Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec
10. Porównanie sądowego bezprawia w NRD z bezprawiem III Rzeszy dokonane przez BGH z bezprawiem III Rzeszy dokonane przez BGH
W przedstawionym powyżej wyroku z 16 listopada 1995 r. prze-prowadził BGH rozumowanie, w którym porównał praktyki sędziów III Rzeszy dokonujących w ferowanych wyrokach przestępstwa
76 Wyrok BGH z 11.04.1997 r. – 3 StR 576/ 96, NJ 1997, s. 375.
77 Wyrok BGH z 06.10.1994 r. – 4 StR 23/94, BGHSt, 40, s. 272; NJW 1995, s. 64 i wyrok BGH wskazany w przyp. 76.
Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 185
Rechtsbeugung z zachowaniami sędziów w NRD popełniającymi to
samo przestępstwo nagięcia prawa, dochodząc do następującej kon-statacji:
Państwowe bezprawie dokonane w NRD nie może być ze względu na nieporów-nywalne rozmiary zrównywane z popełnionym przez reżym narodowosocjalistyczny. Tak zupełna pogarda dla idei sprawiedliwości i człowieczeństwa, jaka odcisnęła się w obrazie nazistowskiego sądownictwa, nie miała miejsca w NRD (jeśli pominąć procesy w Waldheim). Inaczej aniżeli w narodowosocjalistycznym państwie wodzow-skim w NRD nie obowiązywała doktryna głosząca, że wola sprawującego władzę państwową może być prawem. Ustalenie to wskazuje, że świadomość prawna sędziów orzekających w NRD – być może właśnie w obliczu strasznych doświadczeń z sądownictwem terroru w pokonanym nazistowskim państwie – nie całkiem zamilkła78.
Jeśli chodzi o zasady, jakie przyjął wymiar sprawiedliwości w Re-publice Federalnej dla osądzenia bezprawia sądowego III Rzeszy, uczynił Trybunał znamienne wyznanie: były one „znacznie mniej surowe” od tych, które określił na potrzeby skazań sędziów wyrokują-cych w okresie istnienia NRD. Rozwijając to stwierdzenie, wywiódł , że gdyby wypracowaną – jako podstawową – zasadę głoszącą, że wymierzenie kary śmierci tylko wtedy nie jest równoznaczne z popeł-nieniem przez sędziego przestępstwa naginania prawa, jeżeli służy ukaraniu najcięższego bezprawia, uczynić racją osądu czynów sędziów i prokuratorów reżymu nazistowskiego, to jej stosowanie musiało by doprowadzić do skazania „mnóstwa” z nich. Pomimo tysięcznych wypadków nadużywania kary śmierci w latach 1939–1945 doszło do osądzenia ich sprawców w „bardzo małej liczbie”, skonstatował Trybunał, odsyłając do pracy konsekwentnego krytyka tego stanu rzeczy Güntera Spendela: Naginanie prawa przez orzecznictwo79.
Powyższa konstatacja rozwinięta została i wykorzystana następ-nie przez BGH jako argument przemawiający za złagodzenastęp-niem kary sędziemu Sądu Najwyższego NRD, który uznany został w przedsta-wionym powyżej wyroku winnym trzech przestępstw naginania prawa w zbiegu z zabójstwem (w dwóch przypadkach) i usiłowaniem zabój-stwa (w jednym przypadku), poprzez głosowanie za wymierzeniem kary śmierci rażąco nieproporcjonalnej do czynów popełnionych przez
78 Wyrok BGH z 16.11.1995 – 5 StR 747/94, BGHSt, 41, s. 317. i n.
79 Rechtsbeugung durch Rechtsprechung, Berlin–New York 1984, praca powołana
w rozdziale V tego opracowania. Z wywodu zawartego w tym dziele wynika, że autor odnosił jego tytuł Naginanie prawa przez orzecznictwo do wyroków wydawanych przez BGH, uwalniających od odpowiedzialności karnej sędziów za Justizmord durch
oskarżonych. W czasie, gdy oskarżony sędzia uczestniczył w wydawa-niu tych wyroków, w NRD – rozumował Trybunał Federalny – nie byli pociągani do odpowiedzialności karnej w Republice Federalnej sę-dziowie, którzy w okresie narodowego socjalizmu dokonali tak licz-nych morderstw sądowych, a to dlatego, że przyjęto w stosunku do nich nader ograniczone, poprzez wykładnię, zastosowanie przepisu § 336 StGB, określającego karalność naginania prawa. Gdyby wów-czas lub później przyjęto w stosunku do nich takie kryteria odpowie-dzialności, jakie współcześnie określił Trybunał Federalny w swym orzecznictwie w sprawach sędziów NRD, to bardzo wielu z nich musiałoby zostać skazanych za przestępcze naginanie prawa w jedno-czynowym zbiegu ze zbrodniami przeciwko życiu. Byli oni natomiast w części nadal czynni w wymiarze sprawiedliwości, a także niekiedy robili kariery w urzędach państwowych. Nasuwa się spostrzeżenie – podsumował BGH – że powinni oni we wznowionych postępowaniach zostać skazani tak jak oskarżony w tym procesie i to odpowiednio do, częstokroć jeszcze znacznie cięższych, przypadków nieproporcjonalno-ści kary śmierci do „czynu”, która cechowała ich wyroki . W tym, że tak się nie stało, leży ciężka w skutkach odmowa (Versagen) federal-nego wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych80. Nie może to wprawdzie prowadzić do osądzenia według tych samych – zbyt wą-skich kryteriów odpowiedzialności – oskarżonego sędziego, który orzekał w NRD, nasuwa jednakże pytanie o sprawiedliwość jego skazania, które nie byłoby możliwe bez zasadniczej zmiany stanowi-ska orzecznictwa co do tych kryteriów. Przez wzgląd na te uwarunko-wania Trybunał uznał za uzasadnione wymierzenie skazanemu sędziemu złagodzonej kary.
