Profesor Władysław Bortkiewicz urodził się 7 sierpnia 1868 roku w polskiej rodzinie w Petersburgu. Jego ojcem był Józef Bortkiewicz, polski szlachcic, pułkownik w armii rosyjskiej, wykładowca artylerii i matematyki na uczelni wojskowej, autor podręczni-ków matematyki, ekonomii i buchalterii, a matką – Helena Bortkiewicz z Rokickich. Władysław Bortkiewicz ukończył studia prawnicze w Petersburgu w roku 1890. W tym- że roku opublikował rozprawę Smiertnost i dołgowiecznost, a następnie wyjechał na dalsze studia z zakresu statystyki i ekonomii do Strasburga. W Niemczech rozpoczął współpracę z Wilhelmem Lexisem, stając się jego najlepszym uczniem i obrońcą jego poglądów. Obaj uczeni przeciwstawiali się zwłaszcza z dominującym wówczas w staty styce niemieckiej poglądowi, odrzucającemu zastosowanie rachunku prawdo- podobień stwa do teorii statystyki i analizy statystycznej (Georg Mayr i in.).
W 1893 roku Władysław Bortkiewicz opublikował w Jenie pracę Mittlere Lebens- dauer.
Die Methoden ihrer Bestimmung und ihr Verhaltnis zur Sterblichkeitsmessung, w oparciu
o którą uzyskał tytuł doktorski w Getyndze, a w latach 1895–1896 serię arty kułów
Kritische Betrachtungen zur teoretischen Statistik w „Jahrbucher für National
Ökono-mie und Statistik”, w których pogłębiał i rozwijał teorię dyspersji Lexisa i Dormoy, jako najważniejszą metodę stosowania schematów teorii prawdopodobieństwa do statystyki.
W 1897 roku wrócił do Petersburga i podjął pracę w Dyrekcji Kolei. W latach 1899– 1900 pracował dodatkowo jako nauczyciel w Liceum Aleksandrowskim.
Najbardziej znaną pracą Władysława Bortkiewicza z tego okresu jest Das Gesetz der
kle-inen Zahlen, wydana w Lipsku w 1898 roku, w której autor poza prawem małych liczb,
prawdopodobieństwa danego zjawiska, uzupełnił teorię dyspersji dla szeregów odpo-wiadających prawdopodobieństwu zmieniającemu się dla poszczególnych grup obser-wacji. W pracy tej wykazał, że szereg zjawisk rzadkich (statystyka rzadkich wy padków) ulega z wielką dokładnością opartemu o schemat losowy prawu wyrażonemu wzorem Poissona. Władysław Bortkiewicz przeanalizował w omawianej pracy cztery przykłady rzadkich zjawisk, takich jak: samobójstwa dzieci w Prusach z lat 1869–1893, samobój-stwa kobiet w ośmiu niemieckich landach w latach 1881–1894, śmiertelne wy padki przy pracy z lat 1886–1894 zanotowane przez niemieckie stowarzyszenia zawo dowe i zgony żołnierzy na skutek kopnięć koni w kawalerii pruskiej na podstawie danych z 20 lat zebranych w 14 korpusach kawalerii.
Zagadnienie prawa małych liczb było też przedmiotem jednej z ostatnich prac Profe-sora Homogoneität und Stabilität in der Statistik („Skandinavisk Aktuarietidskrift”, 1918). Władysław Bortkiewicz omawiał w niej zagadnienie dyspersji i jej zależności od liczby spostrzeżeń, od różnorodności obserwowanej masy oraz zmian zachodzących w tej masie pomiędzy poszczególnymi okresami obserwacyjnymi. Szereg osiągnię-tych przez Wł. Bortkiewicza wyników w tej pracy znalazło nieoczekiwane zastosowa-nie w teorii doświadczeń rolniczych.
