Założenia oceny rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych

W gospodarce rynkowej przedsiębiorstwo przemysłowe w sposób n atu ral­ ny jest bardziej zainteresow ane swoim rozwojem niż w systemie nakazo­ wo-rozdzielczym zarządzania gospodarką narodow ą. Przedsiębiorstwo prze­ staje interesow ać tylko skuteczna i w m iarę spraw na realizacja wyznaczonych zadań. Sam o m usi określić obszar swego działania, dokonać w yboru tego, co chciałoby produkow ać, kom u i za ile będzie m ogło sprzedawać w yprodukow a­ ne wyroby. N ie trzeba podkreślać, że waga wymienionych wyborów jest dla każdego przedsiębiorstw a ogrom na. Stąd trafne decyzje m ogą przedsiębiorst­ wu zapewnić sukces i dynam iczny rozwój, natom iast decyzje chybione m ogą doprow adzić przedsiębiorstw o d o u p ad ku już w pierwszym etapie swojego cyklu życiowego.

27 U w a g a ta od n osi się niem a] w yłącznie d o analizy m ikroekonom icznej. W zakresie analizy m akroekonom icznej sytuacja pod tym względem przedstawiała się korzystniej, pon iew aż rozwojem gospodarczym w skali całej gospodarki zajm ow ano się szeroko w teorii, n atom iast niewiele uwagi d o tej pory p ośw ięcan o problem ow i rozw oju przedsiębiorstwa.

W ielka odpowiedzialność przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej, zwią­ zana z koniecznością stałego i nieuchronnego rozwoju, rodzi zapotrzebow anie n a analizę ekonom iczną bardziej u ty litarn ą i bardziej przydatną przedsiębiorst­ wu do odniesienia sukcesu w porów naniu z analizą ekonom iczną prze­ prow adzaną w w arunkach systemu nakazowo-rozdzielczego. Szczególne m iejs­ ce w takiej analizie ekonomicznej przypada analizie rozw oju przedsiębiorstwa.

Analizę rozwoju przedsiębiorstw a przemysłowego proponujem y określić terminem „ocena rozw oju” 28. Przem awia za tym, naszym zdaniem , kilka przesłanek.

Po pierwsze, rozwój przedsiębiorstw a przemysłowego, zgodnie z przyjętym przez nas rozumieniem istoty tej kategorii, podlega procedurze wartościow a­ nia. Aby zatem stwierdzić, jaki jest stan rozwoju przedsiębiorstwa, nie wystarczy rozłożenie badanego obiektu n a elementy składowe, poznanie zm ian w strukturze obiektu oraz wyjaśnienie przyczyn owych zm ian, co stanowi główną dom enę analizy ekonomicznej. K onieczne jest jeszcze wydanie sądu wartościującego, np. w kwestii aktualnego poziom u rozw oju przedsiębiorstw a lub w zakresie szans rozw oju przedsiębiorstw a w przyszłości. A zatem relacje pomiędzy identyfikowaniem zjawiska a owym wartościowaniem przem aw iają, w naszym podejściu, na korzyść w artościow ania. Stąd kładziemy akcent na ocenę zjawiska.

Po drugie, rozwój przedsiębiorstw a jest nie tylko zjawiskiem ilościowym, lecz przede wszystkim zjawiskiem jakościowym . A naliza ekonom iczna jest natom iast ukierunkow ana głównie n a zjawiska gospodarcze, które m ożna wyrazić za pom ocą liczb. Ocena rozw oju przedsiębiorstwa wym aga objęcia szerszego zakresu rozpatryw anych zjawisk.

Po trzecie, analiza ekonom iczna była ze swej istoty, i najpraw dopodobniej pozostanie nadal, ukierunkow ana na badanie przeszłości. Rozwój przed­ siębiorstwa wymaga rozpoznaw ania zjawisk i oceny antycypacyjnej, pozw ala­ jącej n a kształtow anie tych zjawisk jeszcze przed ich wystąpieniem.

