W latach 1918–1922 mieszkał na Litwie, a w roku 1923 uzyskał obywatelstwo polskie i zamieszkał w Zagłębiu Dąbrowskim. Potem jego miejscem stałego zamieszkania stała się Wisła, gdzie posiadał dom i gdzie w roku 1965 zmarł.
W początku lat dwudziestych XX wieku znalazł pracę w Franco-Polskim Towarzystwie Górniczo-Hutniczym „Huta Bankowa” w Dąbrowie Górniczej na stanowisku sekretarza dyrekcji. Rozpoczęła się dla Niego droga kariery badawczej zwłaszcza wtedy, gdy w roku 1932 został inżynierem do spraw zleceń przy dyrekcji generalnej w randze pełnomocni-ka rządu. „Sam pisał, że – paradoksalnie – będąc inżynierem otrzymywał do rozwiązania trudne zadania techniczno-ekonomicznej natury, wymagające nieraz wstępnych badań teoretycznych, zmuszających do stosowania metod postępowania wystawiających wy-obraźnię i pomysłowość na ciężką próbę. Następnie konieczne było zastosowanie roz-wiązania w praktyce. Cykl powtarzał się wielokrotnie. Z zebranego obfitego materiału empirycznego stopniowo formułował uogólnienia aż do powstania własnej teorii go-spodarności przedsiębiorstw wraz z oryginalnymi metodami jej badania i kontroli”3. Używane w uzasadnieniu własnej, oryginalnej teorii gospodarności przedsiębiorstw metody pochodzą wprost z dyscypliny naukowej – statystyki matematycznej, przede wszystkim z tego jej fragmentu, który jest poświęcony analizie zależności i współzależ-ności cech (zmiennych) charakteryzujących zjawiska z dziedziny społeczno-ekonomicz-nej. W tym sensie Jan Falewicz stał się już w Polsce w okresie 1925–1939 prekursorem wyrosłej ze statystyki ekonometrii, a w szczególności mikroekonometrii. Zależności, które były przedmiotem szczególnego zainteresowania Jana Falewicza, to wpływ wiel-kości produkcji na wielkość kosztów globalnych w przedsiębiorstwie. Efekty swoich do-ciekań badawczych oraz ich praktycznych zastosowań zamieścił w artykułach, których kilka wymieniono poniżej:
1. Obniżka cen wyrobów przemysłowych w świetle kształtowania się kosztów
wytwórczo-ści, „Przegląd Gospodarczy” 1934.
2. Przykład z zagadnień koncentracji produkcji jako ilustracja do metody inż.
Kwiecińskie-go, „Przegląd Górniczo-Hutniczy” 19344.
3. Ein Fall horizontaler Betriebskoncentration als Anwedungsbeispiel für die Methode des
Ing. A.W. Kwieciński, Hanzell, Woston Viney, Londyn 1935, s. 85.
4. Współpraca na podstawie kosztów własnych a dumping, „Przegląd Organizacji”, 12, 1937, s. 3–8.
Profesor przekazywał także swoje idee studentom. „Jego pierwszą uczelnią było Wyższe Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych w Katowicach, gdzie dla słuchaczy II Wydzia-łu Organizacji Przemysłowej prowadził w semestrze letnim 1938/1939 roku 30-godz. wykład z >>kalkulacji przemysłowej<<”6.
3 Ibidem, s. 49.
4 Alfred W. Kwieciński, inżynier zatrudniony w cynkowym przemyśle Górnego Śląska i działacz Śląskiego Koła Naukowej Organizacji, prawdopodobnie był osobistym znajomym Falewicza.
5 Publikacja referatu wygłoszonego na VI Międzynarodowym kongresie Naukowej Organizacji w Londynie.
Wybuch wojny w 1939 roku nie zmienił miejsca pracy zawodowej Jana Falewicza po-został w „Hucie Bankowej” na stanowisku kierownika kosztów własnych, co pozwoliło mu kontynuować dociekania badawcze w interesującym go temacie gospodarności przedsiębiorstwa oraz – przy okazji – kontynuować doskonalenie statystycznych me-tod w służbie praktyki gospodarczej.