W 1901 roku Władysław Bortkiewicz został zatrudniony na Uniwersytecie Berliń skim jako profesor nadzwyczajny statystyki i ekonomii politycznej i resztę życia spę dził w Berlinie. Rozpoczął wówczas współpracę z dwoma pomnikowymi wydawnic twami
Handwörterbuch der Staatswissenschaften (artykuły Lebensdauer i Sterblichleit und Sterblichkeitstafeln w wydaniu II, Der Gegenwärtige Stand des Problems der Geldwert-messung w wydaniu IV) oraz z Enzyklopädie der Mathematischen Wissenschaften
(arty-kuł Anwendungen der Wahrscheinlichkeitsrechnung auf Statistik); publi kował też swoje prace w „Sitzungsberichte der Berliner Mathematischen Gesselschaft” (np. w 1922 r. artykuł Variationsbreite und mittlerer Fehler), w serii Aus Natur und Geissteswelt (praca wydana w Berlinie w 1917 r. – Bevölkerungswesen).
W ekonomii politycznej Władysław Bortkiewicz jest znany głównie z opublikowa nej w 1907 roku krytycznej analizy Kapitału Karola Marksa w artykule Wertrechnung und
Preisrechnung im Marxschen System („Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik”).
Podczas pracy na Uniwersytecie Berlińskim prof. Władysław Bortkiewicz przyjaźnił się z prof. Aleksandrem Brücknerem, również wykładowcą tej uczelni, autorem Dzie jów
Kultury Polskiej.
W 1903 roku Władysław Bortkiewicz został członkiem Międzynarodowego Instytu tu Statystycznego. W wielu tomach wydawanego przez MIS „Biuletynu” publikował roz-prawy poświęcone zagadnieniom statystyki teoretycznej, m.in. dotyczące standary-zacji współczynników (Über die Methode der Standard-Population) opublikowane w XIV tomie itp. Jedna z ostatnich prac Wł. Bortkiewicza Korrelationskoeffizient und
Sterblichkeitsindex (Blätter für Versicherungsmathematik, nr 3/1929) również
Władysław Bortkiewicz obok statystyki matematycznej zajmował się szeroko mate matyką ubezpieczeniową. Już w pracy Mittlere Lebensdauer wyjaśniał nieporozumie nia i niejasno-ści związane z takimi pojęciami, jak: współczynnik umieralnoniejasno-ści, natężenie umieralnoniejasno-ści, prawdopodobieństwo zgonu, przeciętne trwanie życia etc. oraz przedstawiał zachodzące pomiędzy nimi związki. Do późniejszych prac Wł. Bortkiewi cza z tej dziedziny należą: Über
die Sterblichkeit der Empfänger der Invalidenrenten („Zeitschrift für Versicherungsrecht und
Wissenschaft”, 1990), Risicoprämie und Sparprämie bei Lebensversicherung auf eine Person
(As-securanz Jahrbuch, 1903), w których objaśniał związek logiczny obu pojęć i podawał
meto-dy podziału dla obu sum we wszelkiego rodzaju ubezpieczeniach. W pracach Kürzung der
Versicherungsdauer als Schutzmittel gegen Sterblichkeitsverluste („Zeitschrift für gesamte
Ver-sicherungswissenschaft”, 1906) oraz w ogłoszonej w tym samym czasopiśmie w 1909 roku
Fehlerausgleichung und Untersterblichkeit Władysław Bortkiewicz obalał rozpo wszechnione
wówczas mniemanie, iż wszelkie wyrównanie musi systematycznie obni żać prawdopodo-bieństwo zgonu.
W 1907 roku w Jenie Władysław Bortkiewicz opublikował artykuł Wie Leibnitz die
Di-scontierungsformel begründete w pracy zbiorowej Festgaben für Wilhelm Lexis.
Oma-wiał w nim istotę teorii Gotfrieda Wilhelma Leibniza (1646–1716), a pracę tę po święcił swojemu mistrzowi – Wilhelmowi Lexisowi.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Ministerstwo Reform Rolnych zwróci-ło się do Władysława Bortkiewicza, jako do jednego z najwybitniejszych znawców mate matyki ubezpieczeniowej, z prośbą o zaopiniowanie projektu ubezpieczeń powszech nych, mającego na celu uniknięcie nadmiernego rozdrobnienia własności ziemskiej. Rozprawę prof. Wł. Bortkiewicza na ten temat wydano w języku polskim i niemieckim w Warszawie w 1930 roku w pracy zbiorowej Zastosowanie ubezpieczeń
na życie do zagadnienia nadmiernego podziału gruntów. Książka ta, zawierająca
tak-że opinie Ignacego Gliksmana, Jerzego Kurnatowskiego, Jerzego Spławy-Neymana, Wiktora Staniewicza o projekcie Aleksandra Weryhy z 1929 r., ukazała się z przed-mową Ministra Reform Rolnych prof. Witolda Staniewicza.
