Neurologiczne podstawy funkcjonowania poznawczego i językowego osób z wadą słuchuosób z wadą słuchu

W rozdziale niniejszym przedstawione zostaną niektóre wyniki badań neurologicznych i psychologicznych prowadzonych wśród osób z wadą słuchu w różnych krajach w ciągu ostatnich lat. Znajomość ich wyników pozwoli lepiej poznać specyfikę funkcjonowania poznawczego i języko-wego osób niesłyszących i słabosłyszących.

Współcześnie wiemy z całą pewnością, że osoby z uszkodzeniami słuchu to nie głuchoniemi, nieposiadający możliwości posługiwania się językiem i mową. Dzięki badaniom neuropsychologicznym wiemy też, że kora słuchowa w ich mózgach nie ulega całkowitej deterioracji, ale na-dal w określonym zakresie pełni swoje funkcje. Całkowita głuchota jest bardzo rzadką chorobą, zazwyczaj więc osoby z wadą słuchu posiadają resztki słuchowe, które mogą być wykorzystywane w porozumiewaniu się, zwłaszcza kiedy są wspomagane aparatami słuchowymi lub implan-tami ślimakowymi.

Neurologiczne badania nad mózgowym podłożem rozwoju języka wykonywane są współcześnie już wśród noworodków. Prowadzą one do konkluzji, że między dziećmi słyszącymi i niesłyszącymi we wczesnym okresie życia nie obserwuje się różnic anatomicznych czy funkcjonalnych w zakresie pracy tych okolic kory mózgowej, które odpowiedzialne są za rozwój języka, z wyjątkiem sytuacji kiedy uszkodzeniu słuchu

towarzy-szą uszkodzenia mózgu (Leybaert, D’Hondt 2003). Jednocześnie badania wśród małych dzieci słyszących potwierdzają, że pierwsze dwa-trzy lata życia dziecka to okres krytyczny w rozwoju języka. Lenneberg (1967, za: Robinson 1998) jako pierwszy określił biologiczne podstawy procesu nabywania języka, stwierdzając, że okresem krytycznym dla jego roz-woju jest drugi rok życia dziecka, natomiast po okresie adolescencji nasz mózg traci zdolność do reorganizacji swoich funkcji, nie jest więc możli-we nauczenie się języka po tym etapie życia. Późniejsze badania zmody-fikowały twierdzenia Lenneberga. Dzisiaj wiemy, że w zakresie rozwoju języka pojawia się kilka momentów krytycznych: pierwszy rok życia jest krytyczny dla rozwoju umiejętności fonologicznych, czwarty rok ży-cia jest krytyczny dla rozwoju umiejętności semantycznych, rozwój zaś umiejętności syntaktycznych trwa do 15.-16. roku życia (por. przegląd badań za: Neville 1998).

Pierwsze lata życia dziecka to także czas wykształcania się funkcjo-nalnej różnicy między półkulami mózgowymi w zakresie zróżnicowania ich roli w procesie rozwoju języka. Specjalizacja półkul zależna jest nie tyle od wieku dziecka, ile od jego doświadczeń językowych w tym okresie (Mills i in. 1993) i polega na „wycofywaniu się” prawej półkuli z opraco-wywania bodźców językowych (Locke 1998). Na podstawie tych danych należy stwierdzić, że kluczowe dla rozwoju językowego pierwsze trzy lata życia dziecka przebiegają w przypadku rozwoju dzieci z wadą słuchu krańcowo odmiennie (Leybaert, D’Hondt 2003; por. też Marcotte, Morere 1990). Pierwsza różnica polega na tym, że dziecko otrzymuje niewiele lub wcale nie otrzymuje bodźców słuchowych, w interpretacji zaś bodźców wzrokowych związanych z komunikacją za pomocą znaków manualnych lub języka migowego znaczącą rolę odgrywa prawa półkula mózgowa (nie „wycofuje” się więc ona z przetwarzania danych językowych). Dru-ga różnica dotyczy formy doświadczeń językowych dzieci niesłyszących:

podczas gdy ich słyszący rówieśnicy mają dostęp do wszystkich pozio-mów języka, dzieci niesłyszące zazwyczaj nie mają w pełni dostępu do warstwy fonologicznej i syntaktycznej języka. Jeśli ich rodzice nie stosu-ją dodatkowych metod komunikowania się, język, który dzieci odbierastosu-ją poprzez odczytywanie z ust, jest niepełny: nie są one w stanie odróżnić nosowości i dźwięczności głosek, trudno jest im dostrzec niewielkie mor-femy fleksyjne i część wyrazów, zawierających głoski podobne do innych.

W konsekwencji tych doświadczeń u niesłyszącego dziecka proces specja-lizacji półkul w zakresie spostrzegania mowy może nie dokonywać się lub dokonywać się w sposób odmienny niż w przypadku dzieci słyszących (Leybaert, D’Hondt 2003, 35).

Badania tomograficzne i badania z wykorzystaniem elektrofizjologicz-nych technik pomiaru (Ito i in. 1993; Pelizzone i in. 1991; Jordan i in. 1997) wykazały także, że nieużywana kora słuchowa wraz ze zwiększaniem się okresu niesłyszenia wykazuje coraz mniejszą aktywność. Także Wolff i Thatcher (1990) w badaniach z wykorzystaniem EEG stwierdzili w móz-gach niesłyszących dzieci mniejszą aktywność w polach słuchowych lewej półkuli, ale zwiększoną aktywność w korze wzrokowej prawej półkuli.

Jednocześnie Kang i współpracownicy (2004), posługując się badaniami PET, stwierdzili występowanie dużej plastyczności w mózgach dzieci nie-słyszących, szczególnie w zakresie tworzenia nieistniejących u osób sły-szących połączeń synaptycznych między rejonami kory słuchowej a ob-szarami kory wzrokowej.

W wielu badaniach potwierdzono, że u osób niesłyszących posługu-jących się językiem migowym za percepcję ruchu odpowiedzialna jest – odwrotnie niż u osób słyszących – lewa półkula mózgowa (Finney, Dob-kins 2001; Bellugi, Poizner, Klima 1989; Corina, Kritchevsky, Bellugi 1992;

Emmorey, Kosslyn 1996; Grossi, Semenza, Corazza, Voltera 1996; Hickok, Bellugi, Klima 1996). Zaobserwowano także, że podobnie funkcjonują mózgi słyszących dzieci niesłyszących rodziców (Finney, Dobkins 2001), znających język migowy i porozumiewających się nim z rodzicami, co su-geruje, że mózgi osób używających języka migowego w plastyczny spo-sób przystosowały się do odbierania bodźców językowych poprzez inny kanał percepcyjny³. W badaniach Bosworth i Dobkins (1999) także porów-nywano aktywność prawej i lewej półkuli mózgowej osób niesłyszących od urodzenia oraz osób słyszących, mających niesłyszących rodziców;

ponieważ obydwie grupy od urodzenia posługiwały się językiem migo-wym, nie była to zmienna różnicująca badane osoby. Wyniki pokazały, że u badanych osób w obydwu grupach większą aktywność w zakresie prze-twarzania danych motorycznych wykazuje lewa półkula mózgowa. Au-torzy badań sądzą, że dominację lewej półkuli w zakresie przetwarzania bodźców ruchowych, której nie obserwuje się u osób słyszących, należy wiązać z wczesnym i systematycznym posługiwaniem się przez badane osoby językiem migowym.