Po czwarte, ocena rozwoju przedsiębiorstwa jest związana nie tylko z oceną poziom u rozwoju, lecz także z oceną w arunków i możliwości rozwoju. Te, ja k

28 Stanow iska autorów w kw estii analizy ekonom icznej i ocen y przedsiębiorstw a są p o ­ dzielone. Część autorów uw aża, że analiza ekonom iczna zajmuje się jednocześn ie m etodam i i zasadami oceny działalności przedsiębiorstw (por. np. E. K urtys, op. cit., s. 8; J. W ięckow ski, hasto: „A naliza ekonom iczna” , M a ła encyklopedia ekonom iczna, P aństw ow e W ydaw nictw o Ekonom iczne, W arszawa 1974, s. 32). Inna grupa au torów jest zdania, iż n ależy odróżnić analizę ekonom iczną o d oceny przedsiębiorstw a (por. np . B . W ersty, Ocena i diagn ostyka w zarządzan iu

przedsiębiorstw em . P roblem y m etodyczn e i w alory utylitarne, W rocław 1990, s. 14, m aszynopis

pow ielony; L . Schm idt, Zastosow an ie w p ra k ty ce nowych m eto d oceny działalności przedsiębiorstw a, w: N ow e kryteria oceny działalności przedsiębiorstw a i p ra c y d yrektora W ydaw nictw o A kadem ii Ekonom icznej w P oznaniu i W ielkop olskiego Oddziału T N O iK , P ozn ań 1988, s. 74). W ydaje się, iż stanow isko drugiej grupy autorów staje się coraz bardziej pow szechne. Potw ierdzeniem tego m oże być chociażby fakt, iż w podręczniku E konom ika p rzedsiębiorstw a p rzem ysłow ego p od red. T . K ierczyńskiego oddzielnie om aw ia się zagadnienia analizy ekonom icznej i ocen y zewnętrznej przedsiębiorstwa.

w iadom o, w gospodarce rynkowej znajdują się przede wszystkim w otoczeniu. D latego z oceną rozw oju nieuchronnie jest związana ocena otoczenia. W oce­ nie otoczenia wykorzystuje się wiele m etod wykraczających poza klasyczny arsenał m etod analizy ekonom icznej29.

Uw zględniając wyżej przytoczone przesłanki jesteśmy przekonani, że ter­ m in „ocena rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych” jest bardziej adekwatny do wym ogów przedm iotu badań, jego zakresu, ja k też sposobu badań od term inu „analiza ekonom iczna rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych” . T erm in ten jest pojem niejszy od analizy ekonomicznej i obejmuje szerszy zakres zagadnień funkcjonow ania przedsiębiorstwa. N ie oznacza to wcale elim inowania analizy ekonomicznej z oceny rozwoju przedsiębiorstw przem ys­ łowych. W pro st przeciwnie, analizę ekonom iczną traktujem y jak o niezbędne i ważne narzędzie służące ocenie wielu przejawów tego rozwoju. Ocena rozw oju przedsiębiorstw przem ysłowych pow inna więc być o p arta n a wyni­ kach analizy ekonom icznej, a także na, rezultatach bad ań uzyskanych za pom ocą innych m etod.

Ja k ju ż stw ierdzono w rozdziale I, rozwój jest podstaw owym celem przedsiębiorstw a. D latego jego ocena pow inna być dla przedsiębiorstwa kwestią najważniejszą. Z oceny tej pow inny wynikać szanse i zagrożenia rozw oju stw arzane przez otoczenie, m ocne i słabe strony przedsiębiorstwa, zwłaszcza w stosunku do konkurentów , a także wobec swej zasadniczej misji, ja k ą jest zdolność do zaspokojenia potrzeb otoczenia. Uczynienie z oceny rozw oju przedsiębiorstw a ważnego instrum entu w realizacji p od ­ stawowego celu przedsiębiorstw a jest więc najważniejszym założeniem takiej oceny.

K w estią następną jest odpow iedź na pytanie: w jaki sposób dokonać takiej oceny? Ocena rozw oju przedsiębiorstw a nie jest zadaniem łatwym. Trudność oceny w ynika ze złożoności i wieloaspektowości rozpatryw anej kategorii. Złożoność istoty rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych sprawia, że m ożna go, zgodnie z poglądam i H . A. Sim ona i A . New ella30, zaliczyć do tzw. problem ów słabo ustrukturyzow anych. Problem y te są najczęściej zdeter­ m inow ane elem entam i ilościowymi i jakościowym i, przy czym elementy jakościow e często dom inują nad elem entami ilościowymi. Ocena tego rodzaju problem ów w ym aga korzystania z wielu m etod, stosowanych zarów no w anali­ zie ekonom icznej, ja k i innych dyscyplinach naukowych.

