Przestępstwo naginania prawa w prawie niemieckim
1. Pierwowzór przestępstwa sędziowskiej niesprawiedliwości w prawie rzymskim niesprawiedliwości w prawie rzymskim
Na prawo rzymskie powoływali się komentatorzy § 336 StGB, w którym została ustanowiona odpowiedzialność karna za sędziow-skie naginanie prawa wskazując, że jego konstrukcja, jako przestęp-stwa sui generis, wypracowana została w ustawodawstwie okresu republiki, dlatego celowe wydaje się zarysowanie kształtu tego sę-dziowskiego przestępstwa z historycznej perspektywy.
W prawie rzymskim początkowo nie odróżniano, w konstrukcji od-powiedzialności karnej sędziego, jego sprzedajności od naruszenia przezeń powinności uczciwego sędziowania. Prawo XII Tablic (lex
duodecim tabularum, ok. 450 r. p.n.e.) głosiło, że podlega karze
śmier-ci sędzia lub urzędnik powołany do rozstrzygania, który przyjmuje pieniądze jako zapłatę za wydany wyrok – Si judex aut arbiter iure
datum ob rem iudicandam pecuniam acceperit, capite luito.
Jako crimen repetundarum traktowano nieuczciwe sprawowanie urzędu przez urzędników, a w szczególności gnębienie podległych obywateli z powodów ich majętności, co obejmowało również przyjmo-wanie od nich łapówek (lex Servilia repetundarum 105 lub 104 r. p.n.e.). Oskarżenie sędziego lub innego urzędnika o nadużycie w urzędowaniu mogło nastąpić dopiero po złożeniu jego urzędu, a nie w trakcie jego sprawowania. Mechanizm korupcji sprawiał, że wyda-wane były przez sędziów, członków senatu, orzeczenia uniewinniające w sprawach o rzeczywiste zdzierstwa, a także ferowane wyroki skazu-jące niewinnie oskarżonych. Popularne wówczas powiedzenie zapew-niało, że Romae omnia venalia esse (w Rzymie wszystko jest do ku-pienia).
Wydana przez Gaiusa Grakcha w 123 r. p.n.e. lex Sempronia ne
quis iudicio circumveniatur („czy kto sądownie niesprawiedliwie
oskarżony”1) skierowana była przeciwko skorumpowanym sędziom wydającym niesprawiedliwe wyroki, przy czym ukaraniu podlegali zarówno sędziowie przyjmujący łapówki, jak również ci, którzy ich korumpowali, tj. najczęściej oskarżony, a także jego oskarżyciel2.
Ustawa ta stała się pierwowzorem dla wydanej przez Korneliusza Sullę lex Cornelia de sicariis et veneficis (co do nożowników i trucicie-li). Określenie w tej ustawie, jako adresatów, obok sprawców najgroź-niejszych przestępstw pospolitych – skrytobójców, dokonujących zbrodni przy użyciu sztyletu, trucizny, podpaleń i rabunków – także tych, którzy sprawując iudicio publico uczestniczyli w spisku sądo-wym na życie obywatela, miało doniosłe znaczenie symboliczne. Jak podkreśla K. Amielańczyk, usytułowanie w lex Cornelia de sicariis et
veneficis postanowień dotyczących niesprawiedliwych sędziów,
sprze-niewierzających się pod wpływem korupcji elementarnej zasadzie bezstronności i wydających wyroki śmierci na niewinnie oskarżonych, ukazywało ich czyny, jako skierowane w istocie przeciwko bezpieczeń-stwu publicznemu, gdyż zagrażały życiu wielu niewinnych obywateli3. Rekonstruując, na podstawie analizy źródeł, typ przestępstwa sądo-wego spisku na życie oskarżonego autor pisze, że „można jego spraw-ców, tak jak innych przestępców z Ustawy, nazwać skrytobójcami”4. Przestępstwo to popełniali przewodniczący i sędziowie iudicum
publi-cum, a także oskarżyciele, jak również świadkowie, którzy posiadając
status senatorski, wręczając lub przyjmując łapówki, zawiązywali lub godzili się na udział w spisku mającym na celu pozbawienie życia niewinnego oskarżonego w rezultacie wydania wyroku skazującego.
