Uwaga i percepcja wzrokowa

Prowadzone dotychczas badania w zakresie oceny funkcjonowania uwagi i pamięci wzrokowej osób z wadą słuchu nie są jednoznaczne.

Niektóre wskazują na ich większe niż przeciętne możliwości w zakresie spostrzegania i pamięci wzrokowej, inne z kolei sugerują częste występo-wanie zaburzeń funkcji wzrokowych współwystępujących z wadą słuchu;

w wielu badaniach podkreślana jest kluczowa rola mowy w prawidło-wym przebiegu funkcji spostrzeżeniowych (Geppertowa 1964; Gałkowski 1976).

Poniżej przedstawiony zostanie przegląd badań w zakresie specyfiki funkcjonowania uwagi i pamięci wzrokowej osób niesłyszących i słabosły-szących. Dla uporządkowania zakresów badań zostały one ujęte hasłowo.

• Osoby z wadą słuchu mają dobrze wykształconą uwagę wzrokową Większość badaczy zgadza się z tym twierdzeniem. Wojda (2001) są-dzi, że osoby niesłyszące posługujące się językiem migowym mają zdol-ność do równoczesnego widzenia i rozróżniania wielu drobnych różnic między ruchami, które dla słyszących nic nie znaczą (2001, 495). Uważa on także, że te umiejętności są prawdopodobnie wynikiem treningu: ponie-waż osoby niesłyszące pozbawione są możliwości korzystania z bodźców słuchowych, częściej niż słyszący w codziennych sytuacjach korzystają z danych wzrokowych, np. przy jeździe samochodem. Osoby niesłyszą-ce częściej też „skanują” swoje otoczenie wzrokiem, kompensując w ten sposób brak bodźców słuchowych z otoczenia. Kiedy rozmawiają z inny-mi, zwłaszcza w języku migowym, zwracają uwagę nie tylko na twarz osoby mówiącej, na jej mimikę, ale także na układ rąk i język ciała, czyli elementy znajdujące się poza centralnym polem widzenia. Potwierdzają to badania Samar i współpracowników (1998), w których stwierdzono, że niesłyszący użytkownicy języka migowego mogą odbierać bodźce jed-nocześnie z dwóch miejsc, koncentrują się bowiem zarówno na mimice i ustach, jak i na gestach osoby mówiącej. Dobry poziom uwagi wzroko-wej zaobserwowali w swoich badaniach także Parasnis i współpracowni-cy (1997). Osoby niesłyszące lepiej rozwiązują także zadania wymagają-ce przestrzennych transformacji obiektów (Bellugi, Poizner, Klima 1989), wykazują się większą elastycznością uwagi i są w stanie szybciej zmieniać obiekt uwagi (Parasnis 1998), a także odbierać bodźce usytuowane nie tyl-ko w centrum, ale także na peryferiach pola widzenia (Corina i in. 1992;

Parasnis, Samar 1982, za: Marschark, Lang, Albertini 2002; Swisher 1993;

Corina, Kritchevsky, Bellugi 1992; Rettenback, Diller, Sireteanu 1999).

• Osoby z wadą słuchu używają globalnych strategii percepcyjnych Osoby niesłyszące posługujące się językiem migowym, badane przez Parasnis, Long (1979) i Parasnis (1983), charakteryzowały się używaniem raczej globalnych niż analitycznych strategii percepcyjnych w zakre-sie funkcji wzrokowych. Strategia ta polega na postrzeganiu określone-go bodźca wzrokoweokreślone-go razem z towarzyszącymi mu innymi bodźcami.

Oznacza to, że osoby niesłyszące są w zakresie percepcji wzrokowej

oso-bami bardziej zależnymi od całego pola widzenia i jest im trudno spostrze-gać wybiórczo tylko fragment jego pola. Dokładniejsze analizy pozwoliły Parasnisowi na stwierdzenie, że ten typ strategii spostrzegania wzroko-wego koreluje pozytywnie z wysokimi umiejętnościami w zakresie od-czytywania mowy z ust, umiejętność ta bowiem wymaga koncentracji nie tylko na ustach osoby mówiącej, ale dostrzeżenia także jej mimiki i mowy całego ciała (body language) .