Obydwie te okoliczności, a m ianowicie złożoność istoty rozwoju przed­ siębiorstw przem ysłow ych oraz wielość m etod niezbędnych do jego oceny przem aw iają za kom pleksow ością takiej oceny. Stąd atrybut kompleksowości uznajem y za kolejne i niezbędne założenie systemu oceny rozwoju przed­ siębiorstw przemysłowych.

29 M eto d y te m ożna p od zielić na dw ie grupy, a m ianow icie odn oszące się d o badania aktualnego stanu otoczenia i d o p rognozow an ia zm ian otoczenia.

30 H . A . Sim on, A . N ew ell, H euristic Problem Sofoing. The N e x t Advance in Operation

Niezależnie od różnych m etod wykorzystywanych w ocenie rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych uważamy, iż generalne podejście do tej oceny powinno być oparte n a analizie systemowej31. A trybutem tej m etody jest ujęcie globalne rozwiązywanego problem u, odnoszące się do całego przedsiębiorstwa, a nie tylko do jego części czy poszczególnych obszarów d ziałań32. Jest to niezwykle ważne ze względu n a taki właśnie globalny w ym iar rozw oju przedsiębiorstwa, którego ocena nie m oże być op arta wyłącznie na ocenie określonych fragm entów jego działalności33. M usi obejm ować zmiany, jakie dokonują się w całym przedsiębiorstwie.

A naliza systemowa trak tu je przedsiębiorstwo nie w izolaqi, lecz jak o element większego systemu, z którym łączą go określone związki i współ­ zależności. Skoro przedsiębiorstwo jest elementem większej całości, to z istoty analizy systemowej wynika, że rozwój przedsiębiorstw a jest zde­ term inow any wszystkimi pozostałymi elem entami całości, do której ono należy. W tej sytuacji w ocenie rozw oju przedsiębiorstw a konieczne jest rozpatryw anie nie tylko wewnętrznych problem ów przedsiębiorstwa, lecz również niezbędna staje się analiza otoczenia, w którym przedsiębiorstwo działa.

A naliza systemowa poszerza przedm iot badań w stosunku do powszech­ nych ujęć stosow anych w analizie ekonomicznej. W zbogaca także narzędzia badawcze, jakie są niezbędne do oceny zjawisk i procesów realizowanych we współczesnym przedsiębiorstwie, dzięki czemu m ożna wnikliwiej poznać i oce­ nić badaną rzeczywistość.

Pomimo niezaprzeczalnych zalet analizy systemowej jesteśm y zdania, że wyznacza ona bardzo cenny, lecz tylko ogólny sposób rozwiązywania p ro ­ blemu, jakim jest, w naszym w ypadku, ocena rozwoju przedsiębiorstw a przemysłowego. Sposób ten wym aga dalszego uszczegółowienia zasadam i i narzędziami badawczymi wynikającymi z istoty problem u będącego przed­ m iotem badań. D opiero po tych uzupełnieniach będziemy m ogli zbudow ać m odel, pozwalający wszechstronnie ocenić rozwój przedsiębiorstwa.

Jednym z istotnych założeń całej niniejszej pracy jest uznanie, iż rozwój przedsiębiorstwa dokonuje się w czasie i przestrzeni. A zatem ocena tego rozwoju pow inna być rozpatryw ana w tych dwóch przekrojach. N ie m ożna bowiem dokonyw ać oceny rozwoju przedsiębiorstwa wyłącznie n a osi czasu, ja k to do tej pory czyniono w odniesieniu do działalności bieżącej. Okazuje się bowiem, że nawet szybki rozwój m ierzony w skaźnikam i tem pa lub wskaź­ nikam i dynam iki często nie odzwierciedla faktycznego postępu przed

siębiorst-31 Za zastosow aniem analizy system ow ej d o rozw iązania i ocen y problem ów o słabo określonej strukturze opow iadają się także W . G asparski, A . Lew icka (P roblem atyka badań

system ow ych — próba ch arakterystyki, Prakseologia 1973, nr 2, s. 15).

