miejsca w otoczeniu. T en sam bowiem czynnik w jednym przedsiębiorstwie może okazać się m otorem rozwoju, natom iast w innym przedsiębiorstwie, jeśli nie trafi na odpowiednie w arunki, m oże nie wywołać zm ian właściwych rozwojowi przedsiębiorstwa. D latego pom ijanie z rozw ażań położenia przed­ siębiorstwa w jego uw arunkow aniach zewnętrznych i wewnętrznych nie m oże popraw nie wyjaśnić roli poszczególnych czynników.

Rozpatrując oddziaływanie poszczególnych czynników na rozw ój przed­ siębiorstwa przemysłowego, należy uwzględnić wiele różnych wyznaczników

sytuacji przedsiębiorstw a, spośród których do najistotniejszych, naszym zda­ niem, należą:

1) aktualne wyzwania rozwojowe otoczenia, w którym funkq‘onuje przed­ siębiorstwo,

2) faza cyklu życiowego przedsiębiorstwa, tzn. czy przedsiębiorstwo znaj­ duje się w początkow ej fazie swego rozw oju, czy osiągnęło ju ż wiek dojrzały, czy wreszcie znajduje się w fazie schyłkowej,

3) poziom rozw oju przedsiębiorstwa.

Z trzech uwzględnionych wyżej okoliczności różnicujących znaczenie po ­ szczególnych czynników w rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych n a pierw­ szym miejscu wym ieniono te czynniki, które są zlokalizowane poza przed­ siębiorstwem, a więc w jego otoczeniu. W ynika to z coraz większej determinacji otoczenia nie tylko w zakresie bieżącej działalności przedsiębiorstwa, lecz również działalności rozwojowej.

Oddziaływ anie otoczenia n a rozwój przedsiębiorstwa nie jest stałe w dłuż­ szym czasie. Podlega ono zm ianom w raz ze zm ianą samego otoczenia. W perspektywie historycznej m ożna wyróżnić trzy zasadniczo różne orientacje otoczenia w stosu nku do przedsiębiorstw a, a mianowicie:

a) orientację produkcyjną, b) orientację rynkow ą,

c) orientację p o stin d u strialn ą1.

K a ż d a z tych orientacji stw arzała przedsiębiorstwom przemysłowym od­ m ienne w arunki rozw oju2. W orientacji produkcyjnej, któ ra w państw ach wysoko uprzem ysłow ionych trw ała do lat trzydziestych X X w., cała uw aga przedsiębiorstw przem ysłowych była skoncentrow ana na wypracowaniu i u d o ­ skonaleniu m echanizm u m asowej produkcji, obniżającego jednostkow e koszty własne produkow anych wyrobów. Sukces odnosiło to przedsiębiorstwo, które potrafiło zaoferow ać nabywcy standardow y pro d u k t po najniższej cenie. Przedsiębiorstw o starało się rozwiązywać w zasadzie jeden problem - ja k p rodukow ać dużo i tanio. Pom yślne rozwiązanie tego problem u stanowiło główną oś rozw ojow ą przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo nie interesowało się specjalnie otoczeniem , wychodząc z założenia, że to, co jest do bre dla przedsiębiorstw a, m usi być również dobre i dla otoczenia. Z tego pow odu cała

1 Por. H . I . A n so ff, Z a rzą d zen ie strategiczn e. P aństw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1985, s. 4 3 - 6 1 .

