PRZEMYSŁOWYCH
1. Założenia, obszary i zakres czasowy oceny poziomu rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych
Ocena poziom u rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych nie jest spraw ą prostą. T rudność tej oceny w ynika z dwóch głównych okoliczności: ze złożoności istoty rozwoju przedsiębiorstw a oraz z dotychczas nie w ypra cowanej w teorii analizy ekonomicznej podm iotów gospodarczych m etodyki oceny rozwoju przedsiębiorstwa. W systemie nakazowo-rozdzielczym zaj m ow ano się głównie m akroekonom icznym i aspektam i rozwoju gospodar czego. W związku z tym nie zachodziła potrzeba oceny rozwoju przed siębiorstwa przem ysłow ego1.
Sytuacja uległa zasadniczej zmianie z chwilą rozpoczęcia reform y gos podarczej i uznania efektywności m ikroekonom icznej za podstawowy czynnik rozwoju całej gospodarki. W tych w arunkach coraz powszechniejsza staje się potrzeba oceny poszczególnych przedsiębiorstw. Co więcej uważamy, iż w świetle nowych uw arunkow ań związanych z przechodzeniem do gospodarki rynkowej ocena rozwoju przedsiębiorstw a staje się oceną pierw otną względem oceny rozwoju w wymiarze globalnym, odnoszącym się do całej gospodarki.
A by dokonać oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstwa, konieczne jest udzielenie odpowiedzi n a następujące, podstaw owe pytania:
1) w jakim stopniu przedsiębiorstwo wywiązuje się ze swej misji w zakresie zaspokajania potrzeb otoczenia?
2) w jaki sposób gospodaruje ono swoimi zasobam i, czyli ja k a jest jego efektywność?
3) jakie są m ocne i słabe strony przedsiębiorstwa?
4) w jakim stopniu aktualny poziom rozwoju przedsiębiorstwa stwarza przesłanki do rozw oju przedsiębiorstw a w przyszłości?
1 Słusznie przeto stwierdza B . G liński (Skuteczność i efektyw ność), iż w systemie na kazow o-rozdzielczym ważniejszy by ł pod ział przedsiębiorstw n a przedsiębiorstwa wykonujące plan i przedsiębiorstw a nie w ykonujące planu, n iż pod ział n a przedsiębiorstwa rozwinięte i nie rozwinięte.
Udzielenie popraw nych odpowiedzi n a powyższe p ytania jest możliwe, naszym zdaniem, tylko za pom ocą odpowiedniej m etodyki oceny. Uw ażam y, iż pom ocne w zbudow aniu konstrukq'i m etodycznej oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstwa będzie nawiązanie do rozw ażań n ad istotą rozwoju przed siębiorstwa, zamieszczonych w rozdziale pierwszym. Z treści w nim zaw artych m ożna wyprowadzić wniosek, iż przedsiębiorstwo rozwija się wtedy, kiedy strumienie jego wyjść są zgodne z potrzebam i społecznymi, a procesy tran sfo r macji wejść n a wyjścia przebiegają w taki sposób, iż pozw alają przedsiębiorst wu osiągać dochody ze sprzedaży, przewyższające ponoszone koszty własne sprzedaży2.
W powyższym stwierdzeniu zaw arte są dw a bardzo istotne elementy, któ re m ogą stanow ić d o b rą podstaw ę wyjściową do zbudow ania ram konstrukcyj nych m etodyki oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstw a. Jeden z tych elementów odnosi się do działalności przedsiębiorstw a n a rzecz otoczenia, natom iast drugi dotyczy stricte w nętrza przedsiębiorstw a, czyli obejm uje jego potencjał oraz relacje zachodzące w samym przedsiębiorstwie.
