Metody komunikacji migowej

Znaczenie języka migowego w komunikacji i edukacji osób z uszko-dzonym narządem słuchu uległo w ostatnich latach znaczącym prze-kształceniom zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Z jednej strony obserwuje się obniżenie jego znaczenia w związku z tendencjami integra-cyjnymi oraz inkluzyjnymi i podejmowaniem edukacji przez większość niesłyszących i słabosłyszących dzieci w przedszkolach i szkołach ogól-nodostępnych. Sprawia to, że zmniejsza się grupa użytkowników języka migowego i przestaje on być głównym narzędziem komunikacji między nauczycielami a uczniami z wadą słuchu. Z drugiej strony obserwuje się ogromną ekspansję znaczenia języków migowych, zwłaszcza na grun-cie politycznym i kulturowym. W wielu krajach język migowy ma status języka mniejszości narodowej, z czym wiąże się konieczność przestrze-gania określonych praw względem osób go używających². Prowadzone są także zaawansowane prace nad kodyfikacją języków migowych,

opi-2 Również w Polsce została podpisana 19.08.2011 ustawa o języku migowym i innych środkach komunikowania się.

saniem ich struktury i zasad stosowania (Świdziński, Gałkowski 2003;

Świdziński 2005; Szczepankowski 1999, 2009; Wojda 2006; Tomaszewski, Łukaszewicz, Gałkowski 2000; Gałkowski 1998; Dotter 2008). Na świecie istnieje ponad 120 języków migowych (http://www.etnologue.com, DP 9.02.2010), jak też wiele ich odmian, charakterystycznych dla danego kra-ju lub regionu. Języki migowe posiadają także swoje dialekty i odmiany lokalne. Podejmowane próby stworzenia międzynarodowego języka mi-gowego, Gestuno, nie zakończyły się sukcesem, zatem osoby niesłyszą-ce z różnych krajów nie mogą porozumiewać się we wspólnym języku.

W pewnym zakresie taką rolę zaczyna pełnić Amerykański Język Migo-wy, co jest zjawiskiem analogicznym do wzrastającego znaczenia języka angielskiego.

Język migowy jest językiem wizualno-przestrzennym (Szczepankow-ski 1998; Świdziń(Szczepankow-ski 2005). Składa się ze znaków ideograficznych (ozna-czających pojęcia) oraz daktylograficznych (ozna(ozna-czających litery i licz-by oraz znaki interpunkcyjne). W większości języków migowych około 1/3 znaków ma charakter ikoniczny, około 40% ezoteryczny, natomiast ko-lejne 30% to znaki arbitralne (Szczepankowski 2006). W komunikacji ma także znaczenie mimika oraz pantomimika, kontakt wzrokowy z nadaw-cą, ruchy głowy i tułowia, pauzy, przyspieszenia i zwolnienia, wydłuże-nia i skrócewydłuże-nia artykulacji, artykułowanie dźwięków oraz gesty naturalne (Mikulska 2003). Język migowy ma własną strukturę gramatyczną o cha-rakterze pozycyjno-przestrzennym. Można w nim wyróżnić czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki (rzeczowne, przymiotne, li-czebne i przysłowne), przyimki, spójniki i partykuły. W praktyce podział na części mowy nie jest jednoznaczny, ponieważ ten sam znak może wy-rażać różne części mowy, np. rzeczownik i czasownik³. Gramatyka języka migowego zakłada, że (za: Szczepankowski 2006, Korendo 2009): 1) licz-ba mnoga rzeczownika tworzona jest poprzez dodanie przysłówka dużo, ew. reduplikację znaków migowych; 2) przysłówki często mają taką samą formę jak odpowiadające im znaczeniowo przymiotniki i rzeczowniki;

3) przyimki najczęściej nie są używane; 4) czasowniki najczęściej nie od-mieniają się przez osoby, z wyjątkiem czasowników mieć i być; 5) przeszłość najczęściej wyrażana jest za pomocą znaku już + czasownik, przyszłość: bę-dzie + czasownik; 6) w tradycyjnym języku migowym nie występuje ka-tegoria przypadka i nie funkcjonuje forma strony zwrotnej czasownika;

7) przeczenia tworzone są poprzez dodanie partykuły nie lub znaku ani,

3 Z taką sytuacją mamy do czynienia dosyć często także w języku angielskim. Np.

słowa work, desire, demand i inne mogą oznaczać zarówno rzeczownik, jak i czasownik.

wcale dołączonego do czasownika; 8) znak ja jest w wypowiedziach pod-miotem, znak mnie pełni pozostałe funkcje syntaktyczne.