2 R ozróżnienie pom iędzy w arunkam i a czynnikam i rozwoju przedsiębiorstw przem ysłowych

nie zawsze jest w literaturze ujm ow ane w sp osób dostatecznie jasn y. N aszym zdaniem , czynniki rozw oju przedsiębiorstw a przem ysłow ego stan ow ią te warunki, które przedsiębiorstw o zd ołało w ykorzystać w procesie sw ojego rozw oju w określonym czasie. N atom iast okazje nie w ykorzystane są tylk o potencjalnym i w arunkam i rozw oju. Trafne stan ow isk o w om awianej kw estii zajął S. C hom ątow sk i ( W arunki a czyn n iki rozw oju przem ysłu . Zeszyty N a u k o w e A kadem ii E kon om icz­ nej w K rak ow ie, nr 230, 1986, s. 2 0 -2 6 ). N atom iast w opracowaniu E . Gierszewskiej, M . R om anow skiej i G . Sk arżyńskiego (Uwarunkowania procesów rozw oju przedsiębiorstw , W ek­ tory G ospod ark i 1987, nr 3, s, 25 i 26) występuje zam ienne traktow anie w arunków i czynników rozw oju przedsiębiorstw .

uwaga kierow ników przedsiębiorstw skierow ana była n a doskonalenie w nętrza przedsiębiorstwa, a więc n a wewnętrzne czynniki rozw oju, w mniejszym natom iast stopniu - n a czynniki zlokalizowane w otoczeniu, poniew aż te były stałe i nad wyraz korzystne dla rozw oju przedsiębiorstw a3. Rynek po prostu akceptował „ k ażd ą” produkcję i w „każdej” wielkości.

K iedy w wyniku m asowej produkcji podstaw ow e potrzeby społeczne zostały zaspokojone, wówczas otoczenie postanow iło przedsiębiorstwom prze­ mysłowym postaw ić nowe wym agania. Produkow ane standardow e w yroby do zaspokajania podstaw ow ych potrzeb społecznych przestały być głównym źródłem sukcesu większości przedsiębiorstw. O dbiorcy zaczęli dom agać się produkcji w yrobów bardziej zróżnicow anych pod względem jakości, now o­ czesności, wielkości serii itp. Potrzeby odbiorców zaczęły się dywersyfikować. A by m ożna było je zaspokajać, należało w pierwszej kolejności je poznać. Te nowe wyzwania otoczenia zmusiły przedsiębiorstw a przemysłowe do prze­ stawienia się z dotychczasowej orientaq'i produkcyjnej n a now ą orientację, tzn. orientaq'ę rynkow ą. W orientaq’i rynkowej, k tó ra n a dobre wykształciła się w połowie X X w., nie produkq'a, lecz sprzedaż w yrobów i usług stała się główną osią rozw ojow ą większości przedsiębiorstw przem ysłow ych4.

Zm iana orientacji z produkcyjnej n a rynkow ą postaw iła przed przed­ siębiorstwem przemysłowym wiele nowych zadań. Spośród zadań istotnych dla rozw oju przedsiębiorstw a należy wymienić:

- przew artościow anie w strukturze celów działania przedsiębiorstwa, - koncentrow anie sił i środków nie n a tym, co m ożna wytworzyć, a n a tym, co m ożna sprzedać,

- uznanie rynku i jego wymogów, a nie tylko produkq'i, za główne źródło sukcesu przedsiębiorstwa,

- dążenie do sprostania coraz to nowym wym ogom rynku poprzez częstą m odernizaq'ę i odnow ę produkow anych wyrobów, dywersyfikowanie struktury asortymentowej oraz rozwijanie i prom ow anie sprzedaży nowych wyrobów,

- przestawienie się z koncepcji przedsiębiorstw a jak o systemu zam kniętego, n a koncepq'ę przedsiębiorstw a otw artego n a potrzeby otoczenia,

- przesunięcie głównych zainteresow ań przedsiębiorstw a z bieżącej p ro d u k ­ cji i z bieżącego zysku na rozw ój produkcji m ogącej sprostać przyszłym potrzebom i przyszłemu zyskowi.

3 W tym kierunku prow adzone b yły rów nież prace badaw cze, a opracow any przez F . W . T aylora system naukow ej organizacji pracy jest teg o w ym ow nym potw ierdzeniem (por. leg o autora, Z arządzan ie w arsztatem w ytw órczym , W ydaw nictw o W . W ilak, P ozn ań 1947).

