Reformacja zmieniła nie tylko muzykę kościelną, ale poprzez przyjęcie zasady po
wszechnego kapłaństwa wprowadziła (za wzorem Braci Czeskich) śpiew wszystkich uczestników nabożeństwa1. W średniowieczu podczas liturgii śpiewał celebrans i chór, wierni włączali się jedynie do kilku responsoriów, dlatego w programie protestanckiej reformy ważnym punktem było rozszerzenie śpiewu na wszystkich obecnych na nabo
żeństwie. Dla świata reformacji ogromne znaczenie miał śpiewnik Braci Czeskich z 1505 roku, który jest równocześnie jednym z najstarszych znanych kancjonałów2.
Został przełożony na język niemiecki, wznowiony w czasach Lutra i wiadomo, że był mu znany osobiście. Kancjonał ten był przeznaczony dla wszystkich obecnych na na
bożeństwie, a nie tylko dla chóru i duchowieństwa. W 1524 roku Luter wydał w W it- tenberdze śpiewnik Geystliches gesangk Buchleyn z 23 własnymi hymnami. Do niektó
rych hymnów sam napisał muzykę. Wittenberski reformator uważał pieśni i psalmy za dar, który „dany jest tylko człowiekowi, aby przypominać mu, iż stworzony został, by wielbił i wywyższał Pana” 3 4. Dwanaście utworów w jego śpiewniku to parafrazy hym
nów łacińskich, a sześć to parafrazy psalmów. Luter uznawał osobistą interpretację tych utworów za dobrą metodę popularyzacji idei reformacji'1. Muzykę przedkładał ponad sztuki przedstawieniowe i w hierarchii wiedzy wyznaczał je j miejsce następne po teologii5. Historycy są zgodni co do wielkiej roli, jaką odegrała pieśń i chorał lute- rański w rozwoju reformacji w XVI-wiecznej Europie. Wprowadzenie śpiewu całego
' Z licznych opracowań protestanckiej pieśni kościelnej wprowadzający charakter ma m.in.: hasto Evangelische Kirchenlied w: MGG; F. Blume, Protestant Church..., dz.cyt.; D as protestantische Kirchenlied im 16. und 17. Jahrhundert, red. A. Dtlrr, W. Killy, Wiesbaden 1986; H. Albrecht, Einjiihrung in die Hymnologie, Gdttingen 19955.
2 H. McNeil Poteat, Practical Hymnology, Boston 1921, s. 13 nazywa ó w śpiewnik „kamieniem węgielnym” kongregacyjnego śpiewu.
3 Cytuję za: R. Bainton, Tak oto stoję. Marcin Luter, przeł. W. Maj, Katowice 1995, s. 326.
4 O roli hymnów w reformacyjnym kulcie także hasło - „Hymn” w: NG, t. 8, s. 846-851; także O. Schlisske, Handbuch der Lutherlieder, GOttingen 1948; P. Veit, D as K irchenlied in d er Reformation Martin Luters. Eine thematische und semantische Untersuchung. Stuttgart 1986; P. Gabriel, D as deutsche evangelische Kirchenlied von Martin Luter bis zur Gegenwart, Berlin 1951 (wyd. 2); H. Lamparter, Dichter der christlichen Gemenide. Martin Luter, Stuttgart 1980.
5 P. Plinta, Ks. d r Marcin Luter i muzyka, ,jL problemów reformacji” nr 6, Bielsko-Biała 1993, s. 123.
Warto nadmienić, że Luter był autorem uważanego za hymn reformacji tekstu pt. Ein fe ste Burg ist unser Gott ( Warownym grodem je s t nasz Bóg, ŚP 1981, nr 536, nowy przekład w ŚE 2002, nr 265).
zboru było więc pochodną reformy liturgii, która miała aktywizować wszystkich uczestników nabożeństwa. W sumie znanych jest 36 pieśni Lutra, których autorstwo nie budzi wątpliwości historyków.
Adaptując hymnodię średniowieczną Luter oczyścił ją z tych treści, które stały w sprzeczności z reformowaną doktryną rodzącego się protestantyzmu6. Uprościł linię melodyczną i uczynił organy, obok ambony, ołtarza i chrzcielnicy, podstawowym ele
mentem wnętrza luterańskiego zboru. Ważnym celem reformy protestanckiej było unaro
dowienie liturgii, a zborowy śpiew w języku narodowym stanowił konsekwentną realiza
cję tego założenia. Kolejne wydania luterańskich śpiewników rozpoczynały się od pieśni Lutrą a w drugiej części, która z czasem znacznie się rozrosłą dodawano stopniowo pieśni innych autorów. Śpiewnik Babsta z 1545 roku zawierał ju ż 125 pieśni7.
