W początkach ubiegłego stulecia, kiedy Czekanowski studiował w Zurychu, wieloce-chowa analiza człowieka nie była wykonalna. Angielska szkoła statystyczna (Pearson, Yule, Fisher, Student) dopiero rozpoczynała swoją działalność. Czekanowski szybko docenił rolę tej nowej dyscypliny dla antropologii i nauk empirycznych. Stał się jej adeptem i pionierem.
Startem naukowym Jana Czekanowskiego był drobny przyczynek statystyczny, na-pisany w drugim semestrze studiów uniwersyteckich. Demonstruje on zastosowanie współczynnika korelacji Pearsona do oceny wartości różnych metod mierzenia wyso-kości czaszki. Zauważmy, że był to rok 1902, a Karol Pearson współczynnik korelacji wprowadził w roku 1901. Z tą pierwszą pracą Czekanowski udaje się w roku 1903 na kongres antropologów niemieckich w Wormacji, towarzysząc swojemu prof. Rudolfo-wi MartinoRudolfo-wi. Z powodu zbyt późnego zgłoszenia nie znalazł się co prawda na liście prelegentów, jednakże wykazanie się sumienną znajomością najnowocześniejszych metod angielskiej statystyki matematycznej, podówczas jeszcze nieznanych antropo-logom niemieckim, robi tak wielkie wrażenie, że Feliks von Luschan, dyrektor działów afrykanistycznego i oceanistycznego Królewskiego Muzeum Ludoznawczego w Ber-linie, proponuje mu asystenturę połączoną z perspektywą wysłania go do Afryki lub Oceanii. Czekanowski zgodził się na objęcie asystentury, ale dopiero po ukończeniu studiów w Zurychu. Ten tak ważny dla późniejszych losów Czekanowskiego przyczy-nek ukazuje się drukiem w roku 1904 w „Archiv für Anthropologie”.
W roku 1903 Czekanowski napisał pracę poświęconą zastosowaniu współczynnika ko-relacji do badania anomalii mięśni, do której materiał zebrał w czasie pełnienia obo-wiązków zastępcy asystenta prosektorium Zakładu Anatomii. Ta próba zastosowania nowoczesnego aparatu statystycznego w anatomii ukazuje się w roku 1906 w księdze pamiątkowej poświęconej amerykańskiemu antropologowi Franzowi Boasowi. Znane są zasługi Czekanowskiego jako popularyzatora biometrii. Jeszcze jako student zuryski napisał artykuł o biometrii. Został on wydany w roku 1904 jako wstęp do szero-ko znanego dzisiaj antropologom podręcznika antropologii Rudolfa Martina Lehrbuch
der Anthropologie, a w 1907 roku został opublikowany w dysertacji doktorskiej
Czeka-nowskiego na stopień doktora filozofii. Daje on w nim krótkie ujęcie metod statystycz-nych, wprowadzonych do antropologii przez angielskich biometrów. Studia kończy w lipcu 1906 roku, uzyskując stopień doktora filozofii (dyplom wydany z datą 1907 r.). W następnym semestrze zimowym Czekanowski uzupełnił swoje wykształcenie stu-diami matematycznymi na Uniwersytecie Berlińskim. Jako świeżo upieczony absol-went uniwersytetu w Zurychu, od 1 listopada 1906 roku, Jan Czekanowski uzyskał stanowisko asystenta w Królewskim Muzeum Ludoznawczym w Berlinie. Z funkcją tą wiązała się możliwość wyjazdu do Afryki w charakterze stypendysty rządu pruskiego. Miało się zatem ziścić jego młodzieńcze marzenie o egzotycznej wyprawie do Afryki. Młody Czekanowski został zaproszony przez księcia Adolfa Fryderyka Meklemburskie-go do wzięcia udziału w ekspedycji naukowej do Afryki Środkowej w międzyrzecze Nil-Kongo. Ponad dwa lata (01.05.1907–07.07.1909) przebywał w: Sudanie, Kongo,