Prof. Wł. Bortkiewicz interesował się podstawami logicznymi rachunku prawdopo-dobieństwa, w którym, podobnie jak Wilhelm Lexis, widział fundament racjonalnej teo rii statystyki (to zagadnienie poruszył w artykule Wahrscheinlichkeitsrechnung und Wahrheit). Władysław Bortkiewicz był również wybitnym znawcą ekonomii politycznej, w któ rej był zwolennikiem kierunku matematycznego, reprezentowanego przez Vilfredo Pa-reto i teorii użyteczności krańcowej Böhm-Baverka. Wykładał przez pewien czas ten przedmiot na Uniwersytecie Berlińskim. Rozważania ekonomiczne Wł. Bortkiewicza można znaleźć zarówno w publikacji Handwörterbuch der Staatswissenschaften oraz w ostatniej jego pracy ogłoszonej w Biuletynie Międzynarodowego Instytutu Staty-stycznego Über die Disparitätsmasse der Einkommenstatistik.
W latach 1925–1928 Wł. Bortkiewicz był wydawcą monumentalnej serii Die Weltin
Volksre-ichtum, t. II – Die Arbeit, t. III – Die Landwirtschaft, t. IV – Das Gewerbe, t. V – Handel und Verkehr, t. VI – Die öffentliche Finanzen, t. VII – Staatliches und kulturelles Leben).
Znajomość wielu języków pozwalała Profesorowi na doskonały kontakt z najwięk-szymi teoretykami na świecie zajmującymi się statystyką teoretyczną, z którymi Wł. Bortkiewicz prowadził ożywione dyskusje i polemiki.
Poza działalnością czysto naukową Władysław Bortkiewicz położył wielkie zasługi na polu nauczania statystyki. Jednym z jego uczniów był zmarły w 1926 r. Aleksander Czuprow, należący do najwybitniejszych teoretyków statystyki matematycznej. Pod-czas trzydziestoletniej pracy na stanowisku profesora Uniwersytetu Berlińskiego Wł. Bortkiewicz wykształcił niejedno pokolenie statystyków niemieckich. Prowadzo-ne przez niego seminarium ze statystyki cieszyło się zasłużoną sławą.
Po otwarciu Uniwersytetu Warszawskiego czyniono kroki, aby profesor Władysław Bortkiewicz objął katedrę statystyki w Warszawie albo na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Nie przyniosło to jednak żadnych skutków, chociaż Wł. Bortkiewicz utrzy- mywał żywe kontakty z szeregiem polskich uczonych, a niektóre jego prace były pu-blikowane także po polsku w „Wiadomościach Matematycznych” (w tomie V z 1901 roku artykuł O stopniu dokładności spółczynnika rozbieżności) oraz w tomie XXII z 1918 roku Z zasad Teorii prawdopodobieństwa – przekład II rozdziału książki Die
Iterationen.
Liczne, czysto teoretyczne prace prof. Bortkiewicza, w tym kilka ogłoszonych w Pol-sce w „Pracach Matematyczno-Fizycznych”, poświęcone były teorii współczynnika dyspersji i prawu Gaussa.
Prof. Jerzy Spława-Neyman uważał wydaną w 1917 roku w Berlinie pracę Die
Inter-nationen. Ein Beitrag zur Wahrscheinlichkeitstheorie Władysława Bortkiewicza za
naj-ważniejszą w jego pracy naukowej. Wyniki teoretyczne zawarte w tej książce były ilustrowane głównie na notowaniach wyników gry w ruletkę, znajdowały jednak za-stosowanie w innych dziedzinach, np. przy badaniach częstotliwości płci bliźniąt etc. Za każdym razem Autor dochodził w swych rozważaniach do wniosku sprzecznego z pra wem Marbego, że skonstruowanie stochastycznego modelu obserwowanych zjawisk jest możliwe.
