Ocena czynów sędziego jako karalnego naginania prawa

Przedstawione trzy wyroki skazujące, uznane przez Trybunał Federalny za sędziowskie przestępstwa, wymagają komentarza w celu określenia istoty odniesionego do nich pojęcia naginania prawa. Ustalone zostało, że wyroki wydane zostały w uzgodnieniu z kierow-nictwem państwowym NRD, które wywierało konkretny wpływ na ich treść. W każdej ze spraw zaznaczył się wpływ politbiura SED, które z wyprzedzeniem i akceptująco przyjmowało do wiadomości informa-cję o straceniu (sprawa T.) lub wpływało decydująco przed zakończe-niem postępowania na jego rezultat (w sprawie H.) lub też prezydent państwa pozostawiał bez rozpatrzenia wniosek o ułaskawienie (ska-zany F.). Ocena tych wyroków dokonana przez Trybunał Federalny w kategoriach sądowego bezprawia nie kwestionowała posłużenia się w nich jako podstawą skazania przepisem art. 6 II Konstytucji NRD z 1949 r., pomimo że przepis ten, używając terminów „Boykotthetze” i „Kriegshetze”, nie spełniał warunków normy prawa karnego mate-rialnego, ponieważ tylko w sposób bardzo ogólny stanowił, że „podbu-rzanie wojenne [...] stanowią przestępstwa według kodeksu karne-go”61. W obowiązującym w NRD kodeksie karnym Rzeszy z 1871 r. nie było jednakże – w czasie, gdy omawiane wyroki zapadły – przepisów opisujących czyny zabronione jako szpiegostwo i określających kary grożące za takie czyny, gdyż wszystkie przepisy „o ochronie państwa”, wykorzystywane w okresie narodowego socjalizmu jako formalne uzasadnienie faktycznie dokonywanych na ich podstawie morderstw sądowych, zostały uchylone ustawą Nr 11 wydaną przez Radę Kontroli

61 Treść przepisu art. 6 II Konstytucji NRD została przytoczona na początku tego rozdziału.

Niemiec 20 stycznia 1946 r. W takim stanie prawnym Sąd Najwyższy NRD wskazał w orzeczeniu z 4 października 1950 r., że sądy powinny dokonywać subsumcji „zachowań szpiegowskich” pod konstytucyjne pojęcie „Kriegshetze” i wymierzać za nie kary przewidziane w kodeksie karnym, w tym także karę śmierci. Z tego też względu sędziemu, który uczestniczył w skazaniach zapadających na podstawie art. 6 II Konstytucji NRD, nie zarzucono nagięcia stosowanego prawa, polegającego na „przekręceniu” (Überdrechnung) treści przepisu, na podstawie którego wyrokował.

Jako rację uznania sędziego NRD winnym przestępstwa naginania prawa Trybunał wskazał oczywistą i rażącą nieproporcjonalność kar, w których wymierzeniu uczestniczył on jako członek składu orzekają-cego w trzech przedstawionych powyżej sprawach. Pogląd, według którego postacią sędziowskiego czynu zabronionego jest oczywiste, ciężkie naruszenie praw człowieka, polegające na ukaraniu ponad miarę surowym, odnosił się także do przestępstwa Rechtsbeugung opisanego w § 244 k.k. NRD, który wskazywał, że karalne jest orze-kanie sprzeczne z ustawą (gesetzwidrige), co rodziło pytanie o ocenę wymierzenia kary, choć nadmiernie surowej, to jednak przewidzianej w ustawie. W tej kwestii przyjęto, że zasada, według której wymie-rzana przez sędziego kara nie może pozostawać w nie dającej się znieść nieproporcjonalności (in einem unertrträglichen Mißverhältnis) do karanego czynu, jest dobrem wspólnym wszystkich cywilizowanych narodów i obowiązywała także w NRD, pomimo że nie została skody-fikowana w jej dosłownym brzmieniu (o zasadzie proporcjonalności kary traktował podręcznik do prawa karnego NRD – część ogólna, 1957 , s. 543). W tym stanie rzeczy uznano, że zasada ta miała w przepisach kodeksu karnego, w jego § 1 traktującym o zagrożeniu karą za przestępstwo, „wystarczająco wyraźne ustawowe zakotwicze-nie” („hinreichend deutliche gesetzliche Verankerung”), które to stwierdzenie implikowało ocenę, iż wykorzystanie przez sędziego ustawowego otwarcia ram karalności w art. 6 II Konstytucji NRD i wymierzenie kary nieproporcjonalnie wysokiej, stanowiło bez wąt-pienia decyzję bezprawną (gesetzwidrige Entscheidung – na co wska-zywano także w podręczniku do prawa karnego NRD, s. 602 i 605).