4 Por. J. K w ejt, op. cit., s. 2 7 9 -2 9 2 . Szerokiego naśw ietlenia orientacji rynkow ej dok onali: J. D ietl (M arkiting, P aństw ow e W ydaw nictw o Ekonom iczne, W arszaw a 1985, s. 1 3 -1 5 2 ); R . G łow acki, (P rzedsiębiorstw o na rynku, Państw ow e W ydaw nictw o E kon om iczne, W arszawa 1987, s. 5 4 -9 2 ); A . H . R rzym iński {Z arządzan ie m arketingow e w p rzedsiębiorstw ie eksportującym .

Porównania i syn tezy, O ssolineum , W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk-Ł ódż 1988, s. 3 1 -4 9 );

J. R utkow ski, W . W rzosek (M arketingow a stra teg ia sp rzed a ży, Państw ow e W ydaw nictw o E k o n o ­ m iczne, W arszawa 1979, s. 1 1 -5 4 ).

Wiele w skazuje n a to, iż m odel orientacji rynkowej dla dużej liczby przedsiębiorstw przem ysłowych także m ija bądź ju ż m inął. W coraz szybszym tem pie zm ieniają się bowiem wyzwania otoczenia, którym m usi sprostać przedsiębiorstwo n a przełom ie X X i X X I w., aby m ogło odnosić sukcesy i się rozwijać. Zdaniem wielu specjalistów, przedsiębiorstw a przemysłowe obecnie wkroczyły w jakościow o now e wyzwania rozwojowe, określane często jako „wiek nieciągłości” , „era p o stindustrialna” i „trzecia fala” 5.

Cechą charakterystyczną wyzwań tej ostatniej orientacji otoczenia jest pojaw ienie się nowych i nie znanych do tąd w ym agań rynku. Nabyw cy żądają od producentów nie tylko dobrych i systematycznie odnaw ianych bądź nowych w yrobów , lecz również odpowiedzialności posprzedażnej za bez- gwarancyjne i bezpieczne działanie tychże w yrobów 6. N ie chcą się pogodzić także z negatywnymi, ubocznym i skutkam i działania przedsiębiorstw w postaci zanieczyszczenia środow iska naturalnego.

Przedsiębiorstw o ery postindustrialnej, chcąc osiągnąć sukces, nie m oże przywiązywać wagi tylko do jednego źródła swego sukcesu, jakim jest klient lokalnego rynku. M usi zatem troszczyć się nie tylko o miejscowego nabywcę, lecz także rozwiązywać problem y ceł i kursów walutowych w związku z zamiarem eksportu swoich w yrobów n a rynki zagraniczne, m usi ponadto sprostać wym ogom rosnących podatków , zróżnicowanej stopy inflaq'i i różnic kulturow ych poszczególnych rynków, na których zamierza działać7. Poza tym nie m oże tracić z pola obserwaq'i zm ian w technice i technologii produkq'i.

Sum ując, należy pow tórzyć za J. Lisikiewiczem, że nadchodzi schyłek m asowej produkq'i i uniform izm u w działalności przedsiębiorstw a8. D la ery postindustrialnej charakterystyczne są:

ł) zmiany w otoczeniu przedsiębiorstwa, ja k i w samym przedsiębiorstwie wywołane jednocześnie przez wiele przyczyn,

2) zmiany o charakterze nieciągłym, zarów no w strukturze i wym aganiach rynku, w kierunkach technologii produkcji, ja k również w polityce gospodar­ czej państw a,

3) różne nieprzew idziane sytuacje,

5 Por. np.: D . Bell, The Corning o f Post-Indu strial S o ciety, N e w Y ork 1973, s. 6; K . V alaskakis, P. Sindell, In dustrial S tra le g y f o r the Information Econom y, N e w Y ork-M onlreal 1980, s. 11; A . T ofller, T rzecia fa la . P aństw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1986, s. 31.

