P OSTRZEGANIE LUDZI NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA ŚWIECIE I W

ROZDZIAŁ III.

OSOBA NIEPEŁNOSPRAWNA I JEJ PRAWA

1. P

P

Na poglądy ludzi ogromny wpływ mają różnego rodzaju stereotypy. Colin Barnes w swoim wykładzie na temat „Wizerunki niepełnosprawności i media” pi-sze, że osoby niepełnosprawne często postrzegane są jako ciężar dla społeczeń-stwa. Ten stereotyp wiąże się z poglądem, że ludzie niepełnosprawni są bezradni i wymagają „troski” ze strony ludzi sprawnych są jakby od nich uzależnieni.

Nie uznaje on faktu, że z odpowiednim wsparciem, ludzie niepełnosprawni są zdolni do osiągnięcia tego samego poziomu autonomii i niezależności, co oso-by sprawne. Pogląd ten wypływa z przekonania, że potrzeoso-by ludzi niepełnospraw-nych są zupełnie inne, niż potrzeby sprawniepełnospraw-nych w społeczności i że ich zaspakaja-nie jest obciążezaspakaja-niem zaspakaja-nie do przyjęcia, „rujnującym” środki społeczne. Stereotyp osoby niepełnosprawnej jako niezdolnej do pełnego udziału w życiu społecznym polega głównie na jej niedostrzeganiu. Ludzie niepełnosprawni są bardzo rzadko pokazywani jako związani ze wspólnotą, jako produktywni i pełnoprawni jej człon-kowie: studenci, nauczyciele, przedstawiciele świata pracy lub jako rodzice.

Brak takich wizerunków utwierdza głębokie przekonanie, że są oni gorszymi istotami ludzkimi, które powinny podlegać segregacji. Przedstawianie osób nie-pełnosprawnych jako „ciężaru”, „obciążenia” dla innych zostało szeroko wykorzy-stane w kampaniach reklamowych prowadzonych przez lobby tych, którzy się nimi opiekują. Z powodu chronicznego braku odpowiednich usług dla osób

sprawnych, nieformalna opieka nad nimi stała się obecnie wielkim interesem - nie tyle w sensie płatnej pracy dla opiekunów. Organizacje opiekuńcze takie jak „Na-tional Association of Carers” („Narodowy Związek Opiekunów”) zdołały zgroma-dzić setki tysięcy funtów na pomoc dla swoich członków. Aby osiągnąć takie wyni-ki finansowe, wielu z opiekunów przedstawia swoich podopiecznych - ludzi nie-pełnosprawnych - jako „nieustanny ciężar”.

Sukces takich kampanii reklamowych można ocenić poprzez fakt, że słowo

„opiekunowie” kojarzy się obecnie w społeczeństwie z dużym poświęceniem, pod-czas gdy pojęcie „ludzie niepełnosprawni” wywołuje skojarzenia z cierpieniem i nieszczęściem wszystkich, którzy ich otaczają. ⁶¹

Stereotypowe uprzedzenia wobec osób niepełnosprawnych wynika z prze-sądów, mitów i wierzeń, pochodzących z dawnych czasów. Są częścią naszej kul-tury, a swój długi żywot zawdzięczają między innymi stałemu utrwalaniu w środ-kach przekazu. Dyskryminacja, z którą spotykają się ludzie niepełnosprawni, nie jest wynikiem indywidualnych uprzedzeń, choć tak się powszechnie uważa, lecz efektem zinstytucjonalizowanego podejścia utrwalonego w całym naszym układzie społecznym. Dyskryminacja instytucjonalna czyli postawy i polityka, które odma-wiają osobom niepełnosprawnym podstawowych praw ludzkich i równych szans, są wyraźnie praktykowane w systemie oświaty, zatrudnienia, preferencji i premio-wania, w służbach zaopatrzenia, środowisku urbanistycznym i mieszkaniowym, w przemyśle rozrywkowym, a także w środkach przekazu. Sami niepełnosprawni uważają często, że to nie „uszkodzenie”, ale ograniczające ich środowisko i przeszkadzające w normalnym życiu bariery uniemożliwiają im osiągnięcie sen-sownego stylu życia. Tak więc niepełnosprawność odnosi się do złożonego sys-temu społecznych utrudnień narzuconych osobom niepełnosprawnym przez wy-soko dyskryminujące społeczeństwo.