Warto przytoczyć za referowanym orzeczeniem Trybunału Fede-ralnego, że zakaz stosowania kar, które „wykraczają swą surowością poza sprawiedliwość lub człowieczeństwo”, został sformułowany w proklamacji Nr 3 z 20 października 1945 r. Rady Kontrolnej Nie-miec dla wszystkich czterech stref okupacyjnych i dlatego miał moc wiążącą sędziów w NRD. Potwierdzenie treści tego zakazu nastąpiło w orzeczeniu z 26 sierpnia 1953 r. plenum Sądu Najwyższego NRD,

Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 171 zawierającym krytykę „nadmiernego podkreślania potrzeby ochrony interesów państwa” i wymierzania przez sądy „częściowo kar o zawyżonej surowości”. Potrzebę stosowania kar „przejaskrawionych” kwestionowali także okazjonalnie w swych wypowiedziach „najwyżsi przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości NRD”, wskazujący, że kara śmierci powinna być orzekana tylko za „najcięższe zbrodnie”. Uwagi te Trybunał poczynił dlatego, że kluczowe dla odpowiedzialności karnej sędziego pytanie, czy skazując dopuścił się on nie dającego się znieść aktu samowoli (ein unerträglicher Willkürakt), wymagało odpowiedzi uwzględniającej panujące w NRD w czasie czynu przeko-nania o prawem chronionych wartościach, oraz przemiany, jakie z upływem czasu nastąpiły w pojmowaniu kary i jej funkcji.

Wymaganie takie powstaje, wtedy – wywiódł BGH – gdy osąd po-stępowania sędziego następuje w realiach państwa prawnego, okre-ślonych także przez konstytucyjną zasadę zaufania oskarżonego do państwa, którego jest obywatelem, a który to osąd nie może być dokonany na podstawie kryteriów obcych sędziemu w chwili popeł-nienia zarzucanego mu czynu. Rekonstruując elementy określające atmosferę zimnej wojny panującą w czasie wydawania wyroków skazujących za szpiegostwo, Trybunał stwierdził, że miała ona wpływ na sędziowskie decyzje, gdyż konfrontacja i ideologiczna konkurencja dwóch bloków prowadziła do instrumentalizacji prawa sądowego i traktowania kary śmierci jako „środka walki klasowej”. Z tego właśnie względu przyjęta została teza, według której wymierzenie surowej kary, także kary śmierci, nie może być samo przez się rozu-miane współcześnie jako zabroniony czyn naginania prawa, gdyż taka ocena zachowania sędziego opierałaby się na stwierdzeniu, że to z perspektywy późniejszego spojrzenia kara ta – orzeczona wszak w innych warunkach – nie daje się uzasadnić. Jednakże granicę zrozumienia sytuacji sędziego, który w przeszłości wymierzał surowe kary, wyznaczają, mające wyższą rangę, istniejące w czasie popełnie-nia przezeń czynu „zasady ponadustawowe” (übergesetzliche

Grund-sätze) i normy prawa narodów, które czynią prawnie nieskutecznymi

dozwolenia na (sądowe) umyślne zabijanie. Wynika to z przewyższa-jącego przepisy prawa znaczenia życia ludzkiego jako dobra prawne-go, która to wyższość potwierdzona została w orzeczeniach dotyczą-cych żołnierzy NRD oddajądotyczą-cych strzały do osób usiłujądotyczą-cych przekro-czyć nielegalnie granicę wyznaczoną przez mur berliński62.

62 W tym fragmencie wywodu Trybunał Federalny nawiązał do śmiertelnych strzałów na wewnętrznej granicy niemieckiej, wskazując, że teza o prawnej niesku-teczności dozwolenia na umyślne zabijanie została przyjęta jako podstawa oceny mocy

Jeżeli przyjąć, że zakaz zabijania wynika ze wspólnego i podsta-wowego przekonania wszystkich cywilizowanych narodów, to należy go odnieść (nie tylko do żołnierza powołującego się na rozkaz strzela-nia do osób cywilnych), ale także (przy tym mniejszych wątpliwo-ściach) do sędziego, który zorientowany na praktykę sądową czasu popełnienia czynu zabronionego naginania prawa, wymierza karę śmierci. Wymiar sprawiedliwości w NRD w realiach zimnej wojny, z powodu potępienia bezprzykładnego nadużywania kary śmierci przez dokonujących perwersji prawa uległych sędziów i prokuratorów w okresie narodowego socjalizmu, powinien ograniczyć stosowanie tej kary – przynajmniej w obszarze politycznie motywowanego prawa karnego – do wypadków najcięższego bezprawia. Znaczy to, że niedo-puszczalne było posługiwanie się tą nadzwyczajną sankcją, jeżeli karany czyn nie wyrządził ciężkich szkód. Jako zamykającą tę część argumentacji uznać należy oczywistą uwagę, że art. 6 II Konstytucji NRD, przyjęty przez praktykę sądową jako przepis prawa material-nego, stanowiący podstawę karania za Boykotthetze oraz Kriegshetze, którym to pojęciem obejmowano również szpiegostwo, pozwalał sędziemu na wybór i wymierzenie innej kary aniżeli kara śmierci.

W streszczonym dotąd rozumowaniu Trybunału Federalnego okre-ślona została strona przedmiotowa przestępstwa naginania prawa po-pełnionego przez sędziego, które – w rozpatrywanych trzech wydanych przez niego wyrokach – polegało na wymierzeniu oskarżonym kary najsurowszej z możliwych, pozostającej w rażącej i przez to nie dającej się znieść nieproporcjonalności do popełnionych przez nich czynów.