6 Słuszna jest zatem u w aga S. Sudoła ( W ęzłow e p roblem y stra teg ii jakościow ego rozwoju

w yrobów konsum pcyjnych trw ałego użytku, w: P rogram ow anie rozw oju w yrobów konsumpcyjnych trw ałego użytku . W ydaw nictw o U niw eraytetu M ik ołaja K opern ik a w T oruniu, 1983, s. 118), iż

najważniejszym elem entem strategii rozwoju w yrobów jest poznanie zmieniających się stale potrzeb ludności.

7 Por. W . J. O tta, Zachow anie się p rzedsiębiorstw handlu zagranicznego. P rzyczyn ek do teorii

przedsiębiorstw a w gospodarce socjalLstycznej, W ydaw nictw o A kadem ii Ekonom icznej w Poznaniu,

1986, s. 1 4 6 -1 6 7 .

8 J. Lisikiew icz, N ow oczesn e tendencje w rozw oju przedsiębiorstw a przem ysłow ego, w: C zynniki

w zrostu efektyw n ości gospodarow ania w p rze m y śle polskim , W ydaw nictw o N au k ow e Uniwersytetu

4) m ałe możliwości wykorzystania nagrom adzonych doświadczeń w n o ­ wych sytuaqach.

Niezależnie od wyzwań stawianych przez otoczenie w konkretnym w ym ia­ rze czasowym czynniki rozwoju przedsiębiorstw a są także zróżnicow ane stosownie do fazy cyklu życiowego, w jakim się przedsiębiorstwo znajduje. Bezspornym jest, iż w działalności przedsiębiorstwa m ożna i należy w yróżniać kolejne okresy jego życia.

W obszernej literaturze m ożna znaleźć różne koncepcje cyklu życia przedsiębiorstwa lub ujm ując szerzej - organizacji9. Często eksponow ane jest biologiczne spojrzenie na cykl ż y d a organizaq'i10. W związku z tym dla celów niniejszych rozw ażań proponujem y wyróżnić trzy podstaw ow e etapy życia przedsiębiorstwa, a mianowicie:

ł) narodziny i form ow anie wstępnej koncepq’i rozwoju,

2) wiek dojrzały, a z nim związana pew na stabilizacja rozwoju,

3) schyłek i rozpad przedsiębiorstwa lub zm iana kierunku działania, prow adząca do nowych narodzin.

W okresie początkowej fazy życia przedsiębiorstwo m usi określić przede wszystkim swoją tożsamość. Sprowadza się to do wyznaczenia obszaru działania, pozyskania akceptacji otoczenia do zam iaru podjęcia działalności, zdobycia środków i zorganizow ania działania. W początkowej fazie istnienia główna uw aga przedsiębiorstwa m usi być z konieczności zw rócona ku otocze­ niu. Ono bowiem determ inuje jego rozwój i wyznacza główną oś tego rozw oju. D latego tak ważne są k ontakty z władzą lokalną, z podm iotam i gospodarczym i będącymi potencjalnym i odbiorcam i w yrobów przedsiębiorstwa, ja k również z dostawcam i surowców, m ateriałów , kredytów , dewiz, innowacji itp. W tym czasie przedsiębiorstwo m usi zassać z otoczenia niezbędne technologie i inno­ wacje, pozyskać potrzebne informacje, zdobyć środki rzeczowe i finansowe. W raz z osiągnięciem wieku dojrzałego i związanej z nim stabilizacji rozwoju następuje zasadniczy zwrot w orientaq’i przedsiębiorstwa. Jego główna uwaga przenosi się z otoczenia do wnętrza. Przedsiębiorstw o, zamie­ rzając wykorzystać pozyskaną w okresie wstępnego rozw oju wiedzę, m usi się z kolei „zam knąć” , aby opracow ać wewnętrzne procedury tran sfo rm aq i, umożliwiające spożytkowanie tej wiedzy. D latego w fazie stabilizow ania działania przedsiębiorstwa są głównie skierowane na uspraw nienie wnętrza,

9 Por. G . L. Lippitt, W . H . Schm idt, op. cit., s. 1 0 2 -1 0 7 . Poglądy w ielu teoretyków zachodnich w tej kwestii przedstawił rów nież J. W . G ościński (op. cit., s. 1 1 -3 4 ). Podstaw ow e koncepcje ujął także B . W awrzyniak (S zk o ła zarządzan ia. Państw ow e W ydaw nictw o E k on om icz­ ne, W arszawa 1987, s. 1 4 0 -1 4 6 ).