Zaraz po wojnie ekonomiczne władze Katowic doceniły osiągnięcia badawcze i do-świadczenie praktyczne Jana Falewicza, co wyraziło się zatrudnieniem go w latach 1945–1946 w utworzonym po przejściu frontu Centralnym Zarządzie Przemysłu Wę-glowego na stanowisku kierownika Wydziału Kosztów Własnych. Kiedy po roku zrezy-gnowano z jego usług z początkiem roku 1947 zatrudnił się na krótko jako dyrektor techniczny Zjednoczenia Przemysłu Metalowego we Wrocławiu. Równocześnie z po-wołaniem do życia Wyższej Szkoły Handlowej we Wrocławiu został jej wykładowcą. Uczył statystyki oraz swoich idei dotyczących relacji kosztów i wielkości produkcji przedsiębiorstw. Ten ostatni przedmiot nosił wtedy nazwę Ekonomia przedsiębiorstwa. Był to czas, kiedy zaczęła się historia dzisiejszego Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Inż. Jan Falewicz związał się od początku istnienia tej uczelni z jej losami i pracował w niej aż do emerytury. Nawet po jej uzyskaniu uczestniczył jeszcze w dy-daktyczno-naukowym życiu uniwersytetu jako wykładowca, a także promotor prac doktorskich swoich uczniów i następców.
Archiwum Zakładowe AE (obecnie UE) we Wrocławiu podaje następujący krótki opis pełnionych przez Falewicza funkcji i uzyskiwanych kolejno stanowisk. Od 1 września 1950 roku pracował na stanowisku zastępcy profesora Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu, a od 1 października 1957 roku był samodzielnym pracownikiem nauki. Od 1 września 1951 został kierownikiem Katedry Statystyki, w roku akademickim 1951/1953 – dziekanem Wydziału Planowania Przemysłu, od 1 stycznia 1952 do 31 sierpnia 1954 – organizatorem Studium zaocznego SGPIS Oddział Wrocław, w roku 1957 zaś – pro-rektorem WSE do spraw nauczania. W czerwcu 1957 roku przyznano mu tytuł naukowy docenta (na podstawie przygotowanej pracy kandydackiej pt. Kontrola niezmienności
związku korelacyjnego). 1 października 1960 roku odszedł z pracy na WSE i przeszedł na
rentę specjalną.
Powyższy suchy i niepełny spis osiągnięć Jana Falewicza wymaga wypełnienia żywą treścią. Na przykład należy uzupełnić go o inicjatywę Profesora, polegającą na powo-łaniu do życia na wrocławskiej WSE Wydziału Inżynieryjno-Ekonomicznego, który to w zamyśle Jana Falewicza miał być kuźnią ekonomistów umiejących nawiązać owocny kontakt z technikami, ekonomistów rozumiejących choćby w ograniczonym zakresie „technologiczny” sposób rozumienia zagadnień gospodarowania. Wydział ten powstał i istnieje do dzisiaj na wrocławskim UE, chociaż – jak to z ideami zwykle bywa nauczanie na tym Wydziale niezupełnie odpowiada myślom zawartym w projekcie profesora. Od samego początku pracy dydaktyczno-naukowej w uczelni wrocławskiej podjął współ-pracę z przemysłem. Pierwszym takim kontaktem już w roku 1947 było utworzenie
zespo-łu do opracowania budżetu kosztów Clarka789. Zespół ten, składający się z pięciu studentów WSH, w ciągu kilku miesięcy opracował reorganizację zarządzania kosztami własnym słynnego wrocławskiego Pafawagu, powstałego z odbudowanych Zakładów Linke- -Hoffmann. Niestety, opracowanie to nie doczekało się realizacji, bo urzędowo wprowa-dzono radziecki system rozliczania kosztów. Ale Jan Falewicz ze swoimi pracownikami w prowadzonej przez niego Katedrze Statystyki podejmował następne prace na rzecz przemysłu: podmiotami były wrocławskie cukrownie, browar, zakłady spirytusowe, za-kłady komunikacji miejskiej i inne. Jego asystenci zdobywali więc doświadczenia we współpracy z praktyką gospodarczą, doskonaląc się zarazem w dogłębnym poznawaniu metod statystyki, co zaowocowało (przynajmniej u niektórych) karierami naukowymi. W książce Ekonometria Wrocławska8 rysunek 1 zatytułowany „Drzewo genealogiczne” – Mistrz i jego „naukowe dzieci”, prezentuje spis jego uczniów, o których zapewne będzie mowa w niniejszej publikacji. Jan Falewicz nauczył bowiem swoich podopiecznych ro-zumienia matematyki. Niech przykładem będzie tu pytanie, jakie profesor zadał swoim asystentom na pewnego rodzaju nieformalnym egzaminie z „rozumienia matematyki”. Narysował mianowicie na tablicy wykres jakiejś funkcji i zażądał od współpracowników, aby graficznie przedstawili kształty funkcji będącej całką, pierwszą oraz drugą pochodną tej pokazanej przez niego funkcji – żeby wykonać to zadanie, trzeba było dobrze rozu-mieć, co to jest całka i co to są pochodne.