32 Por. R . L. Ackoff, O system p o jęć system ow ych , Prakseologia 1973, nr 2, s. 143-148. 33 Podejście system ow e w edług J. Habra, J. Vepreka (S ystem ow a analiza i syn teza , Państw ow e W ydaw nictw o Ekonom iczne, W arszawa 1976, s. 13 i 14) to „przeciw stawienie m echanistycznego spojrzenia na świat, opierającego się na prym ityw nych wyobrażeniach, że jakikolw iek obiekt m ożem y zrozum ieć jedynie p o zredukow aniu go d o p odstaw ow ych elem entów i ich w łaściw ości” .

wa, poniew aż m oże abstrahow ać od zjawisk niemierzalnych lub trudno m ierzalnych. A gdyby naw et takie założenie uchylić, to m ogłoby się okazać, że w tym samym czasie inne przedsiębiorstw a rozwijały się jeszcze szybciej, co jest równoznaczne z tym, że rozwój badanego przedsiębiorstwa był relatywnie wolniejszy34.

Spośród dwóch wym iarów oceny rozw oju przedsiębiorstwa przemysłowego uw ażam y w ym iar przestrzeni za pierw otny w stosunku do wym iaru czasu35. W ynika to z istoty samego charak teru przedsiębiorstwa, które jest instytucją służącą przede wszystkim otoczeniu. Ale zanim rozpocznie ono swoją dzia­ łalność, wejdzie n a drogę rozw oju i podejmie się ręalizacji swej m i s j i

m usi rozpoznać w arunki otoczenia, w którym zamierza działać. Rozpoznanie to dotyczy w pierwszej kolejności otoczenia systemowego, uregulow ań p ra ­ wnych, finansowych, podatkow ych itp., a następnie otoczenia realnego, związanego głównie z zasilaniem w podstaw ow e czynniki produkcji oraz ze sprzedażą w yrobów gotowych. D latego przyjm ujemy zasadę, iż relacje przedsiębiorstw a z otoczeniem są pierw otne w stosunku do zjawisk i procesów zachodzących w samym przedsiębiorstwie. One w pierwszej kolejności de­ term inują rozwój przedsiębiorstwa; pow inny przeto rozpoczynać procedurę jego oceny.

Należy także podkreślić, że relacje przedsiębiorstwa z otoczeniem nie tylko rozpoczynają proces rozw oju przedsiębiorstwa, ale także zamykają pewien ciąg czynności analitycznych przebiegających od otoczenia, poprzez wnętrze przed­ siębiorstwa i z pow rotem do otoczenia. Otoczenie tworzy więc w arunki do rozw oju przedsiębiorstw a i jednocześnie weryfikuje sposób ich wykorzystania poprzez fakt akceptaq'i lub odrzucenia rezultatów działalności przedsiębiorst­ wa. W ten sposób za pom ocą otoczenia następuje sprzężenie zwrotne pom ię­ dzy wejściem d o przedsiębiorstw a i wyjściem z przedsiębiorstwa. Bez uwzględ­ nienia relacji przedsiębiorstw a z otoczeniem ocena rozwoju m iałaby charakter w dużym stopniu subiektywny i nie ukazywałaby autentycznych osiągnięć przedsiębiorstw a n a drodze swojego rozwoju.

34 W ten sp o só b p orów n an ia przestrzenne obiektyw izują ocenę, wzbogacają zakres rozw iązań usprawniających, dzięki m ożliw ości w ykorzystania wiedzy i dośw iadczeń innych przedsiębiorstw. W śród p orów n ań przestrzennych B . W ersty (A naliza ekonom iczna w zarządzaniu strategiczn ym

organizacji, W ydaw nictw o A k adem ii E konom icznej w e W rocławiu i O ddziału T N O iK , nr 22,

1986, s. 103) d o k o n a ł bardzo trafnego ich podziału na porów nania ekstensywne, kiedy rezultaty badanego przedsiębiorstw a rozpatrujem y tylko na tle średnich w ielkości całej zbiorow ości i porów nania intensyw ne, k tóre pozw alają p on ad to n a wyjaśnienie przyczyn stw ierdzonych odchyleń.

35 P odob n e stan ow isko w tej sprawie zajmuje L . Bednarski (op. cit., s. 23). Twierdza on, iż w dążeniu d o obiektyw izacji ocen celow e jest korzystanie z różnokierunkow ych porów nań, wśród których p orów n ania przestrzenne m ają charakter nadrzędny. W innej swej pracy L . Bednarski

(A naliza finansow a, s. 30) dok onu je podziału p orów nań przestrzennych na porów nania wewnątrz-

branżow e, m iędzybranżow e, krajowe i m iędzynarodow e.