W ychodząc z powyższych ustaleń uważam y, iż ocena poziom u rozwoju przedsiębiorstwa wym aga rozpatrzenia dwóch obszarów jego działalności. Jeden obszar dotyczy stopnia wywiązywania się przedsiębiorstw a z zadań wobec otoczenia. Jest to obszar niezwykle ważny w ocenie poziom u rozwoju przedsiębiorstwa, poniew aż działania na rzecz zaspokojenia potrzeb otoczenia należą do podstaw ow ych zadań każdego przedsiębiorstwa. Z atem te przed siębiorstwa, któ re nie są w stanie nawet przejściowo efektywnie zaspokajać potrzeb otoczenia, znajdują się w fazie stagnacji albo regresu3. D rugim z kolei obszarem działalności przedsiębiorstw a, uwzględnionym w ocenie poziomu jego rozw oju, jest obszar jego wnętrza. W ocenie w nętrza idzie w pierwszej kolejności o rozpatrzenie wielkości i struk tury potencjału przed siębiorstwa na tle realizowanych w przedsiębiorstw ie zadań. W ażniejsze od diagnozy stanu potenq'ału jest ustalenie podstaw ow ych relacji wewnę trznych, np. pom iędzy dochodam i ze sprzedaży a kosztam i własnymi sprze daży, pomiędzy rezultatam i działalności przedsiębiorstw a a zasobam i czyn ników produkcji. Z relaq'i tych w ynika bowiem aktualny i przewidywany stan zdrow ia przedsiębiorstwa.
Jest dość oczywiste, że wyżej wymienione dw a obszary działalności przedsiębiorstwa, rozpatryw ane przy ocenie poziom u jego rozw oju, tru d n o jest traktow ać jak o obszary zupełnie odrębne i całkowicie od siebie niezależne. Obydwa te obszary m ają bowiem swe źródło w samym przedsiębiorstwie, a więc w tym wszystkim, co dzieje się w jego wnętrzu. W yraźne ich wyodrębnienie m oże występować tylko w aspekcie teoretycznym , co m a na celu jedynie ułatwienie ich oceny. W rzeczywistości są to obszary ściśle ze sobą
2 W rzeczyw istości idzie tu o zysk na sprzedaży.
3 Jeszcze kategoryczniej ten problem ujęli A . K . K oźm iński, A . M . Z aw iślak (op . cit., s. 46). Ich zdaniem przedsiębiorstw o, które nie jest w stanie zaspokajać potrzeb otoczenia, m usi przestać istnieć.
pow iązane, pom iędzy którym i występuje wzajem na zależność. I ta k skutecz ność przedsiębiorstw a w dziedzinie zaspokojenia potrzeb otoczenia jest tym większa, im wyższy jest poziom efektywności wewnętrznej przedsiębiorstwa. I odw rotnie, przedsiębiorstw o o niskiej efektywności wewnętrznej m a słabe szanse skutecznego wyw iązania się wobec coraz bardziej wymagającego otoczenia4. T a k więc tru d n o jest oceniać poziom rozw oju przedsiębiorstwa wycinkowo, p atrząc n a przedsiębiorstw o tylko z jednego p u nktu widzenia. F a k t ten przem aw ia za kom pleksowym podejściem do oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstw a, zgodnie z opisanym i objaśnionym charakterem kategorii rozwoju przedsiębiorstw a.
Samo ustalenie obszarów działalności, będących przedm iotem oceny pozio m u rozw oju przedsiębiorstw a, jest jeszcze niewystarczające. K onieczne jest, aby w yodrębnione obszary tej oceny były ujęte w perspektywie czasowej. W ocenie poziom u rozw oju przedsiębiorstw a ważne jest ustalenie, czy działa nia przedsiębiorstw a ukierunkow ane są na dłuższy okres czy też m ają tylko dystans krótkookresow y. Przedsiębiorstw o, które nastaw ione jest wyłącznie na realizaq'ę celów krótkookresow ych, z reguły nie myśli o rozwoju i nie dąży do jego osiągnięcia. Jego poziom rozw oju jest z reguły niski. Przedsiębiorstwo to, naw et kiedy osiąga wysoki zysk w krótkim okresie, m oże być zagrożone upadłością, poniew aż w takim w ypadku zysk najczęściej nie jest kierowany na rozw ój przedsiębiorstw a. Zatem o poziom ie rozwoju przedsiębiorstwa świad czy jego działalność zw iązana z realizaq'ą celów długookresowych i istotnych d la przedsiębiorstw a.
