Historia polskiej pieśni protestanckiej zaczyna się w pierwszej połowie X V I wieku.
Znawca je j dziejów, K. Hławiczka, szukając najstarszych śladów w źródłach, przywo
łuje odnotowaną w 1545 roku wizytę M ikołaja Reja na dworze, gdzie ze swoimi śpie
20 Zauważa to L.F. Benson, The Hymnody..., dz.cyt.
21C. Norlhcott, Hymns in Christian..., dz.cyt., s. 32.
22 Prócz przytaczanych i cytowanych już dzieł warto wymienić: A.E. Bailey, The G ospel in hymns, New York 1950; G. Balders, Freikirchliche Hymnologie - eine unerledigte Aufgabe, „Theologisches Gesprfich” 2/1990, s. 4-2 4 ; W.J. Reynolds, Hymns o f our faith: a handbook f o r the Baptist hymnal, Nashville 1964; Companion to the hymnal. A handbook to the 1964 M ethodist hymnal, Nashville 1970;
D. Davie, The Eighteenth-Century Hymn in England, Cambridge 1993; English H ymnology in the Eighteenth Century, South Bend 1982; J.E. Rattenbury, The Evangelical doctrines..., dz.cyt.; „Geist- -reicher" Gesang. Halle und das pietistische Lied, red. G. Bosch, W. Miersemann, Tiibingen 1997;
B.L. Manning, The Hymns o f Wesley an d Watts, 1988 (reprint - London 1944); D.M. McMullen, The Geistliches Gesangbuch o f Johann Anastasius Freylinghausen (1670-1739) a german p ietist hymnal, Michigan 1987; J.R. Watson, The English Hymn: A C ritical and H istorical Study, Oxford 1997; Pietismus und Liedkultur, red. W. Miersemann, G. Busch, Hallische Forschung, t. 9,2 0 0 2 ; T.B. Shepherd, Methodism and the Literaturę o f the Eighteenth Century, London 1940.
wakami koncertował przed królem23. Uwzględniając jednak postawę Zygmunta Stare
go wobec reformacji, nie należy podejrzewać, że pozwolił sobie na prezentację jakichś ewangelickich idei.
Za najstarszy polski kancjonał protestancki uważa się zbiór pieśni Jana Seklucjana (ok. 1510-1578), Pieśni duchowne a nabożne... wydany w Królewcu w 1547 roku (35 pieśni). Poszerzone wydanie tego śpiewnika pod tytułem Pieśni chrześcijańskie daw
niejsze y nowe, ukazało się także w Królewcu w 1559 roku. Wśród najstarszych zabyt
ków literackich polskiej pieśni protestanckiej X V I wieku należy wymienić: Cantional albo księgi chwal Boskich... Walentego z Brzozowa (325 pieśni tłumaczonych z cze
skiego), wydany przez Braci Czeskich w 1554 roku, następnie Pieśni duchowne...
Michała Hey-Stawickiego, wielogłosowy kancjonał, opublikowany w Królewcu w 1554 roku, a także Psałterz Dawidów... Jakuba Lubelczyka (2 poł. X V I w.), wydru
kowany w 1558 roku w Krakowie. Kancjonałem reformowanym były Pieśni chwal boskich... Jana Zaręby (X V I w.), wydane w Brześciu Litewskim w 1558 roku24.
Z późniejszych kancjonałów największe znaczenie miały: wielokrotnie wznawiany Cantional'. albo Pieśni Duchowne, z Pisma S. ku czci a chwale samemu P. Bogu w Troicy iedynemu... Piotra Artomiusza (1552-1609), wydrukowany w Toruniu w 1578 roku. M iał on łącznie 22 edycje. Wydanie z 1646 roku zawierało ju ż 563 pie
śni. Edycja ta stała się wzorcową dla dwu ważnych późniejszych śpiewników - Kan
cjonału Mazurskiego (1741) i Kancjonału Brzeskiego (1670). Reformowany charakter miały: Kancjonał Nieświeski z 1563 roku, Katechizm Wileński z 1594 i 1596 roku (zawierał dodatek pieśniowy), Kancjonał Kraińskiego {Katechizm z pieśniami Kościoła powszechnego apostolskiego, Kraków 1596) oraz jego rozszerzone wydania z lat 1604 i 1609, a także Kancjonał Gdański z 1619 roku. Pierwszy, niejako „oficjalny” kancjo
nał reformowany z nutami powstał w 1628 roku. B ył wielokrotnie wznawiany i zgod
nie zreformowanym obyczajem zawsze rozpoczynał się od Psałterza Dawidowego w przekładzie M . Rybińskiego (1566-1612), który wydano w 1605 roku25.