Komentując stanowisko BGH w kwestii osądzenia przestępstw wymiaru sprawiedliwości, popełnionych przez sędziów i prokuratorów w NRD, podniósł krytycznie Spendel, że znaczna część tych sprawców pozostała bezkarna dlatego, że ich odpowiedzialność została ograni-czona tylko do przypadków ciężkiego naruszenia praw człowieka (pomimo, że treść § 336 StGB nie dawała ku temu normatywnej podstawy), a ponadto przyjęto „socjalistyczne” metody wykładni przy ustalaniu, czy miało miejsce nagięcie przepisu prawa (§ 244 StGB- -DDR)81. Zauważono także, że w osądzie prawników w służbie spra-wiedliwości NRD nie posłużono się formułą Radbrucha dla
80 Wywód ten spotkał się w piśmiennictwie z komentarzem, że jest „spóźnioną spowiedzią Trybunału Federalnego”. O. Gritschneder, Rechtsbeugung. Die späte
Beichte des Bundesgerichtshofs, NJW 1996, s. 1239.
81 G. Spendel, Rechtsbeugung und Bundesgerichtshof – Eine Kritik, [w:] U. Drob-nig (Hrsg.), Die Strafrechtsjustiz der DDR im Systemwechsel, Berlin 1998, s. 103.
Odpowiedzialność karna sędziów NRD po zjednoczeniu Niemiec 187 nia, że stosowanie określonych przepisów prawa pozytywnego może stanowić per se bezprawne posługiwanie się nimi, w rozumieniu § 244 StGB-DDR82.
Spendel zarzucił także Trybunałowi Federalnemu, że w swym orzecznictwie rewizyjnym nie określił dyrektyw wymiaru kary za przestępstwo Rechtsbeugung, upatrując w tym przyczyny praktyki sądów pierwszej instancji warunkowego zawieszania wykonania wymierzonej kary pozbawienia wolności sprawcom, uznanym za winnych wielokrotnego naginania prawa w ferowanych wyrokach. Na uzasadnienie zarzutu wskazuje autor, że sądy powszechne stereoty-powo wymierzały kary do dwóch lat pozbawienia wolności, skazując:
– sędziego, który orzekając w procesach w Waldheim popełnił 7-krotnie przestępstwo Rechtsbeugung (wyrok Sądu Krajowego w Lipsku z 1 września 1993 r.);
– za 8-krotne nagięcie prawa w wydawanych wyrokach skazują-cych (wyrok Sądu Krajowego w Berlinie z 21 kwietnia 1994 r.);
– za 11-krotnie popełnione przestępstwo nagięcia prawa (wyrok Sądu Krajowego w Berlinie z 31 października 1994 r.)83.
Wywód krytyczny zamyka Spendel pytaniem pod adresem BGH, czy trzeba będzie czekać 50 lat na to, żeby sędziowie najwyższej instancji sądowej stwierdzili samokrytycznie, że przestępstwa popeł-nione przez prawników w wymiarze sprawiedliwości NRD nie były w wystarczającym zakresie ścigane, tak jak ocenili to w odniesieniu do nieukaranych zbrodni sądowych popełnionych w III Rzeszy.
Rezultatem osądzenia 301 prawników, spośród 618 oskarżonych o naginanie prawa w okresie ich służby w NRD, było skazanie 181 z nich i uniewinnienie 120. Karą grzywny ukarano 5 skazanych jurystów, na karę pozbawienia wolności skazano 176, zawieszając warunkowo wykonanie tej kary w stosunku do 169 skazanych84.
82 H. Horstkotte, Rechtsbeugung durch Richter und Staatanwälte in der DDR.
Ein Bericht über die neuere Rechtsprechung, [w:] Die Strafrechtsjustiz..., s. 71.
83 G. Spendel, Rechtsbeugung..., s. 108.
84 K. Marxen, G.Werle, P. Schäfter, Die Stafverfolgung von DDR-Unrecht. Fakten
und Zahlen, Berlin 2007, s. 41, 43. W odniesieniu do prowadzonego po zjednoczeniu
Niemiec prawnokarnego ścigania bezprawia dokonywanego przez funkcjonariuszy NRD użyte zostało określenie „Siegerjustiz”, (takim samym nazwano norymberski proces prawników nazistowskich w 1947 r.), co skomentowano w świetle statystyki skazań jako ocenę „śmieszną”. R. Eppelman, [w:] K. Marxen, G. Werle, P. Schäfter,