Wśród w ielu autorów ewangelickiej pieśni niemieckiej doby ortodoksji najdonio
ślejszą rolę odegrali m.in. Philipp Nicolai (1556-1608), Johann Hermann (1585—
-1647), Johannes Scheffler [A n io ł Ślązak] (1624-1677) oraz najwybitniejszy twórca niemieckich hymnów religijnych w X V II wieku, Paul Gerhardt, który wprowadził do hymnów protestanckich element ekspresji i głębokiego osobistego zaangażowania.
Gerhardt napisał około 130 pieśni (z czego 27 opartych jest na psalmach), których znaczenie i recepcja wyszły poza granice języka niemieckiego8. Był także autorem słynnej adaptacji łacińskiego hymnu przypisywanego św. Bernardowi z Clairvaux Salve caput cruentatum - w języku niemieckim: O Haupt vo ll Blut und Wunden (O głowo coś zraniona...), który znajduje się w większości analizowanych w tej pracy kancjonałów.
Rozwój chorału protestanckiego, który swój szczyt zawdzięcza J.S. Bachowi i G.F. Haendlowi, związany jest z luterańskim nurtem pogłębionej pobożności piety- stycznej X V II i X V III wieku9. W okresie pietyzmu nastąpił w ielki rozkwit twórczości hymnicznej. Najbardziej znanymi autorami, którzy mieli w pływ zarówno na rozwój hymnów niemieckojęzycznych, ja k i na cały protestantyzm, oraz stali się trwałą częścią całego przebudzeniowego dziedzictwą byli: A.H. Francke (1663-1728) J.D. Herren- schimdt (1675-1715), Gottfryd A rnold (1666-1714). J.A. Freylinghausen (1670-1739) stworzył najpopularniejszy pietystyczny śpiewnik Geist-reiches Gesang-Buch wydany w Halle w 1704 roku, który był wielokrotnie wznawiany. W roku 1714 ukazał się Neues Geist-reiches Gesang-Buch z 683 pieśniami (w pierwszym wydaniu), z których J.A. Freylinghausen napisał około 44. „Geniusz pietyzmu” i twórca hemhuckiej gminy, M ikołaj von Zinzendorf (1700-1760), był autorem ponad dwu tysięcy hymnów. Twór
czość Braci Morawskich zebrano w Hermhut w śpiewniku B riider GesangBuch z 1778 roku. Na formy ekspresji artystycznej i na treść pieśni tego okresu silnie oddziaływała estetyka sentymentalizmu.
6 O Lutrze jako autorze pieśni m.in.: F. Blume, Protestant Church..., dz.cyt., s. 35-44; P. Gabriel, Das deutsche evangelische..., dz.cyt.; H. Lamparter, Dichter d er christlichen..., dz.cyt.; P. Veit, Das Kirchenlied in d er Reformation Martin Luters. Eine thematische und semantische Untersuchung, Stuttgart
1986.
7M. Uglorz, Zarys dziejów..., dz.cyt.,s. 86;P. Plinta, Ks. d r Marcin Luter..., dz.cyt.,s. 127.
' W. Heiner, Bekannte Lieder..., dz.cyt., s. 150-156. Dzieło i twórczość P. Gerhardta omawiane są w licznych opracowaniach, m.in. J. Hoffmeister, Gott aber steht. Paul Gerhards Lebensweg, Berlin 1966.
’ H.W. Erbe, Zinzendorf und Bach w: Pietismus - Herrnhutertum - Erweckungsbewegung. Festschrifl fu r Erich Beyreuther, red. D. Meyer, Kóln 1982, s. 303-304.
Wypracowany przez pietyzm wzorzec pieśni stawiał w centrum chrystologię i akt zbawczy Chrystusa. Ważna dla pietyzmu, ale znana też tradycji purytańskiej X V II wieku, idea nawrócenia stała się fundamentem dalszego kształtowania się kanonu te
matycznego ewangelikalnych pieśni. Twórca metodyzmu, John Wesley (1703-1790), znał i przekładał pieśni J.A. Freylinghausena na język angielski podczas swego pobytu w Ameryce w latach 1735-1737, kiedy uczęszczał na nabożeństwa hemhuckie prowa
dzone przez A.G. Spangenberga. Sam odwiedził Hermhut po powrocie do Europy w 1738 roku. W nurcie pietyzmu reformowanego tworzyli dwaj wielcy autorzy X V III wieku Joachim Neander (1650-1679) - jeden z pierwszych twórców tego nurtu prote
stantyzmu przełamujący dominację psalmów, a w Nadrenii - G. Tersteegen.