Profesor sam przyznawał się do niedostatecznej wiedzy w zakresie matematy-ki. „Wnuk naukowy” Falewicza, prof. dr hab. Antoni Smoluk w publikacji pt. Jan
Falewicz i jego osobiste badania nad macierzami Leontiefa9, wydając listy
Fale-wicza i jego ostatnie dzieło powstałe tuż przed śmiercią w latach 1963–1964, pt.
Kilka spostrzeżeń dotyczących rozwinięcia wyznacznika macierzy Leontiefa (autor
nie zdążył go opublikować), pisze o odczycie Jana Falewicza na seminarium z za-stosowań matematyki, prowadzonym w Instytucie Matematycznym PAN we Wro-cławiu, odczycie dotyczącym omawianego wyżej tematu, że był na tym semina-rium obecny także w charakterze doradcy od spraw matematycznych. Zażyłość obu panów była znacząca dla obu stron, chociaż trwała zaledwie 2–3 lata i we wzajemnych stosunkach nie przeszkadzała im różnica wieku. Mimo to Falewicz uznawał wyższość wiedzy swego dużo młodszego kolegi w zakresie matematyki. Profesor Smoluk powiedział kiedyś wyraźnie o swoich kontaktach z Profesorem tak: „Odnoszę wrażenie, że chciał mieć pomocnika i doradcę do spraw formalno--matematycznych”. Warto zajrzeć do wymienionego wyżej artykułu i przeczytać 10 opublikowanych listów Profesora Falewicza do obecnego prof. Smoluka, aby zo-baczyć, jak wygląda prawdziwa dyskusja naukowa.
7 Amerykanin inż. Wallace Clark w końcu lat 20. XX wieku wprowadzał w Warszawskiej (zniszczonej w czasie II wojny światowej) Spółki Akcyjnej „Liilpop, Rau i Loewenstein” budżet tak zwanych obecnie kosztów po-stulowanych.
8 S. Bartosiewicz, Ekonometria Wrocławska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 8–9.
9 S. Bartosiewicz, A. Smoluk, Jan Falewicz i jego osobiste badania nad macierzami Leontiefa. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 369, Ekonometria 1986, s. 20.
Treść ostatniego wymienionego wyżej dzieła Falewicza łączy się z budową modelu działalności ekonomicznej przedsiębiorstwa o różnorodnej produkcji i skompliko-wanym schemacie przepływów między stanowiskami pracy wewnątrz przedsiębior-stwa. W modelu tym uwzględnił Falewicz metodę przepływów międzygałęziowych Leontiefa, wnosząc do niej oryginalny wkład, polegający na tym, że liniowe relacje nakładów i produkcji nie są wprost proporcjonalne, jak w klasycznej metodzie prze-pływów, chociaż ta nieproporcjonalność właśnie występuje w praktycznych relacjach. Wykorzystanie tej oryginalnej myśli jest ważne przy rozwiązywaniu za pomocą modelu przepływów różnych zadań analitycznych, na przykład porównań międzyokresowych lub międzyzakładowych oraz planowania kosztów i oceny wykonania zadania, a także zagadnień decyzyjnych, na przykład takich, jak optymalna redystrybucja zadań pro-dukcyjnych miedzy kilkoma zakładami lub koncentracja produkcji w jednym zakładzie i unieruchomienie drugiego oraz wiele innych.