Popełnieniu takiego czynu towarzyszył dolus premeditatus, przy czym karalność udziału w spisku powstawała już z chwilą jego zawiązania i była niezależna od tego, czy wyrok skazujący, choćby z braku wystarczającej liczby przekupionych sędziów, faktycznie został wydany5. Przestępstwo traktowano jako dokonane także w
1 Jednyn ze znaczeń circumvenio, dosł. okrążać, otoczyć, osaczyć, jest „niesprawiedliwie oskarżać (skazywać)”. Mały słownik łacińsko-polski, red. J. Korpanty, Warszawa 2007, s. 114.
2
K. Amielańczyk, Lex Cornelia de sicariis et veneficis. Ustawa Korneliusza Sulli przeciwko
nożownikom i trucicielom 81 r. p.n.e., Lublin 2011, s. 120.
3
Ibidem, s. 130. 4
Ibidem, s. 131. Uderzające jest, że takie samo w treści określenie użyte zostało w wyroku skazującym, który zakończył III proces norymberski – nazistowskich prawników: „W todze prawnika ukryty był sztylet mordercy”, co odpowiada postrzeganiu wydających niesprawiedliwe wyroki śmierci sędziów jako sicarii w rozumieniu legis Corneliae.
5
Przestępstwo naginania prawa w prawie niemieckim 57 tuacji, w której skazany obywatel uszedł z życiem wybierając wy-gnanie (exilium). Cała konstrukcja przestępstwa spisku przeciwko sprawiedliwości miała za swą podstawę korupcję, jako przyczynę ferowania skrytobójczych wyroków, przy czym o samej korupcji sę-dziów traktowała odrębnie równolegle wydana lex Cornelia de
repe-tundis (81 r. p.n.e.), nie wymagająca dla karalności sprawców
spi-skowego charakteru ich zachowań. Jak konstatuje Amielańczyk, postanowienia tej ustawy odnosiły się tylko do korupcji, która pro-wadziła do wydania niesłusznego wyroku skazującego w procesie głównym, natomiast regulacje dotyczące uczestniczących w spisku sędziów, zawarte w ustawie o nożownikach i trucicielach, stanowiły
lex specialis6.
Dokonując systematyki deliktów „procesowych i adwokackich” znanych prawu tego okresu, Mommsen wymienia w swym dziele
Ro-misches Strafrecht na pierwszym miejscu „wydanie sędziowskiego
orzeczenia ze świadomym naruszeniem jasnej ustawy”, a dalej wska-zuje jako odrębne przestępstwa m.in. przekupienie sędziego lub przy-jęcie przezeń łapówki za wydanie lub zaniechanie wydania wyroku; przekupstwo mające na celu wyznaczenie sędziego, który miałby po-pełnić taki czyn; łapówkarstwo prowadzące do wniesienia albo zanie-chania wniesienia oskarżenia w sprawie kryminalnej lub złożenia zeznań przez świadka w takiej sprawie; porozumienie mające na celu sądowe skazanie niewinnego7. Można z tego wnioskować, że pogwał-cenie prawa leżące u podstaw ferowanego wyroku traktowane było jako sędziowskie przestępstwo sui generis, niezależnie od korupcji jako możliwej przyczyny wydania takiego orzeczenia. Jeżeli w czasie toczącego się procesu jego strona przekroczyła próg domu sędziego przysięgłego, to według prawa julijskiego podlegała wysokiej karze grzywny za zastraszanie (ambitus), natomiast przeciwko sędziemu mogło być wniesione oskarżenie o crimen repetundarum8.
Jako przykład szczególnie ciężkiego przypadku sędziowskiego przestępstwa Mommsen podaje świadome dopuszczenie w procesie głównym przez kierującego sądem przysięgłych fałszywego świadka
6
Ibidem, s. 123.
7 T. Mommsen, Römisches Strafrecht, Leipzig 1899, reprint Göttingen 1999, s. 674. Inne de-likty sądowe, to m.in. przekupienie świadka, jak i przyjęcie przezeń korzyści za złożenie fałszy-wego zeznania lub zaniechanie zeznania prawdy, dostarczenie pełnomocnikowi strony przeciwnej poufnych dokumentów przez reprezentującego w procesie drugą stronę, wydanie jednej ze stron dokumentów zdeponowanych wspólnie przez obie strony. Ibidem, s. 675–676.