Przedstawiciele reformacji szwajcarskiej: U. Zw ingli, J. K alw in oraz ich anglosascy i francuscy następcy używali do zborowego śpiewu adaptowanych metrycznych psal
mów. Za pierwszy śpiewnik tradycji reformowanej uważa się zbiór wydany przez Kal
wina w Strasburgu w 1538 roku. Około roku 1550 T. Beza dokonał translacji 150 psalmów na język francuski10. Słynny zbiór Geneva Psalter wydano w 1562 roku. Od ustanowienia przez Kalwina konstytucji kościelnych dla Genewy w roku 1562 do od
wołania edyktu nantejskiego w 1685 roku, w reformowanych zborach frankońskich obowiązywał zbiór jednogłosowych psalmów, który opracowali T. Beza i C. Marot.
Pierwszy śpiewnik niezależnego ju ż od Rzymu Kościoła A ng lii, tzw. Goostly Psalmes, wydano w roku 1539, ale najważniejszy kancjonał XVI-wiecznego anglika- nizmu ukazał się w 1551 roku. Obok psalmów znajdowały się w nim także przekłady hymnów średniowiecznych. W narodzinach anglikańskiego hymnu główne role ode
grali T. Stemhold, J. Hopkins (w 1562 roku przygotowali oni tzw. „starszą wersję”
psałterza)11 i W. Whittingham. W 1612 roku w Niderlandach H. Ainsworth opracował śpiewnik (w zasadzie był to psałterz), który Ojcowie Pielgrzymi zabrali do Am eryki Północnej. Były to kancjonały, z których korzystali także baptyści w pierwszej fazie swego istnienia12.
Protestancka Ameryka pierwszą księgę psalmów przeznaczoną do śpiewu dla an
glojęzycznych kolonistów wydała w 1640 roku. Była to tzw. Bay Psalm Book, która do 1773 roku miała nie mniej niż siedemdziesiąt wydań13. Na amerykańskie śpiewniki środowisk ewangelikalnych duży w pływ miała twórczość Isaaca Wattsa i W ielkie Przebudzenie, a szczególnie praca hymnotwórcza Jonathana Edwardsa (1703-1758) i Georga Whitefielda (1714-1770). Od tzw. Drugiego Przebudzenia z przełomu X V III i X IX wieku ewangelikalny chrystianizm stał się trwałym elementem duchowości zróżnicowanego wyznaniowo i etnicznie społeczeństwa północnoamerykańskiego.
W tradycji reformowanej do schyłku X V II wieku śpiewano wyłącznie psalmy. Na gruncie języka angielskiego przełamywanie monopolu psalmów dokonywało się stop
niowo. Pierwszym, który u schyłku X V II wieku umieścił w kancjonałach teksty inne niż psalmy, był pastor baptystycznej gminy nonkonformistów angielskich (Particular
l0A. Wilson-Dickson, The Story o f Christian M usiefrom Gregorian Chant to Black Gospel, Oxford 1992, s. 66.
11 C. Northcott, Hymns in Christian Worship, Richmond 1964, s. 23. Zmieniono ją dopiero w roku 1696 na tzw. nową wersję. W Ameryce Północnej obowiązywała ona do 1800 roku.
12 W.J. Reynolds, Baptist Hymnody in America w: Handbook to the Baptist Hymnal, Nashville 1992, s. 30-31.
I3MGG, t. 8, kol. 841.
Baptist), B. Keach14. W swojej gminie wprowadził w 1691 roku zbiór pieśni pt. Spiri
tual Melody, a w roku 1696 inny śpiewnik, Spiritual Hymns.
Obok prekursorskiego B. Keacha ważniejsze znaczenie dla narodzin ewangelikal- nej pieśni w wersji reformowanej miała twórczość wspominanego wyżej nonkonformi
sty i kongregacjonalisty 1. Wattsa15. Jego parafrazy psalmów tak znacznie odbiegały od oryginału, że w wielu przypadkach przewaga własnej inwencji wyraźnie górowała nad pierwowzorem16. Przyjmuje się, że opracowanie przez I. Wattsa Hymns and Spiritual Songs z 1707 roku stanowiło przełomowy moment w odejściu od powielania psalmów.
Watts dokonał w swoich adaptacjach czegoś, co nazywane bywa w literaturze przed
miotu „chrystianizacją” psalmów17. Zerwanie z wiernością psalmom było niewątpliwie jego zasługą i otwarło w świecie anglosaskim drogę do dalszej twórczości artystycznej w tym zakresie. Warto zauważyć, że w ówczesnym języku angielskim terminy psalms i hymns były niemal synonimami. Odchodzenie od „monopolu psalmów” przypada na okres między 1704 a 1734 rokiem18.
W iek X V III był przełomowym okresem w ewolucji anglojęzycznej hymnologii protestanckiej. Ogromny w pływ na kościelny śpiew miała literatura związana z ewan- gelikalnymi przebudzeniami amerykańskimi (X V III i X IX wieku) oraz adaptacją wąt
ków pietystycznych. Powstały wówczas śpiewniki: baptystyczne, prezbiteriańskie, kongregacyjne, metodystyczne - wszystkie pod przemożnym wpływem I. Wattsa i braci Wesleyów zarówno pod względem literackim, ja k i formacji duchowej.