Ogromna większość informacji na temat niepełnosprawności, rozpo-wszechnianej przez środki masowego przekazu jest wybitnie negatywna. „Inwa-lidzkie” stereotypy, które medykalizują, traktują protekcjonalnie, kryminalizują

61Barnes C., Wizerunki niepełnosprawności i media, Brytyjska Rada Organizacji Osób Niepełnosprawnych 1992,, www.fon.org.pl

i dehumanizują osoby niepełnosprawne, wypełniają książki, filmy, produkcje tele-wizyjne i artykuły prasowe. Takie fałszywe informacje stanowią fundament, na któ-rym opierają się postawy wobec osób niepełnosprawnych, założenia i wyobrażenia o nich. Dają one podstawę dyskryminacji i chęć wykorzystania, z czym osoby niepełnosprawne muszą się stykać na co dzień, a także w dużym stopniu przyczyniają się do systematycznego ich wykluczania z głównego nurtu życia społecznego.

W 1990 roku, na sto pierwszym Posiedzeniu Kongresu Stanów Zjednoczo-nych Ameryki uchwalono Ustawę o NiepełnosprawZjednoczo-nych Amerykanach, która dała gwarancję równych praw w sferze życia publicznego dla około 43 milionów Ame-rykanów. Stwierdza ona, że dyskryminacja osób niepełnosprawnych utrzymuje się w takich krytycznych dziedzinach jak zatrudnienie, budownictwo mieszkaniowe, placówki użyteczności publicznej, kształcenie, transport, komunikacja, rekreacja, korzystanie z opieki w instytucjach zamkniętych, służba zdrowia, głosowanie oraz dostęp do usług publicznych. W odróżnieniu od osób, które dotknęła dyskrymina-cja spowodowana odmiennością rasy, koloru skóry, płci, narodowości, religii czy wieku, ludzie dyskryminowani z powodu niepełnosprawności nie mają często pod-staw prawnych do wyegzekwowania zadośćuczynienia moralnego czy finansowe-go za doznaną dyskryminację. Osoby niepełnosprawne spotykają się ciągle z róż-nymi formami dyskryminacji. Są to - umyślne wykluczenie, dyskryminujące skutki barier architektonicznych, transportowych i komunikacyjnych, zasady i kierunki działań oparte na nadopiekuńczości, brak odpowiednich modyfikacji w istnieją-cych udogodnieniach oraz formach działania, dyskryminujące normy i kryteria kwalifikacyjne, przydzielanie i relegowanie do niższych usług, programów, działal-ności, zysków, prac i innych możliwości. Ludzie niepełnosprawni jako grupa zaj-mują niższe miejsce w społeczeństwie, są dyskryminowani społecznie, zawodo-wo, ekonomicznie oraz w dziedzinie kształcenia. Stanowią odrębną, wyizolowaną mniejszość. Napotykają na wielorakie ograniczenia, poddawaną tradycyjnie umyślnemu nierównemu traktowaniu i odsuniętą na pozycję politycznej bezradno-ści z powodu cech, na które instytucje te nie mają wpływu i w wyniku stereotypo-wych przekonań nie będących wykładnikiem indywidualnych możliwości udziału i wkładu tych osób w społeczeństwo.

Właściwa postawa względem osób niepełnosprawnych polega na za-pewnieniu im równych szans, pełnego udziału, samodzielnego życia i eko-nomicznej samowystarczalności.⁶²

„Osoby niepełnosprawne są członkami społeczeństwa i mają prawo do pozostawania we własnym środowisku lokalnym. Powinny one otrzymy-wać potrzebne im wsparcie w ramach istniejących struktur edukacyjnych, opieki zdrowotnej, zatrudnienia i usług społecznych”

Ponad 500 milionów ludzi - czyli 10 procent populacji światowej - cierpi z powodu takiego czy innego typu niepełnosprawności, z czego 2/3 przypada na kraje rozwijające się. W większości krajów, przynajmniej jedna na 10 osób ma jakiś rodzaj uszkodzenia, czy to fizycznego czy umysłowego, a co najmniej 25 procent całej ludności ponosi trudności związane z obecnością tych uszko-dzeń.⁶³ Około 43 milionów Amerykanów cierpi na jeden lub więcej rodzajów nie-pełnosprawności fizycznej lub umysłowej, przy czym liczba ta rośnie w miarę sta-rzenia się społeczeństwa.⁶⁴ Co najmniej 12 procent całej populacji brytyjskiej sta-nowią osoby niepełnosprawne.⁶⁵ W Polsce w 2000 r. zanotowano około 4,5 milio-nów osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej co stanowi 14,8 procenta ogółu Polaków w tej grupie wiekowej.⁶⁶ Osoby niepełnosprawne stanowią więc największą mniejszość na świecie. Dane te pokazują z odpowiednią wymową ogromny zakres problemu niepełnosprawności i dodatkowo jego aspekt uniwer-salny, powszechny, podkreślając równocześnie wpływ tego problemu na społe-czeństwo jako całość.