• Osoby z wadą słuchu sprawnie odczytują mimikę i język ciała (body language)

Bettger i współpracownicy (1997) badali umiejętność rozpoznawania mimiki w grupach 7-9-letnich niesłyszących dzieci niesłyszących rodzi-ców (early signers, osoby posługujące się językiem migowym od urodze-nia), niesłyszących dzieci słyszących rodziców (tzw. late signers, czyli dzieci, które nauczyły się języka migowego w późniejszym wieku) oraz ich słyszących rówieśników. Wyniki badań pokazały, że najlepsze wyniki osiągnęły niesłyszące dzieci niesłyszących rodziców, nie zauważono tak-że różnic między niesłyszącymi dziećmi słyszących rodziców a dziećmi słyszącymi – wyniki w obydwu grupach były niższe. Zdaniem autorów badań wyniki te potwierdzają, że wyższa sprawność percepcji wzroko-wej dzieci niesłyszących jest efektem treningu wynikającego z posługiwa-nia się językiem migowym, a nie głuchoty jako takiej. W kilku badaposługiwa-niach potwierdzono także, że osoby niesłyszące sprawniej niż osoby słyszące rozpoznają twarze innych osób (Bellugi i in. 1990; Bettger i in. 1993, za:

Parasnis 1998; Bettger i in. 1997; McCullough, Emmorey 1997).

• Osoby z wadą słuchu szybciej reagują na bodźce wzrokowe

Prowadzono także badania nad czasem reakcji na bodźce wzrokowe, porównując grupę osób niesłyszących posługujących się językiem migo-wym i grupę osób słyszących nieznających języka migowego (Parasnis, Samar 1982). W badaniach nie stwierdzono istotnych różnic między gru-pami, jednak osoby niesłyszące posiadały większą zdolność przerzutności uwagi z jednego obiektu na inny, były także bardziej sprawne w zakresie zmian zakresu uwagi wzrokowej niż osoby słyszące. W innych badaniach, prowadzonych przez Neville i Lawson (1987), stwierdzono, że osoby nie-słyszące są bardziej sprawne od słyszących w zakresie określania kierunku ruchu obiektów w peryferyjnym polu widzenia. Wyniki te potwierdzono także w badaniach Finney i Dobkins (2001). Także w badaniach nad tzw.

efektem Stroopa (Parasnis 1993) osoby niesłyszące wykazały się większą zdolnością kontroli uwagi wzrokowej.

• Osoby z wadą słuchu mają dobre zdolności zapamiętywania wzrokowo--przestrzennego

W badaniach Todman i Cowdy (1993) dzieci niesłyszące w wieku 6-16 lat przewyższały rówieśników w zakresie sprawności rozpoznawania fi-gur złożonych, co świadczy o ich wyjątkowych zdolnościach zapamięty-wania wzrokowo-przestrzennego. Inne badania potwierdzają, że dzieci i dorosłe osoby niesłyszące przewyższają rówieśników w zadaniach wy-magających dokonywania rotacji umysłowej (Emmorey, Kosslyn, Bellugi 1993) i tworzenia obrazów w umyśle (Emmorey, Kosslyn 1993), wykry-wania ruchu w polu widzenia (Neville, Lawson 1987). Także dzieci i mło-dzież niesłyszące badane przez Stachyrę (2001) osiągały w testach pamięci wzrokowej lepsze wyniki niż słyszące dzieci i młodzież z grupy kontrol-nej. Komentując te wyniki, ich autor stwierdza, że można mówić o wybiór-czej wyższości pamięci wzrokowej niesłyszących, która ujawnia się zwłaszcza w testach awerbalnych. Cieszyńska jednak zauważa (2000, 102), że osoby z wadą słuchu nie dysponują wrodzoną doskonałą pamięcią wzrokową, zatem w celu nabycia sprawności poznawczych konieczne jest ćwiczenie u nich pamięci, zwłaszcza pamięci sekwencyjnej i symultanicznej.