Zasadniczo w każdym kraju wyróżnia się, oprócz klasycznego języka migowego, np. Polskiego Języka Migowego czy Amerykańskiego Języka Migowego, także systemy językowo-migowe (np. System Językowo-Mi-gowy w Polsce, Szczepankowski 2009; Sign Supported English w Wielkiej Brytanii), w których znaki języka migowego wykorzystywane są jako ilustracja wypowiedzi w języku ojczystym (Szczepankowski 2006, 2009).

W skład tego sposobu komunikacji wchodzi język mówiony, język migany (znaki migowe o tej samej treści co mowa, przekazywane w tym samym czasie) oraz elementy prozodyczne wypowiedzi – mimika i mowa ciała.

Język migowy i system językowo-migowy jest wykorzystywany w Me-todzie Komunikacji Totalnej (Total Communication). Jest to „koncepcja wcie-lająca odpowiednie – słuchowe, migowe i ustne – sposoby komunikacji z głuchymi i wśród głuchych dla zagwarantowania skutecznego porozu-miewania się” (Korzon 1998, 49). Powstała ona w latach sześćdziesiątych XX wieku w USA i zakłada, że od najwcześniejszych momentów życia dziecka powinno wykorzystywać się wszelkie dostępne środki komuni-kacji, a więc mowę ciała, gesty, mimikę, znaki języka migowego i mowę, wspomagane zastosowaniem środków technicznych i pisma. W odróżnie-niu od metody kombinowanej język migowy wprowadzany jest na wczes-nym etapie życia dziecka, jeszcze przed rozpoczęciem edukacji szkolnej i nie jest traktowany jako wyraz braku rozwoju możliwości posługiwania się przez dziecko mową, lecz jako równoprawny środek porozumiewania się. Rodzice zachęcani są, aby dbać o rozwój językowy dziecka w codzien-nych, domowych sytuacjach, np. czytanie z dzieckiem, zauważanie i po-dejmowanie prób rozmowy z wykorzystaniem różnych środków, zgodnie z zasadą: „Zawsze mów do swojego dziecka, gdy wykonujesz znak języka migowego, tak aby nauczyło się kojarzyć znak migowy z ruchami twoich warg” (Korzon 1998, 59).

Język migowy pełni ważną rolę w rozwoju emocjonalnym i języ-kowym małego dziecka wychowywanego przez rodziców niesłyszą-cych. Daje mu poczucie bezpieczeństwa, uczy sprawczości i pozwala na wczesne nawiązywanie znaczących emocjonalnie relacji. Nie pełni on takiej roli w sytuacji, kiedy słyszącym rodzicom rodzi się niesłyszące dziecko, ponieważ nawet jeśli podejmą oni próbę uczenia się języka mi-gowego, będzie to dla nich język wtórny, obcy, w którym nie będą w sta-nie w naturalny sposób przekazać swoich emocji i opowiedzieć dziecku o otaczającym go świecie (por. Cornett 1967; Cornett, Daisey 2001; Kra-kowiak 1995, 2001).

Osoby posługujące się w codziennej komunikacji językiem migowym swojego kraju napotykają szczególne trudności w uczeniu się języków ob-cych. Zazwyczaj nie jest możliwe nauczanie ich języka obcego z wyko-rzystaniem języka migowego używanego w kraju, którego języka osoba niesłysząca chce się uczyć, chociaż jest to możliwe i praktykowane np.

w Norwegii, gdzie osoby niesłyszące mają możliwość uczenia się Ame-rykańskiego Języka Migowego zamiast języka angielskiego jako języka obcego (Pritchard 2013). Korzystanie zaś np. z Polskiego Języka Migowe-go na lekcjach języka obceMigowe-go (np. angielskieMigowe-go) wprowadza w nauczanie kolejny język (trzeci), poprzez który dokonuje się tłumaczeń i eksplikacji, co utrudnia i wydłuża proces nauczania, nie pozwala też „zanurzyć się”

w nauczanym języku w celu lepszego jego poznania. Język migowy po-winien być jednak wykorzystany na lekcjach języka obcego jako środek komunikacji z osobami, dla których jest on pierwotnym sposobem poro-zumiewania się.