Należy podkreślić, iż cele krótkookresow e m ogą niekiedy także prowadzić do rozw oju przedsiębiorstw a. Sytuacja tak a m a miejsce wtedy, kiedy realizacja celów krótkookresow ych jest po dporządkow ana długookresowej wizji rozwoju przedsiębiorstwa. D latego pom iędzy celami k rótk o- i długookresowym i pow in n a występować wzajem na zależność i równowaga. Zwłaszcza owa równowaga jest ważnym sym ptom em poziom u rozwoju przedsiębiorstwa. Oceniając więc poziom rozw oju przedsiębiorstw a należy rozpatryw ać, czy działania przed siębiorstwa są nastaw ione wyłącznie n a osiągnięcie korzyści bieżących i k ró t kookresow ych czy też działania te są podporządkow ane określonej strategii rozwoju przedsiębiorstw a obliczonej na dłuższy okres.
Obejm ując zatem obszar działalności zewnętrznej przedsiębiorstwa, związa ny z zaspokojeniem potrzeb otoczenia, ja k również obszar działalności wewnętrznej przedsiębiorstw a, zarów no w ujęciu krótko-, ja k i długook resowym, otrzym ujem y jakościow o now ą konstrukq'ę m etodyczną oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstw a. Jej istotę ujęto w tabeli 17.
U stalenia zaw arte w tabeli 17 pozw alają n a stosunkow o precyzyjną ocenę poziom u rozw oju przedsiębiorstw a. N a ich podstaw ie m ożna bowiem odróżnić działania incydentalne i krótkookresow e, najczęściej luźno związane z roz wojem, od trw ałych działań przedsiębiorstwa, czy to w zakresie zaspokojenia
M od elow e podejście d o ocen y poziom u rozw oju przedsiębiorstw a
T a b e la 17
Obszar działalności przedsię biorstw a
Zakres czasow y
krótkookresow y d łu gookresow y
Obszar działalności zew nę trznej
zewnętrzne wskaźniki rozw oju w ujęciu krótkookresow ym
zewnętrzne w skaźniki roz woju w ujęciu d łu gook reso wym
Obszar działalności wew nę trznej
w ew nętrzne wskaźniki rozw oju w ujęciu krótkookresow ym
wewnętrzne w skaźniki roz woju w ujęciu długookresowym
Ź r ó d ło : Opracowanie własne.
potrzeb otoczenia czy też w zakresie działań pozostających wyłącznie w ew nątrz przedsiębiorstwa.
Dopełnieniem zawartości tabeli 17 pow inna być także ocena fazy (stadium ) rozwoju przedsiębiorstwa. Inne są bowiem sym ptom y poziom u rozw oju przedsiębiorstwa znajdującego się w fazie wchodzenia n a rynek, a więc w fazie budow ania i um acniania swojej pozycji w otoczeniu, a inne, kiedy przed siębiorstwo osiągnęło ju ż okres dojrzałości, m a w yrobioną pozycję n a rynku, k tó ra pozw ala przedsiębiorstw u czerpać określone korzyści z tego tytułu. W pierwszym w ypadku przedsiębiorstwo ponosi duży wysiłek związany z osiągnięciem określonego poziom u rozw oju, w związku z czym relaq'e efektów do nakładów m ogą się kształtow ać w tym okresie niekorzystnie. W drugiej natom iast sytuacji przedsiębiorstwo m oże zbierać efekty swojego poprzedniego wysiłku, co pozw ala m u osiągać korzystne rezultaty, zarów no w jego stosunkach z otoczeniem, ja k i w relacjach wewnętrznych. D latego pełna ocena poziom u rozw oju przedsiębiorstw a pow inna być wielowymiarowa, uwzględniająca obszary działalności przedsiębiorstwa, zakres czasowy tej działalności, a także fazę rozw oju przedsiębiorstwa.