Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec
9. Karanie obywateli pragnących wyjechać z NRD w ocenie Trybunału Federalnego w ocenie Trybunału Federalnego
Nagięcie prawa poprzez przekręcenie treści stosowanego przez sądy NRD przepisu karnego było przedmiotem różniących się wypo-wiedzi BGH odnośnie do skazań obywateli, którzy pomimo braku urzędowej zgody na przeniesienie się do Niemiec Zachodnich
okazy-Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 181 wali nadal wolę opuszczenia swego kraju ludowej demokracji i mani-festowali ją, posługując się symbolem „A” („Ausreisewillig” – pragnący wyjechać), nosząc białe chustki lub małe flagi, uczestnicząc z takimi lub podobnymi symbolami w milczącym marszu „pod lipami” w Berlinie, żądając przepuszczenia przez przejście graniczne do Berlina Zachodniego tylko na podstawie okazanego dowodu osobiste-go. Za podstawę prawną wyroków skazujących tak zachowujących się obywateli przyjmowano § 214 StGB-DDR z 1968 r., grożący karą do 2, a w razie działania z innymi do 5 lat pozbawienia wolności za prze-stępstwo „zakłócania działalności państwowej lub społecznej”68.
Pomimo ratyfikowania międzynarodowych paktów praw człowie-ka, zawierających gwarancję możliwości opuszczenia własnego kraju, praktyka udzielania zezwoleń obywatelom NRD ograniczana była poprzez restrykcyjne posługiwanie się zasadą celowości i oportuni-zmu69. Po zjednoczeniu Niemiec ocenił tę praktykę Trybunał Federal-ny jako bezprawną, chociaż nie stanowiącą per se „nie dającego się znieść bezprawia” w rozumieniu formuły Radbrucha, co implikowało badanie każdego wyroku skazującego na postawie § 214 StGB-NRD indywidualnie, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności czynu, za który karano, surowości wymierzonej kary i ustalenia, czy sędzia, skazując, czynił to z zamiarem naginania prawa70.
Zdaniem Sądu Krajowego w Magdeburgu (wyrok z 15 lutego 1994 r.) działali z zamiarem nagięcia prawa sędzia i prokurator m.in. w sprawie zakończonej ukaraniem dwoma latami pozbawienia wolno-ści obywatela NRD, który w latach osiemdziesiątych złożył 21 wnio-sków o zezwolenie na wyjazd do Republiki Federalnej, w której mieszkał jego syn, informował za pośrednictwem rodziny o czynionych mu trudnościach kancelarię adwokacką w Berlinie Zachodnim i groził, że zwróci się do opinii publicznej oraz podejmie inne choćby nielegalne działania, aby uzyskać zgodę na opuszczenie kraju. Obaj prawnicy zostali uznani winnymi popełnienia przestępstwa nagięcia prawa w zbiegu z pozbawieniem wolności i skazani z warunkowym zawie-szeniem wykonania wymierzonej im kary. Orzekając jako II instancja Trybunał Federalny uniewinnił obu wyrokiem z następującym uza-sadnieniem:
68 Przepis § 214 ust. 1 stanowił: „Kto zakłóca działalność organu państwowego używając przemocy (Gewalt) lub gróźb (Drohungen) albo zakłócając porządek publiczny, okazuje lekceważenie ustaw lub wzywa do ich lekceważenia, podlega ukaraniu...”.
69 Represje wobec pragnących wyjechać z NRD szczegółowo w: K. Marxen, G. Werle, Die strafrechtliche Aufarbeitung..., s. 80 i n.
Z punktu widzenia państwa prawnego we wszystkich wypadkach zasądzone ka-ry, wymierzone na podstawie innego wyobrażenia o wartości prawa do wolności jednostki znajdującej się pod państwową kuratelą, naruszają bez wątpienia zasadę proporcjonalności. Nie jawią się jednak jako wykroczenie nie dające się znieść (unerträglicher Verstoß) przeciwko wszelkiemu, nie podlegającemu ideologicznym wpływom poczuciu sprawiedliwości i dlatego nie stanowią nagięcia prawa
(Rechts-beugung)71.