10 N aw iązując d o kierunku biologicznego, nie stoim y na skrajnym stanow isku, iż rozwój życiow y każdej organizacji m usi stricte odp ow iadać narodzinom i śmierci organizm ów żywych. Raczej przychylamy się d o poglądu K . O błója (Z arządzan ie. U jęcie p ra k tyczn e, P aństw ow e W ydaw nictw o Ekonom iczne, W arszawa 1986, s. 125), który uw aża, iż „ w św iecie organizacji śmierć jest czymś nienaturalnym ” . Żeby jednak przedłużyć istnienie przedsiębiorstw a i stale odsuw ać w idm o upadku, trzeba odpow iednich działań. Jeśli się ich w stosow nym czasie nie podejm ie, to przedsiębiorstw o z pew nością czeka upadłość.

rozw iązania strukturalne, efektywnościowe itp. One z kolei wyznaczają trajek­ torię rozw oju przedsiębiorstwa.

Jeżeli jed n a k uw aga przedsiębiorstw a zbyt długo będzie zw rócona do wnętrza, m oże się okazać, że nie zauważy ono nowych wyzwań stawianych przez otoczenie. B rak włączenia w odpowiednim czasie procesów adaptacyj­ nych i przystosowawczych do zm ian występujących w otoczeniu, wygaszenie w związku z tym przedsiębiorczości aktywnej części załogi, m oże doprowadzić przedsiębiorstwo do u p ad k u . A by uchronić przedsiębiorstwo od tego, należy dokonać ponow nej rewizji celów działania. Wyniki takiej analizy m ogą ukierun­ kow ać przedsiębiorstw o n a nowe obszary działań lub na inny sposób realizacji zadań dotychczasowych. W e w prow adzeniu wymienionych zmian m oże się okazać celowe przystąpienie przedsiębiorstwa do prężnego ugrupow ania integ­ racyjnego, połączenie się z inną jednostką, utworzenie wspólnego przedsiębior­ stwa itp. D ziałania te m og ą odwrócić gasnący trend życiowy przedsiębiorstwa i ponow nie w prow adzić je w początkow ą fazę nowego rozwoju życiowego. K oncepcję cyklu życiowego przedsiębiorstwa obrazow o przedstawia rysunek 3.

cji rozwoju

R ys. 3. Etapy życia przedsiębiorstwa przem ysłowego

N a rysunku 3 zaznaczono trzy podstaw ow e etapy życia przedsiębiorstwa. E tap I jest etapem w zrostu. Charakteryzuje się jednolitą tendencją, polegającą na systematycznym i szybkim wzroście przedsiębiorstwa. E ta p II to etap dojrzałości przdsiębiorstw a. U kazuje on kontynuację w zrostu, ale także pewną stabilizaq'ę działania przedsiębiorstwa. Niestety, etap ten zawiera ju ż pierwsze sym ptom y załam ania się dotychczasowej jednolitej tendencji wzrostowej, k tó ra przychodzić m oże wraz z wiekiem przedsiębiorstwa, ale nie jest to w arunek jedyny. F a z a załam ania m oże nastąpić naw et wtedy, kiedy przedsiębiorstwo nie osiągnęło swojego stosownego wieku życiowego. E tap III m oże być jednokierunkow y, gasnący, ale także m oże być etapem ponownych narodzin przedsiębiorstwa, dającym początek now em u cyklowi życiowemu przedsiębiorstwa.