Powyższe zagadnienia, w sposób dydaktycznie prostszy, nie wymagający od czytelni-ka głębokiej wiedzy z dziedziny algebry, Jan Falewicz omówił w książce Rentowność,
gospodarność, koszty. Przyczynek do teorii mikroekonomii10. Publikacja ta jest swoistym
podsumowaniem długoletnich przemyśleń i praktycznych doświadczeń w dwóch ustrojach gospodarczych kraju – w okresie międzywojennym i w gospodarce cen-tralnie sterowanej w PRL-u. Ponieważ powstała w tym ostatnim okresie, profesor podkreślił w niej różnicę pojęć rentowności i gospodarności, przyznając tej ostatniej ważniejszą rolę w działalności jednostek gospodarujących w sytuacji, kiedy ustalane centralnie ceny pozbawiają „gospodarzy” możliwości manipulowania nimi. Cały zmysł gospodarczy zarządzających przedsiębiorstwami musi w takiej sytuacji być skupiony na celu polegającym na osiąganiu wyznaczonego zadania (wielkości produkcji) przy możliwej minimalizacji kosztów. Skłoniło to autora do swoistej „walki” ze zwolenni-kami posługiwania się w ocenianiu działalności przedsiębiorstw wskaźnikiem kosztu jednostkowego, który to miernik zakłada proporcjonalność więzi kosztów z ich efek-tami, doprowadzając w ten sposób do „niesprawiedliwych” nagród lub kar dla kierują-cych przedsiębiorstwami.
Żyją jeszcze świadkowie słownego starcia profesora z referentem, pracownikiem na-ukowym Katedry Ekonomii Politycznej Uniwersytetu Wrocławskiego, które miało miej-sce w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Referent mówił o roli zysku w działalno-ści przedsiębiorstwa, przy czym uważał, że oceny tej działalnodziałalno-ści należy prowadzić za pomocą wskaźnika zysku jednostkowego. Profesor Falewicz powiedział wówczas, że ten ilorazowy wskaźnik ma wady, prowadzące do mylnych ocen. Profesor zwrócił też re-ferentowi uwagę na sprawę w owych czasach nieco lekceważoną, to jest szybkość rota-cji zasobów, na którą prawdziwy gospodarz zwraca większą uwagę niż na jednostkowe zyski. Dyskusja stała się tak gorąca, że w pewnym momencie Profesor posłał referenta z jego poglądami... do cyrku. Początek odpowiedzi zaatakowanego tak nieelegancko referenta zaczął się od słów: „Gdyby nie wiek Pana Profesora...” I tu włączył się sam Pro-fesor: „to posłałby mnie Pan zapewne do variete”.
Treść omawianej książki była przekazywania przez jej autora swoim podopiecznym i studentom przez cały okres współpracy z wrocławską uczelnią ekonomiczną, a nawet po przejściu Profesora na emeryturę, a więc praktycznie do jego śmierci. Trzeba tu wspomnieć, że swoje idee Profesor przekazywał także studentom i pracownikom na-ukowym Akademii Ekonomicznej w Katowicach, gdzie udało mu się znaleźć godnego następcę, dziś profesora Andrzeja Barczaka, który wspomina te kontakty z rozrzewnie-niem do dziś. Potwierdzerozrzewnie-niem tego może być opublikowany w „Materiałach z XXXIV Konferencji Statystyków, Ekonometryków i Matematyków Akademii Ekonomicznych Polski Południowej” oraz XV Seminarium Naukowego im. Profesora Zbigniewa Paw-łowskiego referat autorstwa profesorów Andrzeja Barczaka i Antoniego Smoluka pt.
Cykle Falewicza i cykliczne dywagacje11.
Gdy Profesor nie mógł z powodów zdrowotnych przyjechać na egzamin, przesłał swo-im następcom spis pytań dla studentów, których kilka przytaczamy poniżej:
– Jakie skutki wynikają z decyzji przesunięcia części zadania produkcyjnego z jednego zakładu do drugiego, gdy opieramy się na danych dotyczących kosztów z obu zakła-dów?
– Jakie skutki wynikają z decyzji unieruchomienia jednego zakładu i koncentrowania całej produkcji w drugim, gdy opieramy się na danych dotyczących kosztów każde-go z obu produkujących zakładów i uwzględniamy informacje o kosztach w razie ich unieruchomienia?
– Jaka zależność może wyniknąć w interpretacji zagadnienia, gdy przy ustaleniu, a na-stępnie ocenie wykonania planu posługujemy się z jednej strony zwykłymi wskaźni-kami (wskaźniwskaźni-kami-ilorazami), z drugiej zaś strony – linią regresji?