Ugandzie i Niemieckiej Afryce Wschodniej. Przez Egipt, Syrię i Bałkany wrócił do Berli-na. Do jego obowiązków należało opracowanie mapy etnograficznej. Było to ogromne przedsięwzięcie. Zrekrutowano 2230 tragarzy, na trasie przygotowano siedem stano-wisk zaopatrzonych w: żywność, napoje, lekarstwa, narzędzia, ubrania, namioty, łóżka obozowe, broń, a nawet składane wanny z mnącego się nieprzemakalnego materiału, słowem cały ekwipunek niezbędny dla poszukiwaczy. Gdzie było to możliwe, człon-kowie ekspedycji gościli u misjonarzy, w kolonialnych fortach pogranicza i na dwo-rach afrykańskich władców. Czekanowski przemierzył północno-zachodnią Tanzanię, Rwandę i dwa rozległe pogranicza: jedno pomiędzy Ugandą i Zairem, drugie między Zairem i Sudanem. Przedsięwzięcie odbyło się w warunkach dosyć wyjątkowych; tere-ny eksploracyjne o powierzchni blisko dwukrotnie większej od terytorium Szwajcarii obejmowały obszar niedostępny dla kolonizatorów europejskich, kupców arabskich, hinduskich, a nawet afrykańskich. Zarówno czasy, jak i teren, na którym przebywał Czekanowski, były ciągle jeszcze politycznie niestabilne i niepewne swojej przyszłości. Czekanowski przebywał w tej ekspedycji ponad dwa lata i zebrał ogromne, a czasem jedyne materiały z nieznanych jeszcze wówczas zupełnie terenów Afryki. Materiały dotyczyły zarówno zagadnień antropologicznych, jak etnologiczno-etnograficznych, a nawet w pewnej mierze socjologicznych. Publikował je przez długie lata, a część nawet po II wojnie światowej, w roku 1951. Pierwszych pięć tomów wydano w latach 1911–1927 w Lipsku, w postaci ogromnej monografii pt. Forschungen im Nil-Kongo
Zwischengebiet.
Za wyniki uzyskane w ekspedycji afrykańskiej został udekorowany orderami Korony Belgijskiej i Gryfa Meklemburskiego oraz meklemburskim medalem pamiątkowym. Najważniejsze wyniki osiągnął Czekanowski w dziedzinie badań nad systematyką rasową i strukturą populacji. Przewrót, którego dokonał w antroposystematyce Jan Czekanowski, polegał przede wszystkim na wprowadzeniu do analizy rasowej nowej metody taksonomicznej. Powstała ona w roku 1909 jako metoda diagraficzna Cze-kanowskiego. Metoda ta została opublikowana w podstawowej pracy metodycznej Czekanowskiego pt. Zur differentialdiagnose der Neandertalgruppe, która potem przez długie lata służyła jako wyjściowa praca wzorcowa dla jego uczniów.
2 marca 1910 roku Jan Czekanowski ożenił się z Elizawietą (Elżbietą) Sergijewską, córką prawosławnego proboszcza w Tule. Młodzi poznali się w Zurychu, gdzie Elżbieta stu-diowała medycynę. Z tego związku zrodziły się dwie córki: Zofia Teresa (ur. 25.09.1927) i Anna Katarzyna (ur. 25.06.1929).
Od 1 października 1910 roku Jan Czekanowski zamianowany został kustoszem Mu-zeum Etnograficznego Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Do Petersburga przeniósł się z początkiem roku 1911 i pozostawał na tym stanowisku do końca wrze-śnia 1913. W czasie pracy w Petersburgu znany zoolog Józef Nussbaum-Hilarowicz złożył Czekanowskiemu propozycję, aby się habilitował z antropologii i objął katedrę na Uniwersytecie Lwowskim. Po dość długim wahaniu i zwlekaniu zdecydował się przenieść do Lwowa. Na podstawie zasług, bez habilitacji, pismem c.k. Ministerstwa
Wyznań i Oświecenia w Wiedniu z dnia 11 sierpnia 1913 roku, z datą ważności od 1 października 1913 roku, został mianowany profesorem nadzwyczajnym antropologii i etnologii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu we Lwowie i z początkiem roku akademickiego 1913/1914 rozpoczął wykłady, spędzając we Lwowie najdłuższy okres swego życia, do roku 1944. Obok wykładów zajął się również organizowaniem zakła-du antropologiczno-etnologicznego i badaniami nad antropologią krajową. Prace te jednakże uległy zawieszeniu wskutek wybuchu I wojny światowej. Jako poddany ro-syjski będący na służbie państwowej austriackiej, zmuszony był w pośpiechu uciekać przed armią rosyjską. Z końcem sierpnia 1914 roku wyjechał do Krynicy, a później do Buska. 