Ustalenie zasad odpowiedzialności karnej sędziego w orzecznictwie BGH w orzecznictwie BGH

Szczególnie ważne ustalenia w sprawie całej konstrukcji odpowie-dzialności za naginanie prawa poczynił BGH w wyroku z 13 grudnia 1993 r.37, którego tezy oparte zostały nie tylko na podsumowaniu wcześniej wyrażanych poglądów, lecz dodatkowo wprowadziły ciężkie

36 A. Rost, Rechtsbeugung, s. 137.

Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 155 naruszenie praw człowieka jako kwantyfikator decydujący o karalno-ści zachowania sędziego, co zostało ugruntowane w kolejnych wyro-kach38. Orzeczenie to przyjmowane jest także współcześnie za postawę komentarzy do § 339 StGB i stanowi oś dyskusji nad kwestią ciężaru sądowego bezprawia, który decydować ma o jego ocenie prawnokarnej w kategoriach Rechtsbeugung. W czasie, gdy Trybunał Federalny wyrok ten wydał, stanowił on wskazanie o zasadniczym znaczeniu, mające decydować o praktyce sądów powszechnych, rozpatrujących sprawy sędziów oskarżonych o karanie z naginaniem prawa, w okresie ich służby w sądownictwie NRD. W punkcie wyjścia wywodu BGH określony został wspólny mianownik trzech postaci naginania prawa, jakim jest ciężkie naruszenie praw człowieka, przez pryzmat którego oceniane zostaje postępowanie sędziego lub prokuratora w postępo-waniu karnym. Ciężar tego naruszenia decydować ma o tym, czy rozstrzygnięcie sędziowskie przedstawia się w swej treści jako akt samowoli (Willkürakt). Na podstawie takiego założenia wyróżnione zostały trzy grupy przypadków Rechtsbeugung.

Pierwsza grupa obejmuje rozstrzygnięcia, w których sędzia stosu-jący przepis wypaczył (überdrehnt) zawarty w nim ustawowy opis czynu zabronionego, wykraczając poza brzmienie językowe tego prze-pisu lub wykorzystał nieokreśloność czynu zabronionego w ustawie i skazał na podstawie takiego przepisu na karę, zwłaszcza pozbawie-nia wolności, które to skazanie jawi się jako oczywiste bezprawie. Do tej kategorii zaliczone zostały również wypadki skazywania w następstwie „sfałszowania” stanu faktycznego sprawy

(Sachver-halts- Verfälschung). Przyjęto, że przy ustalaniu, czy przy sądowym

rozstrzyganiu sprawy miało miejsce wypaczenie prawa, powinny być uwzględnione metody wykładni przyjęte w NRD, dodając następnie zastrzeżenie, że w takim tylko zakresie, w jakim „nie pozostawały w oczywistej i nie dającej się znieść sprzeczności z elementarnymi nakazami sprawiedliwości i prawami człowieka chronionymi przez prawo narodów”39.

Druga grupa obejmuje przypadki naginania prawa, polegające na wymierzeniu przez sędziego kary, szczególnie pozbawienia wolności, która pozostaje w nie dającej się znieść nieproporcjonalności do zachowania skazanego, co sprawia, że kara taka musi się jawić się jako sprzeczna także z przepisami prawa karnego NRD, gdyż jest

38 Wyrok BGH z 06.10.1994 r. – 4 StR 23/94, BGHSt, 40, s. 272 i n.; Wyrok BGH z 15.09.1995 r. – 5 StR /94, BGHSt, 41, s. 247, 251; Wyrok BGH z 10.12.1998 r. – 5 StR 322/98, NJW 1999, s. 3347, 3351.

przez ciężar niesprawiedliwości jednocześnie ciężkim naruszeniem praw człowieka. W przypadkach skazywania za czyny mniejszej wagi uznane za przestępstwa przez „polityczne prawo karne”, judykatura kierowała się myślą przewodnią, że oczekiwanie od komunistycznych sędziów powściągliwości w karaniu może być tym mniejsze, im bardziej stosowana przez nich wykładnia znamion typu przestępstwa mieściła się w „rozpoznawalnym obszarze granicznym” normy, którą stosowali40.

W trzeciej grupie przypadków Rechtsbeugung umieszczono ciężkie naruszenia praw człowieka, wynikające z rodzaju i sposobu przepro-wadzenia postępowania karnego, a w szczególności, gdy ściganie karne i sądowe karanie nie służyły w ogóle urzeczywistnieniu spra-wiedliwości, lecz wyeliminowaniu przeciwników politycznych lub określonej grupy społecznej. W tych kategoriach oceniono procesy karne przeprowadzane w NRD na podstawie scenariusza określające-go sposób skazywania w politycznych procesach pokazowych, insceni-zowanych przez prokuratorów i sędziów. Jako przykład podaje się postępowanie karne, mające „wykluczyć” przeciwnika politycznego, w którym sąd we wszystkich istotnych kwestiach kierował się szcze-gółowymi dyspozycjami Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, realizując przygotowany przed procesem „scenopis wymiaru sprawie-dliwości”41. Przykładem działania sędziów przeciwko całej grupie osób było „nadużycie prawa karnego dla realizacji wyznaczonego sądom przez kierownictwo polityczne, sprzecznego z celami sądowego postę-powania w sprawach karnych, wywłaszczenia hotelarzy”, jako grupy społecznej42.

