Podstawy prawne odpowiedzialności karnej sędziów za naginanie prawa w NRD sędziów za naginanie prawa w NRD

Kwestia odpowiedzialności karnej sędziów za przestępstwo nagi-nania prawa powstała w zjednoczonych Niemczech od początku lat dziewięćdziesiątych w odniesieniu do zachowań sędziów komuni-stycznych, naginających prawo w okresie istnienia NRD. Postanowie-nia traktatu między Republiką Federalną Niemiec i Niemiecką Republiką Demokratyczną o przywróceniu jedności Niemiec z 31 sierp-nia 1990 r. otworzyły drogę do osądzesierp-nia czynów sędziów, którzy dopuścili się niesprawiedliwości w orzekaniu, co stanowiło przestęp-stwo także według prawa karnego obowiązującego w NRD.

W komunistycznych Niemczech w chwili powstania Republiki Demokratycznej (1949) obowiązywał nadal kodeks karny Rzeszy z 1871 r. z jego przepisem § 336 o karalności Rechtsbeugung, który został zastąpiony kodeksem karnym z 1968 r., zawierającym § 244, opisujący tak samo nazwane przestępstwo:

Naginanie prawa (Rechtsbeugung). Kto świadomie (wissentlich) przy prowadzeniu postępowania sądowego lub przygotowawczego jako sędzia, prokurator lub współpra-cownik organu śledczego bezprawnie (gesetzwidrig) decyduje na korzyść albo na niekorzyść uczestnika postępowania, podlega karze pozbawienia wolności do lat pięciu.

W komentarzu do tego przepisu napisano, że jest on gwarancją konstytucyjnej zasady równości wobec prawa, a także zapewnia bezstronność w orzekaniu, gdyż „deklaracja karalności naginania prawa daje wyraz temu, że każde nadużycie orzecznictwa prowadzi także do prawnokarnych konsekwencji”1.

1 Strafrecht der Deutschen Demokratischen Republik, Lehrkommentar zum

Karalnością objęte zostały nadużycia państwowej działalności są-downiczej w sprawach karnych, cywilnych, a także z zakresu prawa rodzinnego i prawa pracy, jak również w postępowaniu przygotowaw-czym w sprawach karnych. Przepis nie odnosił się natomiast do sędziów polubownych ani sędziów sądów społecznych. Jako uczestni-ków postępowania, na których szkodę albo korzyść działał sprawca, komentarz wymieniał osoby „posiadające osobisty interes”: podejrzany względnie oskarżony, poszkodowany, strona procesowa, wykluczając z tej kategorii świadków, biegłych, a także przedstawicieli społecz-nych (kolektywu). Do kręgu sprawców zaliczono sędziów, w tym współoddziałujących na treść orzeczenia ławników, prokuratorów oraz współpracowników organów śledczych, o ile posiadali uprawnienia decyzyjne w konkretnym postępowaniu (współpracownicy techniczni mogli ponosić odpowiedzialność jako pomocnicy). Ustalenie sprzeczno-ści z prawem zachowania sprawcy miało być czynione na podstawie obowiązujących norm prawnych, a także – zgodnie z konstytucją – na podstawie „powszechnie uznanych norm prawa narodów”.

O bycie przestępstwa decydował „charakter rozstrzygnięcia wyda-nego bezprawnie”, nie zaś faktycznie wyrządzona szkoda albo korzyść przysporzona stronie. Komentarz, wskazując na sformułowanie przepisu o świadomym (wissentlich) zachowaniu sprawcy, stwierdzał, że zamiar wynikowy (ewentualny) nie odpowiada założeniu karalno-ści, a sprawca musi swym zamiarem obejmować sprzeczność z pra-wem swego orzeczenia, tj. mieć świadomość zaistnienia wszystkich faktycznych i prawnych jej przesłanek. Zaznaczono, że typ tego przestępstwa nie obejmuje swymi znamionami „naruszenia prawa z niedbalstwa i z powodu nie dostatecznej orientacji sprawcy w regułach prawa”2. W komentarzu podkreślono, że możliwy jest zbieg naginania prawa (§ 224 StGB) z przestępstwem bezprawnego pozba-wienia wolności (§131 StGB) oraz że odpowiedzialność karną ponoszą także podżegacze i pomocnicy.

W zjednoczonych Niemczech przyjęto za podstawę prawnokarnej oceny niesprawiedliwości czynionej przez sędziów NRD przepis § 336 StGB w odniesieniu do wyroków wydanych do 1 lipca 1968, tj. do czasu wejścia w życie kodeksu karnego NRD, zaś odnośnie do orzeczeń zapadłych po tej dacie (do 3 października 1990 r., tj. wejścia w życie traktatu o przystąpieniu do Republiki Federalnej Niemiec) uznano za podstawę karalności naginania prawa § 244 StGB-DDR3..Konieczność

3 H. Tröndle, Strafgesetzbuch und Nebengesetze. Kommentar, München 1997, uwagi wstępne do § 3 StGB, Rdn. 96, 106.

Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 139 porównania treści obu norm wynikała z postanowień § 315 „przepisów wprowadzających do kodeksu karnego”, które stanowiły załącznik do traktatu o zjednoczeniu i nakazywały (poprzez odwołanie do reguł intertemporalnych, sformułowanych w § 2 StGB) stosowanie do przestępstw popełnionych w NRD przepisów łagodniejszych.