Podobna argumentacja odniesiona została do skazań za krytykę stanu prawnego w NRD, w którym obywatele pozbawieni byli fak-tycznie możliwości wyjazdu do Niemiec Zachodnich, a które to skaza-nia uznano za niedopuszczalne, gdy stanowiły reakcję np. na wysta-wienie plakatu głoszącego „NRD! Twoje granice nie są dla mnie wkładem do pokoju”, co uczynił obywatel po bezskutecznym, wielo-krotnym złożeniu wniosku. Uznanie skazania za to i podobne zacho-wania za niedopuszczalne nie przesądzało jeszcze o karalności sę-dziów za przestępstwo naginania prawa w rozumieniu § 244 StGB- DDR, ponieważ wykładnia przyjęta w NRD (uwzględniana przez Trybunał Federalny) wymagała dla bytu tego przestępstwa oczywi-stego i ciężkiego naruszenia praw człowieka, które prowadziło do bezprawnego skazania oskarżonego. Z tego punktu widzenia nie potraktowano po zjednoczeniu Niemiec, jako zasługującego na ukara-nie naginania prawa, ani stosowania przez sędziów NRD przepisów karnych „prawa wyjazdowego”, ani penalizacji publicznej krytyki tego ustawodawstwa72.
W innych kategoriach – choć w części przypadków z tymi samymi konsekwencjami w postaci uwolnienia od odpowiedzialności sędziów – oceniono konkretne skazania na podstawie § 214 k.k. NRD, w których sędziowie posłużyli się rozszerzającą wykładnią tego przepisu lub wymierzali na jego podstawie kary nieproporcjonalnie surowe do czynu. W przypadkach skazania za publiczne wystawienie znaku „A” przyjęto, że jakkolwiek sędzia dokonał rozszerzającej wykładni przepisu „o zakłócaniu działalności organów państwowych i okazywa-niu lekceważenia prawa”, to jednakże ze względu na płynną granicę pomiędzy dopuszczalną wykładnią ekstensywną a niedopuszczalnym przekręceniem językowego brzmienia przepisu nie można owemu sędziemu przypisać przestępnego nagięcia prawa, a to z braku po jego stronie takiego zamiaru73. Stwierdzenie to zostało następnie
71 Wyrok BGH z 30.11.1995 r. – 4 StR 777/94, NStZ-RR 1996, s. 65.
72 Wyrok BGH z 06.10.1994 r. – 4 StR 23/94, BGHSt, 40, s. 272, a także w NJW 1995, s. 64 oraz wyrok BGH z 05.07.1995, BGHSt, 41, s. 157, a także w NJW 1995, s. 2734.
Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 183 ne zastrzeżeniem, że nie odnosi się do sytuacji, w której sędzia wy-mierzał karę surową za czyn bagatelny, polegający np. tylko na przedłożeniu dowodu osobistego na przejściu granicznym lub udział w spacerze pragnących wyjechać obywateli NRD. Przyjęto, że niedo-puszczalne było w takich wypadkach wymierzanie kary bezwzględne-go pozbawienia wolności, a jeżeli sędzia na taką karę skazywał, to powinien podlegać odpowiedzialności za przestępne nagięcie prawa dokonane przez objęte jego zamiarem nieproporcjonalne w surowości karanie74.