8
zeznającego na niekorzyść oskarżonego, co prowadziło do skazania niewinnego oskarżonego9.
Za przełomowe dla kształtowania się pojęcia naginania prawa jako sędziowskiego przestępstwa sui generis uznać można wyraźne oddzie-lenie odpowiedzialności za przyjmowanie pieniędzy przez sędziów od karygodnego niesprawiedliwego wyrokowania. Opis zachowania sę-dziego jako odrębnego czynu karalnego zamieszczony został w jednej z dziewięciu ustaw suliańskich, tworzących ówczesny system prawa karnego, a mianowicie w lex Cornelia de falsis z 81 r. p.n.e., na co wskazuje jej postanowienie głoszące: Sed et si iudex constitutiones
principium neglexerit, punitur (Lecz jeśli jednak sędzia zasadę usta-
wy zlekceważy, będzie ukarany)10. Jak komentuje przepis Ursula Schmidt-Speicher, w świetle tak sformułowanego postanowienia ustawy, wykonanie wyroku śmierci fałszywego, w którym zlekcewa-żona została zasada prawa, sprawiało, że sędzia miał być karany za morderstwo, tak jak ten, kto zarządził egzekucję rzymskiego obywate-la bez wyroku11. W obu przypadkach karalność sprawcy nie była uza-leżniona od tego, czy przyjął on łapówkę za swe postępowanie. Mommsen zaznacza, że spowodowanie stracenia obywatela „bez wy-roku i prawa” kwalifikowano jako morderstwo12. Uzasadnienie takiej
9
Ibidem, s. 633. Na uzasadnienie cytuje autor Marcianusa: „qui cum magistratus esset
publi-cove iudicio praeesset, operam dedisset, quo quis falsum indicium profiteretur, ut quis innocens
[cir] cumveniretur condemnaretur” i dodaje, że jeśli jest to dokładny opis czynu przestępnego, to karalność za jego popełnienie nie ograniczała się tylko do przypadków dopuszczenia fałszywego dowodu w procesie głównym. Ibidem, przyp. 3.
10
Głównym celem tej legis Corneliae było przeciwdziałanie różnym postaciom fałszerstw te-stamentów. G. Rotondi, Leges publice populi romani, Milano 1912, s. 356–257.
11
U. Schmidt-Speicher, Hauptprobleme der Rechtsbeugung unter besonderer Berücksichtung
der historischen Entwicklung des Tatbestandes, Berlin 1982, s. 16.
12 T. Mommsen, Römisches Strafrecht..., s. 632. Wywodzący się prawdopodobnie z Prawa XII – tu Tablic zakaz egzekucji bez wcześniejszego procesu i wyroku, powtórzony został przez Grakcha w jego lex Sempronia ne quis iudicio circumveniatur, a następnie umieszczony przez Sullę w lex Cornelia, którą, jako że traktowała nie tylko o morderstwach popełnianych przez
sicarii i venefici, ale także przez podpalaczy i dokonujących rabunków, jak również będących
wynikiem spisku sądowego, Momsen określa ogólną nazwą „Mordgesetz”. W świetle zakazu stracenia obywatela bez sądu i prawa jawiły się jako morderstwa przypadki egzekucji rzymskich obywateli bez procesu, tylko na podstawie list proskrypcyjnych. Listy takie były sporządzane również w okresie dyktatury Korneliusza Sulli, a znalazły się na nich nazwiska 4700 obywateli uznanych za wrogów ojczyzny. Zabicie proskrybowanego traktowano nie tylko tak jak niekaralny czyn kata wykonującego wyrok śmierci, lecz nagradzano znaczną kwotą pieniężną. T. Mommsen,
Römische Geschichte, Wien–Leipzig 1932, s. 627. Ustawodawstwo suliańskie, odnoszące się do
morderców, komentuje przeto Mommsen w sposób wskazujący na swego rodzaju hipokryzję ustawodawcy: „Jest to także w pełni w duchu Sulli; zarządził on proskrypcje, ale równocześnie, na przyszłość nałożył na nie karę za morderstwo”. T. Mommsen, Römisches Strafrecht..., s. 258, przyp. 2.