40 L. Kuhlen, [w:] U. Kindhäuser, U. Neumann, H-U. Paefgen (Hrsg.), Nomos

Kommentar, Strafgesetzbuch, Bd. 2, Baden-Baden 2005, s. 5781.

41 Stwierdzenie to odnosi się m.in. do postępowań karnych z lat 1976/1977 i 1979, w których prof. Robert Havemann, jako krytyk reżymu, został ukarany ogranicze-niem miejsca pobytu (Aufenthaltsbeschränkung), oznaczającym zakaz opuszczania terenu jego nieruchomości, gdzie był poddany stałej obserwacji, a następnie skazany na wysoką grzywnę za rzekome występki dewizowe. Odwołania ukaranego sądy uznawały za „oczywiście bezzasadne”. Orzeczenia sądów w tych sprawach zostały sformułowane w Ministerstwie Bezpieczeństwa Państwowego. K. Marxen, G. Werle,

Die strafrechtliche Aufarbeitung..., s. 50; BGHSt, 44, s. 275, 301 i n. W wyroku BGH

z 10.12.1998 r. potwierdzone zostało, że w postępowaniach przeciwko Havemannowi miało miejsce ciężkie naruszenie praw człowieka przez sędziów i prokuratorów, realizujące obiektywną stronę Rechtsbeugung w rozumieniu § 244 StGB-DDR i § 339 StGB. Wyrok w sprawie 5 StR 322/98, NJW 1999, s. 3374, 3351.

42 Konstatacja ta odnosi się do „Aktion Rose”, przeprowadzonej w 1953 r., mającej na celu pozbawienie własności i wolności osób prowadzących na wybrzeżu Bałtyku hotele, pensjonaty i gospody. Jako podstawę prawną postępowań sądowych przyjęto

Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 157 Trybunał Konstytucyjny RFN (Bundesverfassungsgericht) w swym jedynym orzeczeniu z 7 kwietnia 1998 r., odnoszącym się do kwestii

Rechtsbeugung, uznał za zgodne z konstytucją powyższe określenie

wypadków, w których sędzia ponosi odpowiedzialność karną za ustawowo zabronione naginanie prawa. W uzasadnieniu swego stanowiska Trybunał podniósł, że żaden przepis konstytucji nie chroni sędziego przed odpowiedzialnością za dokonane w orzekaniu, a nie dające się znieść (unerträgliche) naruszenia praw człowieka43.

Zdaniem zatem obu trybunałów na wypełnienie znamion przestęp-stwa naginania prawa – w każdym z opisanych wypadków – składają się łącznie dwa elementy: akt sędziowskiej samowoli w dokonanym skazaniu oraz wynikające z niego ciężkie naruszenie praw człowieka. Nadanie takiego de iure et facto zawężającego znaczenia przepisowi statuującemu odpowiedzialność za popełnienie sędziowskiego prze-stępstwa i ograniczenie jej do opisanych sytuacji miało, jak to okre-ślono, charakter „koniecznej korekty” rozumienia § 336 StGB, zapo-biegającej możliwemu ponownemu sądowemu badaniu wszystkich spraw zakończonych w NRD orzeczeniami, którym zarzucono by, że w swej treści naginały prawo44.

Ograniczenie odpowiedzialności sędziów, jakiego dokonał Trybu-nał Federalny, opierało się na stwierdzeniu, że ogólne („otwarte”) pojęcia prawne, którymi posługiwało się prawo karne NRD, umożli-wiały poprzez ich wypaczanie lub rozciąganie stosowanie przepisów tego prawa jako środków prześladowań politycznych. Dlatego też minimum starań sędziego przy wykładni przepisu zmierzających do