Istnieje także współcześnie szereg badań wskazujących, że specjalizacja półkul mózgowych w zakresie posługiwania się językiem dotyczy zarów-no języków fonicznych, jak i języka migowego (Poizner i in. 1997; Hickok

3 Wyników tych nie można generalizować na całą populację osób niesłyszących, ponieważ mogą one nie być prawomocne np. w grupie osób niesłyszących nieznających języka migowego.

i in. 1996; Corina i in. 1999). W badaniach Buchsbaum i współpracowników (2005), prowadzonych z wykorzystaniem fMRI, stwierdzono istnienie róż-nic w zakresie neuronalnej organizacji pamięci językowej u osób słyszących i osób niesłyszących, od urodzenia posługujących się ASL. W obydwu gru-pach zauważono w zadaniach językowych aktywność kory przedmotorycz-nej w lewej półkuli, jednak w reakcji na mowę u osób słyszących bardziej aktywne były obszary lewej półkuli, na znaki języka migowego zaś obszary półkuli prawej. Oznacza to, że krótkotrwała pamięć językowa w pewnych zakresach funkcjonuje podobnie u osób słyszących i niesłyszących, jednak można zauważyć także pewne różnice związane z modalnością przekazu języka. Autorzy sądzą, że takie zmiany w funkcjonowaniu mózgu są przy-kładem kompensacyjnej plastyczności mózgów osób posługujących się ję-zykiem migowym. W badaniach prowadzonych wśród niesłyszących osób posługujących się językiem migowym, które doznały uszkodzenia mózgu w określonej półkuli, stwierdzono z kolei (Hickok, Kirk, Bellugi 1998), że organizacja pracy ich półkul mózgowych wykazuje podobną strukturę jak w przypadku osób słyszących (por. też Delis i in. 1988): prawa półkula odpowiada za sprawność w zakresie globalnych operacji prze-strzennych, lewa półkula zaś jest zaangażowana w procesy wzrokowo--przestrzenne o charakterze lokalnym, szczegółowym.

Specjalizacja językowa lewej półkuli zależy od poziomu kompetencji gramatycznej danej osoby w określonym języku: w badaniach prowa-dzonych przez Neville i współpracowników (Neville i in. 1998; Neville, Lawson 1987) wśród dorosłych osób niesłyszących stwierdzono, że mózgi osób niesłyszących posługujących się Amerykańskim Językiem Migowym (ASL native speakers) nie wykazywały asymetrii w badaniach elektrofizjo-logicznych, asymetria ta zaś występowała u badanych osób słyszących.

W badaniach funkcjonalnym rezonansem magnetycznym (fMRI) stwier-dzono także, że u osób posługujących się ASL jako pierwszym językiem, w badaniach polegających na czytaniu tekstu w języku angielskim (języ-ku, który badani poznali później niż język migowy), nie aktywowała się okolica językowa lewej półkuli, tzw. pole Broca, pole to zaś stawało się ak-tywne, kiedy tym osobom prezentowano wypowiedź w ASL. Badania Ne-ville prowadzą do konkluzji, że natura i rodzaj doświadczeń językowych dziecka modyfikują system językowy jego mózgu. Zdaniem Leybaert i D’Hondt (2003, 39) oznacza to, że okolica Broca lewej półkuli odpowie-dzialna jest za przetwarzanie języka, niezależnie od modalności, poprzez którą jest poznawany (por. także Shibata, Zhong 2001) i niezależnie od struktury tego języka, jednak zależnie od poziomu znajomości gramaty-ki badanego języka. Autorgramaty-ki twierdzą także, że w przypadku braku

do-stępu do języka we wczesnym okresie życia dziecka może dojść u niego do nieodwracalnych zaburzeń w zakresie organizacji neurologicznej jego mózgu. Specjalizację lewej półkuli w zakresie przetwarzania danych ję-zykowych uważają zaś za niezbędną do nabycia przez dziecko umiejęt-ności językowych i zdolumiejęt-ności metajęzykowych. Podobne wyniki osiągnęli w swoich badaniach funkcjonalnym rezonansem magnetycznym (fMRI) Finney, Fine i Dobkins (2001). Precyzują oni, że na bodźce w postaci zna-ków języka migowego reagują pola Brodmana oznaczone numerami 42 i 22, które stają się aktywne u osób słyszących podczas zadań polegających na czytaniu tekstu lub słuchaniu wypowiedzi ustnej (Calvert i in. 1997).