Przestępstwo naginania prawa w prawie niemieckim 59 kwalifikacji wywodziło się z tego, że urzędnik (magistratus) zarządza-jący egzekucję rzymskiego obywatela, pomimo braku wyroku, pozba-wiał go ius provocationis – prawa odwołania się do zgromadzenia ludowego od wyroku śmierci wymierzonego przez magistraturę.
Przestępstwo morderstwa, jakim była pozbawiona prawnej racji w postaci wyroku egzekucja obywatela, traktowano jako prywatne, nie zaś urzędnicze, albowiem popełniał je urzędnik poza zakresem przysługującej mu władzy. Magistratus, który oddał obywatela rzym-skiego w stan niewolnictwa, zarządził torturowanie go lub skucie w kajdany, ścigany był także w drodze skargi prywatnej, a jego prze-stępstwo określano terminem iniuria, natomiast w późniejszym okre-sie stanowiło ono przedmiot postępowań sądowych w sprawach o zgwałcenie13. Jednocześnie stało się dopuszczalne oskarżenie sędzie-go, już w czasie jego urzędowania, o naruszenie obowiązków, czego nie dopuszczało prawo wcześniejsze.
Za czyny, o których traktowały powołane ustawy sulliańskie, gro-ziła kara główna (poena capitis), tj. śmierci, jednakże skazani sędzio-wie, jako przynależni do wyższego stanu, mogli uniknąć egzekucji, korzystając z przysługującego im uprawnienia udania się na wygna-nie poza Italię (ius exilli), co było regułą14.
Choć zakresy zastosowania w praktyce ustaw Korneliusza Sulli, mających przeciwdziałać sędziowskiej niesprawiedliwości, nie zostały wyraźnie określone, to o ich znaczeniu dla jurysprudencji świadczyć może inkorporowanie lex Cornelia de sicariis et veneficis oraz lex
Cor-nelia de falsis, w VI w. n.e. do Kodeksu Justyniana.
Karalność wydania świadomie niesłusznego wyroku śmierci, nie zależną od tego, czy orzekający sędzia został w tym celu przekupiony, statuowała także ogłoszona przez Juliusza Cezara w 59 r. p.n.e. Lex
Iulia de pecuniis repetundis. Podaje się, iż sędzia popełniał
przestęp-stwo także wtedy, gdy świadom niesłuszności skazania na karę śmier-ci, wydawał taki wyrok, kierując się złością lub gniewem15.
Utrwalone w rzymskim prawie karnym okresu cesarstwa rozu-mienie falsum odnosiło się w pierwszym rzędzie do fałszowania te-stamentów, z czasem pojęciem tym objęto przedstawienie w różny sposób i różnych okolicznościach nieprawdziwego stanu faktycznego,
13
T. Mommsen, Römisches Strafrecht..., s. 634. 14
Mommsen określa wygnanie, z którym łączyła się aque et ignis interdictio (zakaz wody i ognia), oznaczająca wykluczenie ze społeczności obywatelskiej, jako „warunkową karę śmierci” (bedingte Todesstafe), ibidem, s. 907. K. Amielańczyk uzupełnia, że znane są przypadki powrotu z wygnania skazanych rzymskich nobilów, a wśród nich Cycerona – Lex Cornelia..., s. 164, przyp. 16.
15
jako zgodnego z prawdą. Pojęcie crimen falsi oznaczało także prze-stępstwa sądowe – sfałszowanie wyroku przez przekupnego sędziego, przekupienie świadka by fałszywie zeznawał i samo składanie fałszy-wych zeznań16, a także praevaricatio 17.
Konstrukcja odpowiedzialności sędziego wydającego „fałszywy” wyrok jako przestępczego fałszerstwa powróciła z końcem XVIII w. w doktrynie niemieckiej, a następnie w wieku XIX została zastąpiona przez pojęcie przestępnego naginania prawa (Rechtsbeugung), które porównywano w piśmiennictwie z formułą użytą w Lex Cornelia na określenie sędziego, który lekceważy zasady ustawy18.