30 września 1914 roku osiadł w Luhačovicach na Morawach i zajął się opraco-wywaniem materiałów zebranych w czasie ekspedycji afrykańskiej. Po ukazaniu się rozporządzenia uznającego obywateli Królestwa Polskiego otrzymał paszport. 10 paź-dziernika 1916 roku wrócił do Lwowa i z początkiem roku akademickiego 1916/1917 wznowił wykłady na uniwersytecie jako profesor zwyczajny. Jego praca na uniwer-sytecie została ponownie przerwana 1 listopada 1918 roku, po opanowaniu Lwowa przez Ukraińców. 10 grudnia, przez Warszawę i Pragę, Czekanowski wyjechał do Pary-ża. Brał tam udział w pracach Delegacji Polskiej na Konferencji Pokojowej w Wersalu jako ekspert, a później członek Narady Delegacyjnej. Od 1 marca do 1 maja 1919 roku pracował jako sekretarz polityczny w Komitecie Narodowym Polskim, od 1 maja do 15 czerwca w Delegacji Polskiej i od 15 czerwca do 1 października 1919 roku jako kierow-nik biur Delegacji Polskiej, zastępując we wrześniu sekretarza generalnego Delegacji Polskiej p. Stanisława Koziekrego. Powołany z powrotem do Paryża pełnił funkcję eks-perta naukowego przy Delegacji Polskiej do 15 marca 1920 roku.
Postanowieniem z 9 kwietnia 1920 roku Naczelnik Państwa zamianował Jana Czeka-nowskiego profesorem zwyczajnym etnologii i antropologii Uniwersytetu Jana Kazi-mierza we Lwowie, z ważnością od 1 stycznia 1920 roku. Po powrocie do Lwowa Jan Czekanowski rozpoczął, od 15 kwietnia 1920, ponownie wykładać na uniwersytecie. W roku 1913 Towarzystwo Naukowe Warszawskie wydaje drukiem książkę Jana Cze-kanowskiego pt. Zarys metod statystycznych w zastosowaniu do antropologii. Był to pierwszy podręcznik statystyki w języku polskim traktujący o współczesnych meto-dach opracowywania danych empirycznych i należytej interpretacji wyników. Wy-drukowany zaledwie w dwa lata po pierwszym podręczniku współczesnej statystyki matematycznej, jaki pojawił się na świecie, An introduction to the theory of statistics
George’a Yule’a, odegrał wybitną rolę w rozpowszechnianiu biometrii wśród
uczo-nych polskich przed I wojną światową i w okresie międzywojennym. Ten na wskroś nowoczesny i precyzyjny podręcznik, obok statystyki opisowej, zawiera: wnioskowa-nie oparte na współczynniku korelacji, regresję wieloraką z policzonymi przykładami, a także taksonomiczną metodę diagraficzną Czekanowskiego. Autorów podejmują-cych pracę nad współczesnym podręcznikiem statystyki zachęcam do przestudiowa-nia podręcznika Czekanowskiego sprzed blisko stu lat.
Ogromny wkład Czekanowskiego do statystyki jest niezaprzeczalny. Ten wybitny uczo-ny jak nikt inuczo-ny przyczynił się także do rozkwitu polskiej antropologii oraz
spowodo-wał jej szerokie uznanie na świecie. Profesor Czekanowski był twórcą Lwowskiej Szkoły Antropologicznej, która przez wiele lat nadawała ton wszystkim badaniom w Polsce. Stąd mówi się też o Polskiej Szkole Antropologicznej, którą wyróżniało całkowicie ory-ginalne ujęcie w zakresie indywidualnej taksonomii wewnątrzpopulacyjnej człowieka. Profesor Jan Czekanowski był członkiem Towarzystwa Naukowego we Lwowie. Człon-kami czynnymi miejscowymi Wydziału III Matematyczno-Przyrodniczego byli również Stefan Banach i Hugon Steinhaus, a członkami czynnymi zamiejscowymi: Maria Skło-dowska-Curie (Paryż),Wacław Sierpiński (Warszawa) i Stanisław Zaremba (Kraków). W latach 1934–1936 był rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.
Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Lwowa 30 czerwca 1941 roku Jan Czekanowski pozbawiony został możności pracy w swoim ulubionym Zakładzie Antropologii. Ukraińskiemu doktorantowi zawdzięczał skreślenie z listy profesorów lwowskich roz-strzelanych przez Niemców 4 lipca 1941 roku. Dzięki temu, że najważniejsze materiały i książki trzymał w domu, mógł i w czasie okupacji bardzo intensywnie pracować na-ukowo. Formalnie przed Arbeitsamtem zabezpieczył się objęciem administracji ma-jątku Kośmin koło Grójca, na podstawie notarialnego pełnomocnictwa. To umożliwiło mu również umieszczenie rodziny na wsi w Głuchowie koło Grójca oraz dojeżdżanie do niej i do Warszawy, gdzie brał udział w tajnym nauczaniu. Warto wspomnieć, że w tym czasie właścicielem majątku Kośmin był starszy brat Jana Czekanowskiego, Sta-nisław. Formalnie od ojca Wincentego przejął majątek w roku 1895.
8 maja 1944 roku Jan Czekanowski, z rodziną, opuścił Lwów i do 14 września tegoż roku korzystał z gościnności prof. Jerzego Fuhricha w Broniszowie pod Ropczycami. Póź-niej, wykorzystując zmianę sytuacji spowodowanej przesunięciem się wojsk radziec-kich na linię Wisłoki, przeniósł się do wsi Cmolas pod Kolbuszową i uczył w gimnazjum w Kolbuszowej do końca kwietnia 1945 roku. Warto zauważyć, że Szkoła Podstawowa w Cmolasie nosi imię Jana Czekanowskiego. Dzięki interwencji Ministra Oświaty otrzy-mawszy samochód ciężarowy Rzeszowskiego Urzędu Wojewódzkiego, przeniósł się do Lublina, gdzie objął wykłady antropologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, przez który został powołany jeszcze w listopadzie 1944 roku, lecz dokąd nie mógł się aż do tego czasu przenieść z braku środków komunikacyjnych.
Pismem Prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta z dnia 28 lutego 1946 roku został mianowany profesorem zwyczajnym antropologii na Wydziale Lekar-skim Uniwersytetu Poznańskiego. Obowiązki profesora i Katedrę Antropologii objął 1 marca 1946 roku. Po przekształceniu Wydziału Lekarskiego w samodzielną Akademię Medyczną przeniósł się na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, a następnie, po jego podziale, na Wydział Biologii i Nauk o Ziemi.
Kierując Katedrą w Poznaniu, wykładał nadal w KUL do roku 1949, tj. do momentu, gdy Ministerstwo nie zgodziło się, by pracował na dwóch uniwersytetach.
Oto parę epizodów z działalności Jana Czekanowskiego:
W okresie I wojny światowej opracowywał statystyki narodowościowe i wyznanio-we ziem polskich dla przyszłej Delegacji Polskiej na Konferencję Pokojową w Wersa-lu, w której uczestniczył jako ekspert i kierownik kancelarii. Prezydentowi Wilsonowi przedstawił koncepcję poprowadzenia granicy wschodniej tak, żeby po stronie pol-skiej było tyle samo prawosławnych, co katolików po stronie rosyjpol-skiej.
W okresie niemieckiego nazizmu Czekanowski zakwestionował, jako utopijny, pogląd o istnieniu w pradziejach czystych typów rasowych, na przykład germańskich, sło-wiańskich, ugrofińskich itd. Wykazał to, prowadząc pomiary poborowych do polskiej armii. Ustalił wówczas, że najwyższy współczynnik elementu nordyckiego mają, czyli są najbliżej aryjskiego ideału niemieckich nazistów, młodzi Żydzi pochodzący z War-szawy.
Karaimską mniejszość narodowościową nie dotknął los Żydów i Cyganów tylko dla-tego, że indagowany w roku 1942 przez Niemców Jan Czekanowski autorytatywnie zaświadczył o ich tureckim pochodzeniu.