Znaczenie p orów n ań przestrzennych p od nosi rów nież E . K urtys (op. cit., s. 27 i 28). Jego zdaniem , p orów nania te um ożliw iają rozszerzenie p od staw d o racjonalnego kształtow ania przyszłych d ziałań przedsiębiorstw a.

D rugim aspektem oceny rozw oju przedsiębiorstw a pow inno być ro zp at­ rywanie zm ian w czasie. N ależy podkreślić, iż porów nania w czasie były dotychczas najszerzej wykorzystywane w analizie ekonomicznej spośród wszys­ tkich możliwych rodzajów porów nań. Ich przydatność do działalności przed­ siębiorstwa była jed n a k nieduża, co w ynikało z przyjętej podstaw y porów nań. Ja k w iadom o, najczęściej wykorzystyw ano p orów nania faktycznych rezul­ tatów działalności przedsiębiorstw a z wielkościami planow anym i lub wielkoś­ ciami uzyskanymi w okresie poprzednim . R ezultaty takich p o rów nań m iały niewielką przydatność przy projektow aniu naw et najbliższej przyszłości przed­ siębiorstwa, poniew aż abstrahow ały od zjawisk gospodarczych, któ re m ogą wystąpić.

W kwestii czynnika czasu wychodzimy z założenia, iż ocena rozw oju przedsiębiorstwa wym aga odm iennego ujęcia tego czynnika, w p orów naniu z tym, jakie dotychczas dom inow ało w analizie ekonomicznej. N ależy przyjąć zasadę, że dla rozw oju przedsiębiorstw a ważniejsza jest przyszłość niż prze­ szłość. D latego niezbędna jest analiza w kategoriach szans i zagrożeń, któ re m ogą wystąpić w przyszłym otoczeniu, a nie w rozpatryw aniu tych zjawisk, które wydarzyły się w przedsiębiorstwie i które praw dopodobnie się więcej nie powtórzą.

Dow artościow anie czynnika czasu w ocenie rozw oju przedsiębiorstw prze­ mysłowych pow inno wyrażać się, naszym zdaniem , w następujących zm ianach generalnych:

1) R ozpatryw anie zjawisk n a osi czasu wym aga wydłużenia przedziału czasowego zdarzeń objętych obserwacją, przy czym owo wydłużenie nie powinno obejm ować coraz odleglejszej przeszłości, lecz coraz dalszą przy­ szłość. W yrażać się to pow inno w przew idyw aniu zjawisk, które m ogą wystąpić i w ocenie ich konsekwencji dla przedsiębiorstwa;

2) Obszarem przewidywanych zm ian w czasie pow inno być przede wszyst­ kim otoczenie, a nie przedsiębiorstwo. Najbliższa przyszłość przedsiębiorstw a, tj. okres od 3 do 5 lat, rozpatryw ana tylko od strony procesów zachodzących wewnątrz przedsiębiorstwa, jest w dużym stopniu zdeterm inow ana przez istniejącą strukturę techniczną, obowiązujące norm y i wzorce zachow ań. N atom iast nawet najbliższa przyszłość otoczenia jest nieznana. N ieznane są przede wszystkim konsekwencje zm ian otoczenia dla procesów rozwojowych przebiegających wew nątrz przedsiębiorstwa.

Zasadniczą spraw ą w ocenie rozw oju przedsiębiorstw a jest zwrócenie się ku przyszłości, k tó ra m oże się wydarzyć poza przedsiębiorstwem , a więc w otocze­ niu. Przeto ta k ważne jest systematyczne i odpow iednio wczesne rozpoz­ nawanie przyszłych zm ian otoczenia, określenie praw dopodobnego ch arakteru i kierunku owych zmian, ostrzeganie przedsiębiorstw a przed negatyw nym i ich konsekwencjami dla rozwoju przedsiębiorstwa, a także opracow yw anie sposo­ bów umożliwiających zmniejszenie lub całkow ite eliminowanie destrukcyjnego oddziaływania otoczenia. D opiero n a tym tle m ogą być zasadne wszelkie decyzje rozwojowe dotyczące w nętrza przedsiębiorstwa.