rozporządzenie o prawie karnym gospodarczym (Wirtschaftsstrafverordnung) z 20.10. 1948 r. , które w wyrokach skazujących powoływali sędziowie, specjalnie utworzonej w celu przeprowadzenia akcji, izby karnej Sądu Okręgowego w Bützow. Skazano 408 oskarżonych, aresztowanych przed rozpoczęciem postępowań sądowych, w szczegól-ności za to, że nabywali reglamentowane artykuły spożywcze bez talonów i przetwa-rzali je na potrzeby swych gości, a także przeznaczali na własne potrzeby artykuły spożywcze przydzielone im na prowadzenie przedsiębiorstw, dopuszczając się przy tym uchybień wobec prawa podatkowego, a ponadto mieli kontakty z „centralą agentów amerykańskiego imperializmu” w Berlinie Zach. W stosunku do skazanych orzeczono konfiskatę 440 hoteli i pensjonatów oraz 181 zajazdów i domów mieszkal-nych. K. Marxen, G. Werle, Die strafrechtliche Aufarbeitung..., s. 42. Do tej samej kategorii zaliczono w piśmiennictwie również zorganizowane na polecenie władz procesy w Waldheim, w których skazano oskarżonych o przynależność do NSDAP lub służby państwowej III Rzeszy, a także udział w zbrodniach wojennych i przeciwko ludzkości, bez prowadzenia stosownego postępowania dowodowego i ustaleń co do winy. L. Kuhlen, [w:] U. Kindhäuser, U. Neumann, H-U. Paefgen (Hrsg.), Nomos

Kommentar..., Bd. 2, s. 5782.

43 Orzeczenie BVerfG 2BvR 2560/95 opubl. w NJW 1998, s. 2585; NJ 1998, s. 314. 44 A. Rost, Rechtsbeugung, s. 138.

zawężenia jego zastosowania w konkretnej sprawie, jako zorientowa-ne na prawa człowieka, uzasadniać może współcześnie ocenę wydazorientowa-ne- wydane-go przez niewydane-go orzeczenia, jako nie stanowiącewydane-go aktu karalnewydane-go naginania prawa. Aktem takim, jako ciężko naruszającym prawa człowieka, stawało się natomiast zastosowanie przepisu o charakterze politycznym, jeżeli sędzia nie spełnił nawet takiego minimalnego oczekiwania co do wykładni, która ograniczałaby jego skutki prawne, a sam przepis przewidywał ekstremalnie wysoką karę za zachowanie zakwalifikowane przez sędziego na jego podstawie.

Oryginalne spojrzenie na przypadki, w których skazanie następo-wało na podstawie tak ogólnie sformułowanego przepisu, że w konse-kwencji nie było zrozumiałe, za jakie zachowania zastosowany przepis grozi karą, prowadziło F. Ch. Schroedera do wyróżniającego się na tle poglądów doktryny wniosku, iż wszystkie przypadki naginania prawa przez sędziów w NRD dają się sprowadzić do wspólnego im mianow-nika – naruszenia zasady nullum crimen, nulla poena sine lege45.

Przypadki karalnego naginania prawa, polegające na wymierza-niu kar, które przez swą surowość stanowiły akty ciężkiej (grob) niesprawiedliwości, BGH ujął w sposób wskazujący na posłużenie się w rozumowaniu zarówno teorią obiektywną, jak również i posiłkowo, założeniem teorii subiektywnej. Przestępne wypaczenie prawa nastę-puje wtedy, gdy wymiar kary tak wyraźnie odbiega od zasady propor-cjonalności do czynu skazanego, że ocena ukarania jako stanowiącego samowolę narzuca się sama także politycznie indoktrynowanemu sędziemu i przez to jawi się jako nie dająca się znieść w poczuciu sprawiedliwości. Jako punkt odniesienia dla oceny takiej kary – wymierzonej obywatelowi NRD – w kategoriach ciężkiego naruszenia praw człowieka, mogą służyć postanowienia paktów praw człowieka zakazujące stosowania kar okrutnych i nieludzkich, a także samowol-nego aresztowania i pozbawiosamowol-nego podstaw prawnych pozbawienia wolności (art. 7 i 9)46.

Zastrzeżenie, jakie uczynił BGH, że opisane w jego orzecznictwie jako typowe trzy postaci zachowania sędziego wypaczającego prawo w sposób podlegający ukaraniu, nie wyczerpują wszystkich możliwych form, w których może zostać popełnione przestępstwo Rechtsbeugung, umożliwiło uznanie za jego postać także zaniechania. W wyroku z 21 sierpnia 1997 r. stwierdził BGH, że dopuszczali się czynu zabro-nionego sędziowie i prokuratorzy NRD poprzez wydawanie orzeczeń

45 F.-Ch. Schroeder, Der Bundesgerichtshof und der Grundsatz „nulla poena sine

lege”, NJW 1999, s. 89 i n.

Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 159 oznaczających zaniechanie postępowania, które powinno prowadzić do skazania sprawców za nagięcie prawa. Służące bowiem systemowi politycznemu zaniechanie ścigania czynów zabronionych może być zakwalifikowane jako postać przestępstwa naginania prawa, przy czym decydujące jest rozważenie, czy zaniechanie, ze względu na cię-żar jego nieprawości, odpowiada naruszeniu praw człowieka. Ocena taka powinna uwzględniać zarówno rodzaj i stopień niedopełnienia obowiązku prawnego, jak i wartość dotkniętego dobra prawnego oraz rozmiar uszczerbku grożącego lub spowodowanego w tym dobru47.