– Jaką obniżkę ceny sprzedaży mogłoby przedsiębiorstwo zastosować, gdy rozmiar jego produkcji (i sprzedaży) będzie powiększony, a wynik ma pozostać bez zmiany? – Jak za pomocą wzoru możemy wyrazić wysokość zużycia w zależności od wielkości
produkcji oddanej światu zewnętrznemu, gdy część tej produkcji jest zużywana na wewnętrzne potrzeby zakładu?
– Jaka okoliczność pozwala nam, nawet przy skomplikowanym schemacie przedsię-biorstwa, na jednoznaczne ustalenie zależności wysokości zużycia z osobna od roz-miarów produkcji poszczególnych wytworów?12
Przytoczone przykłady wskazują jasno na umiejętność wzbudzania przez Profesora Jana Falewicza zainteresowania wykładanym przedmiotem – nie traktowanym sche-matycznie, lecz pobudzającym myślenie w kategoriach ekonomicznych. Profesora Fa-lewicza można porównać do gorącego, mocno bijącego źródła intelektualnej inspiracji. Z tego źródła wypłynęły rzeki i strumienie jego uczniów.
11 A. Barczak, A. Smoluk, Cykle Falewicza i cykliczne dywagacje. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1998, s. 8–20.
12 Praca zbiorowa: Katedra Statystyki Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1950-2000, Wydawnictwo Aka-demii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000, s. 40.
Źródła
Archiwum Zakładowe Akademii Ekonomicznej (obecnie Uniwersytetu Ekonomiczne-go) we Wrocławiu.
Barczak A., Smoluk A., Cykle Falewicza i cykliczne dywagacje. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1998.
Bartosiewicz S., Ekonometria Wrocławska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007.
Bartosiewicz S., Smoluk A., Jan Falewicz i jego osobiste badania nad macierzami
Leontie-fa. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 369, Ekonometria 1986.
Czech A., Współpraca od samych początków – Związki uczelni Katowic i Wrocławia. AE Forum, Biuletyn Akademii Ekonomicznej w Katowicach nr 29, wrzesień 2009.
Falewicz J., Rentowność, gospodarność, koszty. Przyczynek do teorii mikroekonometrii. PWN, Warszawa 1963.
Praca zbiorowa: Katedra Statystyki Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1950–2000. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000.
Jerzy Fierich urodził się 20 września 1900 roku w Krakowie jako syn Franciszka Ksa-werego Fiericha, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, i Heleny z Hupków. Tam też kończył Gimnazjum Klasyczne im. Sobieskiego w 1918 roku. W latach 1918–1920 stu-diował rolnictwo na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie przeniósł się na Politechnikę Lwowską, gdzie w 1924 roku uzyskał dyplom inżynie-ra rolnika. Studiował również filozofię u profesoinżynie-ra Garbowskiego na UJ w Kinżynie-rakowie, a następnie u prof. Twardowskiego. W roku 1932 doktoryzował się na Wydziale Rolni-czym Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie dysertacji pt. „Broniszów, wieś po-wiatu ropczyckiego”. Habilitował się na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Jagielloń-skiego w roku 1936, przedkładając pracę pt. „Stanowisko nauk rolniczych – Studium metodologiczne”.
W 1935 roku podjął wykłady na Wydziale Rolniczym UJ ze wstępu do nauk rolniczych, a w 1936 z ekonomii politycznej. W roku 1936 otrzymał stanowisko profesora nadzwy-czajnego ekonomii i kierownika Katedry Ekonomii Politycznej w Akademii Handlowej w Krakowie. W latach okupacji przebywał w swoim majątku w Broniszowie.
W roku 1946 został profesorem zwyczajnym i jednocześnie kierownikiem Katedry Ekonomii Politycznej w Akademii Handlowej w Krakowie. Na tym stanowisku po-został do roku 1950, w którym po-został zwolniony z kierownictwa Katedry Ekonomii (ze względów politycznych) i otrzymał nominację na kierownika Katedry Statysty-ki w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Krakowie. W latach 1946–1949 Statysty-kierował rów-nież Katedrą Historii Doktryn Ekonomicznych i Społecznych w Studium Spółdziel-czym przy Wydziale RolniSpółdziel-czym UJ. Czynny był także na polu organizacji nauki; w UJ pełnił funkcję prorektora (przez dwie kadencje, 1957–1961), a w Akademii Ekono-micznej w Krakowie był dziekanem Wydziału Produkcji i Obrotu Towarowego (dwie kadencje).