W pierwszej kolejności ko nfrontacja przyszłego otoczenia i w nętrza przed­ siębiorstwa pow inna być skierow ana n a cele rozwojowe. Przedsiębiorstwo m usi stale widzieć swoje cele rozwojowe n a tle tego, co się może w otoczeniu wydarzyć. W związku z tym największą troską przedsiębiorstwa pow inna być realność owych celów. N atom iast w ram ach dalszego rozpoznaw ania otocze­ nia przedsiębiorstw o pow inno ustalić:

1) czy zm iany otoczenia nie będą m iały wpływu n a przyjęte cełe rozwojowe, 2) czy przew idyw ane zm iany otoczenia pozw olą n a realizaq'ę celów rozwojowych w stopniu wyższym od zakładanego,

3) czy zm iany w otoczeniu spow odują najpraw dopodobniej obniżenie poziom u realizacji zakładanych celów rozwojowych.

T a k więc w zależności od konkretnej sytuacji przedsiębiorstwa względem przewidywanych zm ian otoczenia, w bliższej i dalszej perspektywie, m ogą różnie kształtow ać się potrzeby i zakres rekonstrukcji wnętrza przedsiębiorst­ wa (cele rozwojowe, środki niezbędne i m etody realizacji).

Przedstaw iony sposób dow artościow ania czynnika czasu opiera się n a zasadzie: „przewidywać zm iany w otoczeniu i dostosowywać się do tych zm ian” . Realizacja tej koncepcji w praktyce nie jest łatwa, głównie z uwagi na trudności przew idyw ania zm ian otoczenia. A trybutem tej koncepcji jest także pewna bierność. Z ak ład a ona m ianowicie konieczność dostosow ywania się przedsiębiorstw a do zm ian w otoczeniu. D latego wśród teoretyków zarządza­ nia koncepcja ta zaczyna być podd aw an a coraz częstszej krytyce36. K oncepcją alternatyw ną jest nie dostosow ywanie się do otoczenia, lecz kształtow anie przyszłego otoczenia. Z godnie z filozofią tej koncepq'i przedsiębiorstwo pow inno zastanaw iać się nie tylko nad rekonstrukcją swego wnętrza, lecz i nad tym , jaki jest możliwy zakres zm ian otoczenia ze względu n a zajm owaną pozyq'ę w otoczeniu, przyjęte cele rozwojowe oraz sposoby ich osiągania. Założeniem tej koncepcji jest więc aktywne włączenie przedsiębiorstwa w p ro ­ ces kreow ania przyszłego otoczenia.

O prócz założeń dotyczących kompleksowości oceny rozwoju przedsię­ biorstw przem ysłowych, a także stosownych ustaleń dotyczących oceny rozwoju w ujęciu przestrzennym i czasowym, konieczne jest również przyjęcie założeń odnoszących się do podstaw instrum entalnych umożliwiających ocenę rozwoju przedsiębiorstw a.

Złożoność kategorii rozw oju przedsiębiorstwa oraz konieczność objęcia oceną szerokiego zakresu zagadnień sprawia, że niemożliwe jest dokonanie oceny rozw oju przedsiębiorstw a za pom ocą jednego wskaźnika. Konieczne jest przyjęcie określonego zestawu wskaźników. Jesteśmy jedn ak zdania, że należy odchodzić od nadm iaru w skaźników , zwłaszcza o charakterze cząstkowym, natom iast w szerszym zakresie stosować wskaźniki bardziej syntetyczne, pozwalające ukazać w m iarę możliwości obraz jakościowych przem ian całego przedsiębiorstwa. Przy doborze w skaźników należy kierować się przede

wszystkim celem badania. N ie bez znaczenia są tu także pewne reguły postępow ania badawczego, wynikające z aktualnego stanu wiedzy o funk­ cjonowaniu i rozw oju przedsiębiorstwa. W iedzę tę charakteryzują następujące zjawiska:

1) przechodzenie od zasady statycznego pojm ow ania interesującej nas rzeczywistości do ujm ow ania jej dynamicznie,

2) przechodzenie od rozw ażania przedsiębiorstwa ja k o systemu zam knięte­ go w kierunku traktow ania obiektu b ad ań w kategorii systemu otw artego, 3) traktow anie przedsiębiorstw a nie ja k o jednostki wykonawczej, lecz jak o samodzielnego pod m iotu gospodarczego realizującego szeroki zakres funkcji,

4) traktow anie przedsiębiorstw a nie ja k o podm oitu nastaw ionego wyłącz­ nie n a przetrw anie, lecz przede wszystkim nastaw ionego n a rozwój,

5) opieranie ocen i wniosków nie tylko n a danych liczbowych, lecz także n a opisach jakościowych,

6) odchodzenie od analizy i opisów konstatujących postrzeganą rzeczywis­