We wspomnieniach Jana Oderfelda czytamy:
[...] wojsko zgłosiło do PKN taki problem: mundury wojskowe szyje się w znormalizowanych „rozmiarach”. Ile, co najmniej, powinno być takich „rozmiarów”, aby 90% żołnierzy można było ubrać bez poprawek? Zorganizowałem Komisję, do której między innymi weszli: Hugo Stein-haus – matematyk, Jan Czekanowski – antropolog i pan Elert. Jego imienia nie pamiętam, ale był to krawiec męski. I to niezwykły. Przychodziło się do niego do miary tylko jeden raz, na półgodzinny pomiar antropometryczny. W ustalonym terminie odbierało się ubranie bez przy-miarek i poprawek. PKN rozwiązał problem zgłoszony przez wojsko, a ja – chcąc nie chcąc – mu-siałem wgryźć się w narzędzie rozwiązania – statystykę matematyczną. Okazało się potem, że zrobiłem parę rzeczy, które nie były wielkimi odkryciami, ale wystarczyły, aby Steinhaus zachęcił mnie do zrobienia doktoratu.
W roku 1960 Jan Czekanowski został, ze względu na wiek, przeniesiony na emeryturę. Jednak nadal prowadził seminarium antropologiczne dla specjalizujących się w tym kierunku magistrantów.
Działalność naukowa prof. Jana Czekanowskiego była niezwykle rozległa. Był to umysł wielostronny, interesujący się różnymi zagadnieniami życia ludzkiego i same-go człowieka.
Największe jednak sukcesy w swojej pracy naukowej potrafił osiągnąć w antropologii teoretycznej poprzez stosowanie metod statystycznych do materiałów antropome-trycznych, w etnografii i etnologii oraz w słowianoznawstwie uzasadniając głęboko tezę o lokalizacji praojczyzny Słowian w międzyrzeczu Wisła-Odra. Z poglądem tym największą wojnę toczyli uczeni niemieccy, w pewnej mierze uczeni czescy, a nawet
niektórzy polscy, którym nie przemawiały do umysłu wywody i dokumentacja Jana Czekanowskiego.
Polska uznała jego zasługi. Był członkiem rzeczywistym PAN. Dwa uniwersytety – wrocławski w roku 1959 i poznański w roku 1962 obdarzyły go najwyższym tytułem, jakim dysponowały, tj. doktoratem honoris causa. Władze państwowe odznaczyły go Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta i Orderem Sztandaru Pracy I Klasy.
Był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Antropologicznego, a także człon-kiem honorowym Towarzystw Antropologicznych w Brnie Morawskim i Zurychu oraz członkiem korespondentem Paryskiego Towarzystwa Antropologicznego i Królew-skiego Instytutu Antropologicznego Wielkiej Brytanii i Irlandii. W latach 1923–1924 był prezesem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Statystycznego i jego wiceprezesem w latach 1937–1939. Był członkiem, wiceprezesem i prezesem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz członkiem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Był członkiem założycielem i przewodniczącym Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Biometrycznego, od mo-mentu powstania PTB w roku 1961 do swojej śmierci.
Zmarł 20 lipca 1965 roku w Szczecinie. Pochowany jest w Alei Zasłużonych na war-szawskich Powązkach.
Na skutek starań środowiska antropologów poznańskich jedna z ulic tego miasta nosi imię Jana Czekanowskiego.
Tak piszą o nim autorzy obszernego artykułu poświęconego historii antropologii w Polsce (T. Bielicki, T. Krupiński, J. Strzałko, Historia antropologii w Polsce. „Przegląd Antropologiczny” 1987, 53 (1–2), s. 3–28):
Czekanowski był uczonym w dawnym, wielkim, profesorskim stylu; mędrcem uwielbianym przez niektórych, podziwianym przez wielu i niecierpianym przez kilku. Ten wysoki, okazale zbudowany mężczyzna o przenikliwym spojrzeniu bladoniebieskich oczu, z nieodłącznym pa-pierosem przyklejonym do kącika ust, bywał zwodniczo uprzejmy i „miękki” w obejściu, ale jed-nocześnie cięty w języku i zjadliwy w polemikach i dyskusjach. Był poliglotą, władającym oprócz ojczystej polszczyzny, nieskazitelnym niemieckim, francuskim i rosyjskim, umiejącym też swo-bodnie konwersować po angielsku, włosku i czesku. Z pochodzenia ziemianin, typ światowca, był spoufalony z tuzinem europejskich księżnych i książąt i, jak głosi legenda, nawet z jedną koronowaną głową. W towarzystwie był czarujący; a na starość lubił delektować słuchaczy pi-kantnymi anegdotami, np. o przyjęciach wydawanych w prywatnych basenach kąpielowych w Zurychu w początku stulecia, albo o hulankach oficerów kawalerii rosyjskiej stacjonującej w Kaliszu, ówczesnym mieście granicznym carskiego imperium. Był erudytą, który, w swoim czasie, mógł dyskutować autorytatywnie o problemach antropologii, genetyki mendelistycznej, archeologii europejskiej, językoznawstwa słowiańskiego, etnografii słowiańskiej i afrykańskiej i statystyce matematycznej.