Współtwórca metodyzmu - Ch. Wesley był autorem ponad 1000 hymnów. Wraz z bratem J. Wesleyem reformował Kościół anglikański w duchu pietystycznym, bo
wiem swoje nawrócenie w 1738 roku obaj przeżyli w wyniku spotkania ze środowi
skami W ielkiego Przebudzenia amerykańskiego oraz po kontaktach z londyńską gminą hemhutów. W gminie braterskiej w Hermhut znaleźli wzorce chrześcijańskiego życia, których poszukiwali. Swoje obserwacje twórczo wykorzystali w programie odnowy Kościoła A n g lii, a pisane przez nich hymny są pokrewne pod względem duchowym środowiskom niemieckich protestantów. Ich zasługą było m.in. przełożenie wielu pie
tystycznych pieśni na język angielski. Choć drogi metodyzmu i Braci Morawskich rozeszły się jeszcze za życia Wesleyów, wspólnie uznawali, iż idea nawrócenia chrze
ścijanina powinna być momentem przełomowym w życiu każdego wierzącego. Teolo
gia regenitorum stała się odtąd rozpoznawalnym znakiem rodzącego się świata ewan- gelikalnego. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w pieśniach, w których odtąd jednym z głównych tematów jest wezwanie grzesznika do nawrócenia. J. Wesley, ja k zauważa L.F. Benson, był też osobą, która „pchnęła rozwój hymnu w domenę poezji” 19. Doty
czy to nie tylko procesu odchodzenia od literalnego korzystania z biblijnych wzorców, ale także zjawiska nasycenia tekstów pieśni metaforą i mocniejszą ekspresją środków wyrazu.
14 D.C. Brown, To sing o r not to sing: Seventeenth Century English Baptists and Congregational Song w: Handbook to the Baptist Hymnal, dz.cyt. Jego pierwszeństwo potwierdza także NG, t. 8, N. Temperley, hasto: „Hymn”, s. 848.
15 MGG, t. 8, kol. 827.
16 D.E.W. Harrison, M.C. Sansom, Worship in the Church o f England, London 1982, s. 68.
17C. Northcott, Hymns in Christian..., dz.cyt., s. 25.
18 MGG, t. 8, kol. 827.
19 L.F. Benson, The Hymnody..., dz.cyt., s. 129.
Wielkie znaczenie dla dalszego rozwoju ewangelikalnych hymnów miał śpiewnik opracowany przez zwolenników ewangelikalnej duchowości w Kościele A n g lii - W il
liama Cowpera (1731-1800) i Johna Newtona (1725-1807), tzw. Olney Hymns z 1779 roku. Stopniowo, w następnych wydaniach został przekształcony w zbiór pt. Psalms and Hymns (1785). W 1835 roku powstał jeden z najważniejszych baptystycznych śpiewników, tzw. Southern Harmony, stworzony przez W. Waltera, a wydany w Spar- tanburg w Południowej Karolinie. Innym kancjonałem mającym ogromny w pływ był Hymns Ancient and Modern, wydany po raz pierwszy w 1861 roku. Należy tu zazna
czyć, że w wieku X IX na gruncie anglosaskiego protestantyzmu stopniowo zanika często pojawiający się wcześniej dwuczłonowy tytuł Hymns and Psalms. Odtąd pozo
stawiano samo słowo hymns, czego przykładem może być w ielki śpiewnik prezbite
riański z 1866 roku, który nosił tytuł Hymns, mimo iż nadal zawierał sporo trawestacji psalmów20. W X IX wieku dochodzi także do coraz mocniejszego różnicowania się środowisk ewangelikalnych, czego jednym z najbardziej jaskrawych przykładów jest podział na „białą i czarną duchowość” (white spirituals i negro spiritualś). Popularny
mi autorami ewangelikalnej pieśni X IX wieku, często przekładanymi poza świat anglo
saski, byli m.in.: John Mason Neale (1818-1866), Philip Bliss (1838-1876), Karl Jo- hann Philip Spitta (1801-1859).
W X X wieku najważniejszymi kancjonałami świata ewangelikalnego były: w Euro
pie, Church Hymnary (prezbiteriański z 1927), Congregational Praise (1951), The Baptist Hymn Book (1962), a w Ameryce Północnej The Methodist Hymnal (1964) oraz, wydany przez National Council o f Churches, Christian Hymns (1963)21. Rozwój pieśni protestanckiej związanej z duchowością pietystyczną czy ewangelikalną opisuje obszerna literatura hymnograficzna22.