Władysław Bortkiewicz był członkiem wielu towarzystw naukowych, jak American Statistical Association, Royal Statistical Society of London, Societe Statistique de Suis-se oraz Szwedzkiej Akademii Umiejętności. Uważany jest za jednego z twórców nowo- czesnej statystyki matematycznej.
Profesor Władysław Bortkiewicz zmarł 15 lipca 1931 roku w Berlinie.
Archiwum Władysława Bortkiewicza, w tym ok. 1000 listów z lat 1876–1931, znaj duje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali w Szwecji.
Źródła
Pamięci profesora dra Władysława Bortkiewicza – referat Jerzego Neymana
przygoto-wany na II Zjazd Matematyków Polskich w Wilnie we wrześniu 1931 r.
Ś. P. Władysław Bortkiewicz 7 VIII 1868-16 VII 1931 w: „Kwartalnik Statystyczny” 1931, s.
1116-1120.
Schumpeter J., Ladislaus von Bortkiewicz, w: „Economic Journal” 1932, vol. 42, s. 338-340.
Gumbel E.J., Ladislaus von Bortkiewicz, w: „International Encyclopedia of the Social Sciences,” New York 1968, s. 128-131.
Samuelson P.A., Resolving a Historical Confusion in Population Analysis. Human Biology, 48,1976, s. 559-580.
Katalogi i zbiory Centralnej Biblioteki Statystycznej im. Stefana Szulca i Biblioteki Na-rodowej w Warszawie.
Leokadia Borucka-Ubysz urodziła się 1 czerwca 1919 roku w Moskwie. Po uzyska-niu matury w gimnazjum żeńskim w Warszawie, rozpoczęła studia na Wydziale Ogrod niczym SGGW w 1937 roku, a ukończyła z dyplomem magistra nauk agro-technicznych w 1950 roku. W roku 1947 rozpoczęła pracę w Zakładzie Statystyki Matematycznej SGGW jako młodszy asystent (1947–1950), a później jako starszy asystent. W latach 1947–1950 odbyła trzyletnie studia matematyczne na Wydzia-le Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1954 roku pod-jęła studia doktoranc kie jako aspirant (1954–1958) w Katedrze Uprawy Roli i Ro-ślin pod kierunkiem prof. M. Bireckiego. Po 1958 roku wróciła do pracy w Katedrze Statystyki Matematycz nej SGGW. Doktorat nauk rolniczych i leśnych na podstawie rozprawy pt. Głęboka me lioracja torfem z jednoczesnym nawożeniem organicznym
i wapnowaniem piasku słabogliniastego na piasku luźnym, uzyskała w roku 1962.
Pro-motorem doktoratu był prof. M. Birecki. W tym samym roku awansowała na stano-wisko adiunkta. W 1968 roku otrzymała stanostano-wisko docenta. W latach 1970–1982 kierowała Zakładem Staty styki Matematycznej i Biometrii w Instytucie Zastosowań Matematyki i Statystyki SGGW. W latach 1976–1979 była wicedyrektorem Instytutu Zastosowań Matematyki i Statystyki. Natomiast w okresie 1982–1989 pełniła funk-cję kierownika Katedry Staty styki Matematycznej i Doświadczalnictwa na Wydziale Rolniczym SGGW.
Docent dr Leokadia Ubysz-Borucka całe swoje życie pracowała jako nauczyciel aka-demicki w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Ma znaczący do-robek naukowo-dydaktyczny i wychowawczy. Była promotorem sześciu doktoratów i konsultantem metodyczno-statycznym wielu rozpraw doktorskich w Polsce oraz jed nej rozprawy habilitacyjnej. Dwóch jej wypromowanych doktorów uzyskało tytu-ły na ukowe profesora nauk rolniczych, a jeden stopień doktora habilitowanego nauk ekonomicznych. Była autorem lub współautorem kilkudziesięciu prac naukowych