Źródła
Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Chodzidło T., Wspomnienie pośmiertne. Sp. prof. Jan Czekanowski (1882–1965). „Zeszyty Naukowe KUL” 1966, 9(3), s. 91–94.
Ćwirko-Godycki M., Profesor Jan Czekanowski. „Przegląd Antropologiczny” 1965, XXXI(2), s. 211–233.
Gajek J., Jan Czekanowski. Sylwetka uczonego. „NaukaPolska” 1958,6(2), s. 118–127. Malinowski A., Życie i działalność Jana Czekanowskiego, w: J. Piontek i in. (red.), Teoria
i empiria w polskiej szkole antropologicznej. W 100-lecie urodzin Jana Czekanowskiego.
Poznań 1985, 71–77.
Oderfeld J., Historia życia cz. II – Petroniusz i Ursus.
http://www.absolwenci.sieniu.czestpl/index.php?show=art&which=1468. Perkal J., Jan Czekanowski (1882–1965). „Listy Biometryczne” 1965, 9–11, III–IV.
Szeląg Z., Grójeckie we wspomnieniach. Seria IV, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, Oddział w Grójcu, 2004.
Wanke A., Sześćdziesiąt lat pracy naukowej Jana Czekanowskiego. „Materiały i Prace An-tropologiczne” 1964, 70, s. 7–27.
Wokroj F., 50-lecie promocji doktorskiej prof. dra Jana Czekanowskiego, 1906–1956. „Ży-cie Szkoły Wyższej” 1957, 7/8, s. 93–96.
Maria Emilia Czeniewska, córka Włodzimierza Taube i Heleny z Gogulskich, urodziła się 24 listopada 1902 roku w Kozłowie, w guberni tambowskiej, w Rosji, w polskiej rodzinie inteligenckiej, wojskowej. Po wybuchu I wojny światowej, w 1915 roku, była ewakuowana z całą rodziną do Moskwy. W Kozłowie ukończyła gimnazjum ośmio-klasowe, a następnie uczyła się w szkole średniej w Moskwie, gdzie zdała maturę w 1918 roku. Od 30 września 1918 roku do 6 maja 1920 roku studiowała w Moskwie na Akademii Rolniczej, a następnie od 13 września 1920 roku przez dwa lata na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Moskiewskiego. Do kraju wróciła w 1922 roku i od lipca tegoż roku zaczęła pracować zarobkowo, na kontrakcie, w Wydziale Spisów ści GUS, w dziale rolnym, przy opracowaniu wyników I Powszechnego Spisu Ludno-ści z 1921 roku. Tam zapoznała się z metodami statystycznymi. W 1928 roku została przeniesiona do Wydziału Statystyki Rolnej i Cen, gdzie pracowała początkowo jako podreferendarz, od 1932 roku – zastępca kierownika referatu produkcji roślinnej, od 1936 roku – kierownik sekretariatu Komitetu Redakcyjnego GUS. Po zdaniu 15 paź- dziernika 1938 roku egzaminu kandydatów na stanowisko II kategorii w państwowej służbie administracyjnej, od połowy listopada 1938 roku została kierownikiem Refe-ratu II Statystyki Rolnej w GUS.
1 września 1933 roku w Warszawie Maria Czerniewska, z domu Taube, wyszła za mąż za Konstantego Czerniewskiego.
Do głównych prac przedwojennych napisanych przez M. Czerniewską, a wydanych przez GUS, należały wydawane w serii „Statystyka Polski. Statystyka Rolnicza” prace:
Badanie zniszczeń powodziowych (Warszawa 1935), Produkcja słomy (Warszawa 1935), Łąki w Polsce (Warszawa 1936), Ilości wysiewu pięciu głównych ziemiopłodów w Polsce
(Warszawa 1936), Grunty rolne, struktura zasiewów i plony w latach 1928–1937 (Warsza-wa 1938), Powierzchnia zasiewów i zbiory w 1937 (Warsza(Warsza-wa 1938).