Analiza pod tym kątem § 336 StGB obowiązującego w RFN i § 224 StGB-DDR (który utracił moc z chwilą zjednoczenia) wiodła do wniosku, że w większości wypadków naginania prawa ten ostatni przepis karny może zostać uznany za względniejszy dla sprawcy. Ów łagodniejszy przepis uzależniał odpowiedzialność karną sprawcy od jego zamiaru bezpośredniego, gdy § 336 StGB, po jego nowelizacji w 1974 r., interpretowany był jako statuujący odpowiedzialność karną za naginanie prawa także z zamiarem ewentualnym. Ponadto na podstawie tego przepisu możliwe było wymierzenie – jako najniższej – kary 6 miesięcy pozbawienia wolności, podczas gdy dolną granicą kary wskazaną w surowszym przepisie § 336 StGB był 1 rok tego rodzaju kary.

Zaznaczono jednocześnie, że zastosowanie jednego albo drugiego przepisu należy ustalać na gruncie każdego konkretnego wypadku z uwzględnieniem wszystkich jego aspektów faktycznych i prawnych4. Jako konsekwencja tego porównania pojawiło się pytanie o racje dogmatyczne, dla których sądy Republiki Federalnej mają stosować tę normę własnego prawa karnego w sytuacji, w której „§ 336 StGB wkracza na miejsce § 244 DDR-StGB”. Chodziło zatem o odpowiedź nie tylko, czy przepis ten swoim sformułowaniem obejmuje takie same wypadki, ale także czy sankcjonuje taki sam rodzaj bezprawia, a ściślej, czy obowiązująca w chwili czynu norma prawa karnego NRD zbiega się co do opisanego w niej rdzenia (trzonu) bezprawia (Unrechtskern) z normą prawa karnego Republiki Federalnej obowią-zującą w czasie orzekania.

Gdyby przepis § 336 StGB, przyjęty za podstawę orzeczenia w sprawie sędziego NRD, obejmował inny rodzaj bezprawia, to jego zastosowanie naruszałoby zakaz retroakcji normy prawa karnego. Zagadnienie to określone jako sporna kwestia „kontynuacji trzonu bezprawia” w obu przepisach było przedmiotem dyskusji w doktrynie zwracającej uwagę na to, że k.k. NRD ujmował przestępstwo

4 Nadmienić trzeba, że przewidziana za przestępstwo Rechtsbeugung w § 224 DDR-StGB kara pozbawienia wolności nie mogła być wymierzona z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, dlatego pod tym względem – jako łagodniejszy w konkretnej sprawie – mógł znajdować zastosowenie przepis § 336 StGB. K. Marxen, G. Werle, Die strafrechtliche Aufarbeitung von DDR-Unrecht. Eine Bilanz, Berlin– New York 1999, s. 65.

nia prawa, kładąc nacisk na jego stronę formalną (bezprawne orze-kanie na korzyść albo niekorzyść uczestnika postępowania), natomiast k.k. Republiki Federalnej kładł nacisk na aspekt materialny tego przestępstwa („naginanie prawa” na korzyść albo niekorzyść strony)5. Przeważył pogląd, przyjęty także przez orzecznictwo, że różnice między słownym brzmieniem obu przepisów nie są tak poważne, aby uzasad-niały twierdzenie o „różnych typach bezprawia”, do których się odno-szą, gdyż – w zasadzie – opisują normatywnie porównywalne zachowa-nia i określają identyczny krąg sprawców. Podkreślono przy tym różnicę w przedmiocie ochrony, wskazując, że w realiach NRD wymiar sprawiedliwości z jego praktyką stosowania przepisów k.k. z 1968 r. był wykorzystywany dla celów określonych przez socjalistyczną ideologię państwową, natomiast przepis § 336 k.k. Republiki Federalnej chronić ma stosowanie prawa przez sędziów niezawisłych i podlegających tylko ustawie. Dokonując jednakże funkcjonalnego porównania przepisów o przestępstwie Rechtsbeugung w obu kodeksach, przyjęto, że różnice realiów, w których obowiązywały, nie stają na przeszkodzie stosowaniu § 336 do sprawców naginających prawo pod rządem § 224 DDR-StGB, tym bardziej że przepisy konstytucji deklarowały urzeczywistnienie przez socjalistyczne ustawodawstwo ochrony wolności, praw i godności jednostki ludzkiej, a także niezawisłość sędziowską.