R ozpartując rolę poszczególnych czynników w rozw oju przedsiębiorstw a, nie m ożna również abstrahow ać od aktualnego poziom u rozwoju przedsiębior­ stwa, do którego czynniki te m ają się odnosić. J a k ju ż zaznaczono, ten sam czynnik w przedsiębiorstwach zróżnicowanych p o d względem poziom u roz­ woju m oże pow odow ać odm ienne rezultaty. K ształtując swój rozwój, przed­ siębiorstwo pow inno więc dobierać, spośród ogólnych uw arunkow ań, czynniki stosowne do posiadanego poziom u rozw oju, a jednocześnie rezygnować z tych czynników, które choć są dobre, lecz odstają od stopnia zaaw ansow ania przedsiębiorstwa w rozwoju.

Powyższe stwierdzenie m ożna rozszerzyć nie tylko n a czynniki rozw oju, lecz i n a m etody rozwiązywania problem ów rozwoju. Słuszna jest w tym zakresie uw aga J. K . G albraitha, k tó ry uw aża, iż przyjęcie m etod produkcji nie dostosowanych do ogólnego poziom u rozwoju m oże nie tylko nie przyspieszyć, lecz nawet utrudnić rozwój krajom zacofanym 11. M yśl ta wprawdzie odnosi się do całych gospodarek państw , ale zachow uje również swoją aktualność w odniesieniu do jej podm iotów gospodarczych. Zatem przedsiębiorstw a zacofane pod względem rozwoju nie m o g ą bezkrytycznie naśladow ać ścieżek rozwojowych przedsiębiorstw zaaw ansow anych w rozwoju. Ścieżki rozw oju poszczególnych przedsiębiorstw są najczęściej niepow tarzalne, jeżeli są od ­ m ienne warunki owego rozw oju12.

K onkludując dotychczasowe rozw ażania należy stwierdzić, iż przy ro zp at­ rywaniu czynników rozwoju przedsiębiorstw a trzeba mieć rozeznanie, w jakich w arunkach zewnętrznych funkcjonuje przedsiębiorstwo, w jakim etapie swoje­ go życia się ono znajduje i wreszcie jak i jest poziom jego rozw oju, a jak i

11 J. K . G albrailh, Ekonom ie D evelopm ent in P erspectb/e, Cam bridge 1962, s. 57. 12 Trafną uwagę w odniesieniu d o kierunków i m etod uprzem ysłow ienia krajów T rzeciego Świata wyraził J. Lisikiew icz (J. Lisikiew icz, S. Jurek-Stępień, A . S osnow ska, W yzn aczn iki rozw oju

współczesnego przem ysłu, Państw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszaw a 1990, s. 20). Jego

zdaniem, obecnie niebezpieczeństw o p olega n a tym , że jeżeli rozwój w tych krajach będzie postęp ow ał w kierunku rozwoju przem ysłu stalow ego, tekstylnego, obuw niczego, to kraje te m ogą się znaleźć w pułapce niewłaściw ej rewolucji przem ysłowej i stać się w spółczesnym od p ow ied ­ nikiem „drwali i nosicieli w od y” .

poziom rozw oju reprezentuje otoczenie. Świadomość powyższych faktów pow inna przedsiębiorstw u ułatw ić d o b ór najwłaściwszych czynników rozwoju. Bez takiej znajom ości wydaje się, iż m ożna popełnić wiele błędnych ocen odnośnie do roli poszczególnych czynników rozwoju. N ie m ożna więc samych czynników rozw oju rozpatryw ać w izolacji od przedsiębiorstwa, do którego m ają się odnosić. Czynniki te nie są bowiem ani dobre, ani złe per se.

Spośród licznych m ożliwych kryteriów podziału czynników rozw oju przed­ siębiorstw przem ysłowych w następnych podrozdziałach zwrócimy uwagę tylko n a jedn o z nich, naszym zdaniem najistotniejsze, ujm ujące czynniki rozw oju w podziale n a zewnętrzne i wewnętrzne.