• Osoby z wadą słuchu mogą mieć trudności w zakresie utrzymania uwagi wzrokowej

Qiuitner i współpracownicy (1994) w badaniach niesłyszących ucz-niów w wieku 6-13 lat stwierdzili, iż mieli oni większe niż uczniowie nie-słyszący trudności w zakresie uwagi wzrokowej, podobne wyniki osiąg-nęli także Smith i współpracownicy (2010). Zauważono także (Domagała--Zyśk 2012d), iż studenci niesłyszący na zajęciach języka obcego wykazują się mniejszą precyzją spostrzegania, co przejawia się w nieprawidłowej percepcji prezentowanego im materiału nauczania oraz myleniu słów o podobnej budowie graficznej. Badania pokazują także, że niesłyszące dzieci i młodzież potrzebują jednak zazwyczaj więcej czasu niż ich słyszą-cy rówieśnisłyszą-cy na wykonanie zadań wymagająsłyszą-cych sprawnego spostrze-gania (Rettenbach, Diller, Sireteanu 1999). Co więcej, u osób z uszkodze-niami słuchu często spotyka się współwystępowanie wad wzroku, jako że niektóre z czynników działających uszkadzająco na słuch uszkadzają także narząd wzroku (Perier 1992; Parasnis 1998). Potwierdzają to także

polskie badania (Remlein-Mozolewska 1974; Gałkowski 1976), w których stwierdzono współwystępowanie wad wzroku (wady refrakcji lub uszko-dzenia ośrodków wzrokowych w korze mózgowej) u około połowy nie-słyszących uczniów.

Przedstawione badania mają bezpośrednie praktyczne znaczenie dla dydaktyki nauczania języków obcych. Analiza dotychczas prowadzonych badań nad uwagą i percepcją wzrokową osób niesłyszących i słabosłyszą-cych pozwala stwierdzić, że u osób z uszkodzeniem słuchu nie występuje automatyczna kompensacja percepcyjna (perceptual compensation; Parasnis 1998; Marschark 2003a), ale też nie można jednoznacznie potwierdzić hi-potez, że uszkodzeniom słuchu zawsze towarzyszy osłabienie sprawno-ści percepcyjnej (perceptual deficit). Autorzy badań podkreślają, że obser-wowane u osób niesłyszących większe zdolności percepcyjne w zakresie sprawności wzrokowych wiążą się prawdopodobnie z faktem posługiwa-nia się przez nie językiem migowym (Marschark, Spencer 2003c; Wojda 2001) oraz doświadczeniem życiowym osób z wadami słuchu, które wiąże się z większym niż w przypadku osób słyszących treningiem w zakresie wykorzystywania spostrzeżeń wzrokowych w codziennym życiu i edu-kacji.

Rola języka migowego w kształtowaniu sprawności wzrokowych nie jest jeszcze dobrze zbadana. Analizując wyniki badań wykonanych w Ameryce Północnej, Parasnis (1998, 110) zauważa, że osoby niesłyszą-ce w badaniach często nie są kategoryzowane pod względem znajomości języka migowego, kryterium doboru grupy jest najczęściej poziom uszko-dzenia słuchu. Trudno zatem odkreślić, czy wyniki mówiące o lepszej sprawności wzrokowej niesłyszących (deaf) dotyczą osób niesłyszących w ogóle, czy też tylko tych, które posługują się w komunikacji językiem migowym. Dla przykładu można podać, że w badaniach Bettger i współ-pracowników (1992, za: Parasnis 1998) oraz Newille, Lawson (1987) uczestniczyły słyszące osoby, które nauczyły się języka migowego i w ten sposób próbowano wyodrębnić rolę języka migowego, jednak w żadnych analizowanych badaniach nie uczestniczyła grupa osób niesłyszących nie-migających. Wpływ uszkodzenia słuchu na funkcjonowanie osób niesły-szących nieposługujących się językiem migowym pozostaje zatem nadal praktycznie niepoznany.