Prowadzono także badania metodą MRI wśród dorosłych osób nie-słyszących posługujących się w komunikacji wyłącznie mówieniem i od-czytywaniem mowy z ust (MacSweeney i in. 2000). W badaniach stwier-dzono istnienie różnic w zakresie obszarów aktywowanej kory mózgowej w zadaniach polegających na odczytywaniu z ust: u osób niesłyszących nie zaobserwowano aktywności kory w tych obszarach, gdzie aktywuje się ona u osób słyszących przy wzrokowej percepcji cichej mowy innych osób, stwierdzono jednak ograniczoną i mniej konsekwentnie zlokalizo-waną aktywność w innych obszarach tego rejonu. Autorzy badań sądzą, że aktywność w obszarze lewej półkuli pojawia się na skutek wczesnych doświadczeń dziecka związanych z percepcją mowy na drodze wizualnej i słuchowej. Dzieciom niesłyszącym brakuje takich doświadczeń, co po-woduje inną organizację neuronalną ich mózgów.

Jeszcze inne wnioski osiągnięto w grupie osób niesłyszących posłu-gujących się fonogestami. D’Hondt i Leybaert (2003) badały za pomo-cą językowych prób eksperymentalnych z wykorzystaniem technologii komputerowych grupę dorosłych osób posługujących się w komunikacji fonogestami i kontrolną grupę osób słyszących. Celem było określenie, którego pola widzenia, a więc pośrednio, której półkuli mózgowej używa-ją one w wykonywaniu zadań językowych, takich jak percepcja bodźców wzrokowych w postaci liter, semantyczna kategoryzacja wyrazów i za-danie rozpoznawania rymów. Wyniki wskazały, że w zadaniu percepcji symboli literowych i zadaniu kategoryzacji semantycznej zarówno osoby słyszące, jak i niesłyszący użytkownicy fonogestów używają pola wzro-kowego lewej półkuli mózgowej, co potwierdza cytowane wcześniej ba-dania Neville i współpracowników (Neville 1998; Neville, Lawson 1987), że wczesny dostęp do poprawnego gramatycznie języka sprzyja korzyst-nej dla rozwoju językowego specjalizacji półkul i dominacji półkuli lewej w zakresie wypełniania funkcji językowych. W zakresie rozpoznawania rymów D’Hondt i Leybaert (2003) zaobserwowały różnice między grupą

osób słyszących i osób niesłyszących posługujących się fonogestami: tylko osoby słyszące posługiwały się lewą półkulą mózgową. Zdaniem autorek oznacza to, że słuch i słuchowe rozpoznawanie dźwięków języka jest nie-zbędne do rozwinięcia specjalizacji lewej półkuli w zakresie rozpoznawa-nia rymów.

Zaprezentowane powyżej wyniki badań stanowią fascynujące źródło wiedzy, niestety, zbyt mało jeszcze poznanej. Dzięki nim możemy coraz lepiej rozumieć, w jaki sposób osoby z wadą słuchu spostrzegają świat, co i jak widzą i słyszą. Powyższy przegląd badań wskazuje, że istotnym czynnikiem różnicującym populację osób z wadą słuchu jest nie tyle po-ziom uszkodzenia, ile dominujący sposób komunikowania się – ustny, ustny wspomagany fongestami lub manualny. Dzięki takiej wiedzy ist-nieje możliwość bardziej zindywidualizowanego i skutecznego nauczania osób z wadą słuchu, także w zakresie języka obcego.

1.3. Zdolności poznawcze osób z uszkodzeniami słuchu