Poglądy te zostały odniesione do prokurator, która oskarżała m.in. w sprawie zakończonej w 1985 r. wyrokiem skazującym na podstawie § 214 StGB-DDR za zakłócanie działalności organu państwowego, na karę jednego roku pozbawienia wolności 21-letniego sprawcę za to, że w siedzibie rady dzielnicowej w Berlinie oświadczył, iż w razie odrzu-cenia jego wniosku o wyjazd stanie przed budynkiem rady lub na przejściu granicznym z plakatem na szyi głoszącym „Ja chcę wreszcie wyjechać”. Orzekający w 1994 r. jako I instancja Sąd Krajowy w Berlinie uznał prokurator oskarżającą w tej sprawie za winną czynu zabronionego naginania prawa, które to orzeczenie uchylił następnie Trybunał Federalny, uniewinniając oskarżoną i utrzymując jednocześnie w mocy wyrok skazujący za drugi zarzucony jej czyn. Utrzymane zostało orzeczenie I instancji, stwierdzające, że było przestępstwem naginania prawa żądanie w 1985 r. przez tę prokura-tor kary za samo okazanie dowodu osobistego na przejściu granicz-nym w Berlinie i zażądanie przepuszczenia na Zachód, który to wniosek sąd uwzględnił, karząc oskarżonego za zakłócenie działalno-ści organu (§ 214 StGB-DDR) pozbawieniem wolnodziałalno-ści na rok i dwa miesiące75.
Według dominującej linii orzecznictwa Trybunału Federalnego, nie miało miejsca zamierzone naginanie prawa przez sędziów NRD w tych przypadkach, w których skazywali za czyny popełnione w oko-licznościach obciążających w rozumieniu ówczesnej judykatury, np. za wystawienie znaku „A” i białej flagi w oknie mieszkania znajdującego się naprzeciwko budynku szkoły albo zakłócanie działalności organu
74 Wyroki BGH (5. Senatu) z 21.08.1997 r. – 120/97, NStZ – RR 1997, 359 oraz tej samej daty w sprawie 403/96 nie publ., za A. Rost, Rechtsbeugung, s. 169, przyp. 281, 282. Autorka wskazuje na rozbieżność stanowisk 4. i 5. Senatu Trybunału Federalne-go, który sformułował pogląd dalej idący w przypisaniu sędziom NRD zamiaru nagina-nia prawa, uznając, iż są ku temu podstawy we wszystkich wypadkach wymierzanagina-nia szczególnie surowych kar za czyny pragnących opuścić kraj, mające charakter bagatel-ny lub na granicy zakresu normy prawnokarnej – ibidem, s. 169–170.
państwowego pomimo urzędowego wezwania do opuszczenia miejsca zdarzenia. Zamiar naginania prawa przypisywano zatem sędziom i prokuratorom w przypadkach wypaczania treści przepisu i skazy-wania na nie dające się przyjąć kary za zachoskazy-wania, którym nie towarzyszyły tak rozumiane okoliczności obciążające (np. za sam udział w „spacerze pod lipami” osób pragnących opuścić NRD, przed-łożenie dowodu osobistego na przejściu granicznym przez pragnącego przejść na drugą stronę), choćby skazania za takie zachowania były zgodne z wytycznymi i wskazaniami Sądu Najwyższego NRD.
Na sędziowski zamiar naginania prawa wskazywało także niesko-rzystanie z wynikającej z przepisu prawa materialnego możliwości wymierzania kary pozbawienia wolności w najniższej ustawowej granicy zagrożenia. Zamiar taki zachodził wtedy, gdy sędzia wymie-rzał jednostce wysoką karę pozbawienia wolności, czyniąc ją środkiem odstraszania innych niewygodnych dla władzy, bo inaczej myślących obywateli.
Podkreślenia przy tym wymaga mające zasadnicze znaczenie dla osądu bezprawia dokonanego przez sędziów NRD dwuelementowe zastrzeżenie uczynione w wypowiedziach Trybunału Federalnego. Przyjęto bowiem, że ocena nieproporcjonalnej kary jako aktu karalne-go naginania prawa powinna być oparta na ustaleniu w każdym konkretnym wypadku, czy jej wymierzenie odbiegało tak dalece od obowiązującej także w NRD zasady proporcjonalności, iż nawet politycznie indoktrynowanemu sędziemu jawiła się jako dowolnie wymierzona i przez to nieznośna dla jego poczucia sprawiedliwości76. Dodano jednocześnie, że dla prawnokarnej oceny takiego ukarania, jako stanowiącego nagięcie prawa przez sędziego w konkretnym wyroku, nie jest relewantne, że także inne sądy NRD w porównywal-nych sprawach wymierzały podobnie wysokie kary77.