Osoby niepełnosprawne, jako osoby ludzkie podobne do nas wszystkich, powinny być beneficjentami wszystkich praw, które przysługują osobom pełno-sprawnym. Nie ma zatem potrzeby deklarowania w szczególny sposób, że osobom niepełnosprawnym przysługują takie prawa człowieka jak np. pra-wo do życia czy do edukacji.

62 „Ustawa z 1990 roku o Niepełnosprawnych Amerykanach”, Wydawnictwo ORPHA Wrocław 1995 s.24.

63 Despoty L. , Raport Prawa Człowieka a Osoby Niepełnosprawne, Centrum Praw Członkowskich Genewa Nowy Jork 1993, www.fon.org.pl

64 „Ustawa z 1990 roku o Niepełnosprawnych Amerykanach”, Wydawnictwo ORPHA Wrocław 1995 s.25.

65 Barnes C. … op. cit.s.22.

66 „Niepełnosprawność”, www.idn.org.pl/sonszz/niepełnosprawność

Rzeczywiste zagwarantowanie praw człowieka wymaga stworzenia me-chanizmów wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i stworzenia im wa-runków do korzystania w pełni z praw przysługujących wszystkim obywatelom.

Osoby niepełnosprawne powinny korzystać z pewnych szczególnych praw, swo-istych dla tej grupy społecznej, po to, aby mogły w takim samym stopniu korzy-stać z praw przysługujących wszystkim ludziom.

Do poprawy życia osób niepełnosprawnych dążą od początku swego ist-nienia Narody Zjednoczone. Podstawowe zasady Narodów Zjednoczonych, za-warte w Karcie Narodów Zjednoczonych, Uniwersalnej Deklaracji Praw Człowie-ka, Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka i innych instrumentach praw człowieka, potwierdzają prawo osób niepełnosprawnych do korzystania z praw obywatelskich, politycznych, socjalnych i kulturalnych na równi z osobami pełno-sprawnymi.

Konferencja Światowa o Prawach Człowieka w Wiedeńskiej Deklaracji i Programie Działania (czerwiec 1993 r.) potwierdza, że prawa człowieka mają cha-rakter uniwersalny i przysługują bez żadnych zastrzeżeń również osobom niepeł-nosprawnym. Wszelka dyskryminacja osób niepełnosprawnych jest zatem naru-szeniem praw człowieka. Niepełnosprawnym należy więc zapewnić równość szans poprzez eliminację wszelkich przeszkód fizycznych, finansowych, socjal-nych lub psychologiczsocjal-nych utrudniających lub zniechęcających do brania pełnego udziału w życiu społeczeństwa.⁶⁷

Podstawowym zadaniem stojącym przed społeczeństwem jest więc zrów-nanie szans osób niepełnosprawnych i wyeliminowanie dyskryminacyjnych prak-tyk wobec nich. Termin „wyrównywanie szans” oznacza proces, dzięki któremu wszelkie systemy i instytucje w społeczeństwie i środowisku, takie jak usługi, róż-ne formy aktywności, informacja i dokumentacja, są powszechnie dostępróż-ne dla wszystkich, a zwłaszcza dla osób niepełnosprawnych.

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób z Niepełnosprawno-ściami zostały przyjęte na 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczo-nych w dniu 20 grudnia 1993 r. Ich przyjęcie miało na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym życia i traktowania na równi z innymi ludźmi. Zasady określają

67 Przybysz P., Prawa człowieka a prawa niepełnosprawnych, Warszawa 1997, www.fon.org.pl

odpowiedzialność każdego kraju za osoby niepełnosprawne, wskazują na obszary, gdzie należy wdrażać w życie zmiany zrównujące szanse uczestnic-twa osobom niepełnosprawnym w życiu społecznym i politycznym.

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób z Niepełnosprawno-ściami są podstawowym dokumentem Narodów Zjednoczonych w sferze polityki wobec stale rosnącego odsetka i liczby osób niepełnosprawnych w całej popula-cji.

Dokument został podzielony na cztery podstawowe części, w których podejmuje się następujące zagadnienia:

• wstępne warunki równoprawnego uczestnictwa (budzenie świadomości, opieka medyczna, rehabilitacja, służby wspierające);

• kluczowe obszary równoprawnego uczestnictwa (m.in. dostępność, eduka-cja, praca, życie osobiste i integralność osobista);

• działania wdrożeniowe (informacja i badania naukowe, tworzenie prawa, koordynacja działań, współpraca międzynarodowa itp.);

• mechanizmy monitoringu (wskazanie przeszkód, koordynacja wdrażania Standardowych Zasad, rola organizacji pozarządowych, współpraca mię-dzynarodowa i inne).

Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. monitoringu wypełniania Standardo-wych Zasad Wyrównywania Szans Osób z Niepełnosprawnościami, stwierdza, że Zasady powinne stać się wytycznymi rozwoju polityki państwa wobec osób nie-pełnosprawnych.⁶⁸

Polska weszła już do Wspólnoty Europejskiej i jest jej pełnoprawnym człon-kiem. Wśród krajów Unii Europejskiej istnieje jedność dotycząca praw osób nie-pełnosprawnych do samodzielności, integracji społecznej i do udziału w życiu wspólnoty. Dokumenty przyjęte przez Radę Europy (Zrewidowana Europejska Karta Społeczna) z dziedziny polityki społecznej zobowiązują kraje wspólnoty:

y podjąć konieczne środki w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym po-radnictwa, kształcenia i szkolenia zawodowego w ramach powszechnych

68 Czech R. , Prawa człowieka a osoby niepełnosprawne, Ogólnopolski Sejmik Osób Niepełnosprawnych 1997, www.fon.org.pl

uregulowań i wszędzie tam, gdzie to możliwe lub, jeżeli nie ma takiej możli-wości, przez wyspecjalizowane instytucje publiczne i prywatne;

y popierać ich dostęp do zatrudnienia w drodze wszelkich środków mogących zachęcać pracodawców do zatrudniania lub utrzymywania w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych w zwykłym środowisku pracy oraz do dostosowa-nia warunków pracy do potrzeb tych osób lub, w przypadku braku możliwo-ści ze względu na niepełnosprawność, poprzez dostosowanie lub tworzenie miejsc pracy chronionej w zależności od stopnia niepełnosprawności. Środ-ki te mogą usprawiedliwiać, w niektórych wypadkach, odwołanie się do wy-specjalizowanych służb pośrednictwa pracy oraz do innych służb związa-nych z nimi;

y popierać ich pełną integrację i pełny udział w życiu wspólnoty, szczególnie w drodze środków, w tym w drodze pomocy technicznej, mających na celu pokonywanie przeszkód w porozumiewaniu się i przemieszczaniu oraz po-przez umożliwianie im korzystania ze środków transportu, mieszkań, dzia-łalności kulturalnej i rozrywek.

W świetle powyższych wymagań stawianych przez Unię Europejską głów-nym zadaniem polityki socjalnej w Polsce powinno być odejście od społecznej izolacji osób niepełnosprawnych w naszym społeczeństwie. Sprzyjać temu za-pewne będzie Rządowy Program Działań Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i Ich Integracji ze Społeczeństwem (1993 r.), którego głównym celem jest wyrów-nywanie szans osób niepełnosprawnych w następujących sferach: pomocy spo-łecznej, środowiska fizycznego, zatrudnienia i przeciwdziałaniu bezrobociu, ak-ceptacji społecznej, oświaty i ustawodawstwa.⁶⁹

Sejm Rzeczpospolitej Polskiej w Uchwale z dnia 1 sierpnia 1997r. „Karta Praw Osób Niepełnosprawnych” mówi, że „osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrud-nia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do

69 Kulesza E. , Edukacja prointegracyjna w Polsce i w USA, Red.: Maria Chodkowska „Interdyscyplinarność w teorii i prak-tyce pedagogiki specjalnej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999 s. 54.

leżnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskrymina-cji.

Sejm stwierdza, że oznacza to, między innymi, prawo osób niepełnosprawnych do:

• dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu spo-łecznym (...),

• dostępu do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację spo-łeczną (...),

• nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidu-alnej (...),

• zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również uwzględnienia tych kosztów w systemie podatkowym (...),

• życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych (...),

• pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, arty-stycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zain-teresowań i potrzeb.

Sejm Rzeczpospolitej Polskiej stwierdzając, iż powyższe prawa wynikają z Konstytucji, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Konwencji Praw Dziecka, Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, aktów prawa międzynarodowego i wewnętrznego, wzywa Rząd Rzeczpospolitej Polskiej i władze samorządowe do podjęcia działań ukierunkowanych na urzeczywistnie-nie tych praw.”⁷⁰

„Karta Praw Osób Niepełnosprawnych” daje dzieciom niepełnosprawnym, a także ich rodzicom możliwość wyboru rodzaju szkoły, do jakiej ich dziecko bę-dzie uczęszczać. To oni sami będą decydować o tym, czy bębę-dzie to szkoła inte-gracyjna czy specjalna. Na pewno jest to trudny wybór. Czym więc różni się szko-ła integracyjna od szkoły specjalnej?

70„Karta Praw Osób Niepełnosprawnych”, Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997