Pod wpływem idei reformacji powstawały pieśni wybitnych polskich kompozyto
rów X V I wieku, Wacława z Szamotuł (po 1520-ok. 1560) i Cypriana z Sieradza (ok.
1535 - ok. 1600) (znanego jako Cyprian Bazylik), związanego z dworem Mikołaja Radziwiłła w W ilnie26. Ich pieśni zachował m.in. kancjonał Jana Zaręby z 1558 roku, a także inne protestanckie kancjonały polskie X V II wieku.
23 K. Hlawiczka, Wkład protestantyzmu do polskiej kultury muzycznej w: Udział ewangelików śląskich w polskim życiu kulturalnym, red. T. Wojak, Warszawa 1974, s. 174.
24 Dzieje ewangelickiej pieśni w Polsce streszczają m.in.: 1. Lukas, Polskie śpiewniki tuterańskie od XVI do X X wieku w: Kalendarz Ewangelicki 2000, Bielsko-Biała 1999, s. 192-207; K. Hlawiczka, Wkład protestantyzmu do polskiej kultury muzycznej w: Udział ewangelików śląskich w polskim życiu kulturalnym, red. T. Wojak, Warszawa 1974, s. 166-190.
25 Dzieje polskich kancjonałów ewangelickich streszczają m.in. K. Hlawiczka, Wkład protestan
tyzmu..., dz.cyt., s. 172-173; B. Chlebowski, Najdawniejsze kancjonały protestanckie..., dz.cyt.;
W. Chojnacki, Polskie kancjonały na Śląsku w XVII-XIX w. Szkic bibliograficzny, „Roczniki Bibliograficzne” R. 11, 1958, z. 1-2; A. Kawecka, Kancjonały protestanckie na Litwie w XVI wieku,
„Reformacja w Polsce” 1926, nr 13-16, s. 128-139; G. Sukertowa-Biedrawina, Polskie postylle i kancjonały na Mazurach o d wprowadzenia reformacji do XIX wieku, „Kalendarz dla Mazurów” 1939, s. 44-48; A. Nowicka-Jeżowa, Pieśni czasu śmierci..., dz.cyt. (tu pełny wykaz protestanckich kancjonałów doby staropolskiej); W. Węgrzyn-Lisowska, Polskie kancjonały ewangelickie..., dz.cyt.
26 Tamże, s. 166-167. Należy zaznaczyć, że dopiero powojenne badania wykazały związek obu autorów z obozem reformacji.
W ielką rolę w kształtowaniu się kanonu ewangelikalnej pieśni odegrał Śląsk Cie
szyński. Jerzy Trzanowski (1592-1637), autor śpiewnika pt. Cithara Sanctorum21, stał się autorem hymnodii luterańskiej, która, choć napisana w języku morawskim, była w powszechnym użyciu na tych terenach jeszcze do X X wieku. Wyparł ją dopiero polski śpiewnik księdza Jerzego Heczki (1825-1907) z 1865 roku. Kanon polskoję
zycznej pieśni przebudzeniowej stworzyli na Śląsku Cieszyńskim: Andrzej Buzek (1885-1971), Paweł Sikora (1883-1972)27 28 29 i Karol Hławiczka (1894-1976) . Prócz działalności translatorskiej wszyscy oni pisali własne utwory, które weszły na stałe do repertuaru ewangelikalnych wspólnot.
Dla mazurskiego luteranizmu ważne były: kancjonał z 1559 roku Pieśni Chrześci
jańskie, Dawniejsze y Nowe. Których Chrzesciani, tak w Kościele iako y Dorna, uży
wać maią, autorstwa Jana Seklucjana, dalej Doskonały Kancyonał Pruski Królewiecki Tschepiusów30, wydany w latach 1732 i 1735, oraz Nowo wydany Kancyonał Pruski Zawieraiący w sobie Wybór Pieśni Starych i Nowych..., z roku 1741, a opracowany przez J. Wasiańskiego (1692-1741) i innych. Badania A . Staniszewskiego wskazały, że ten ostatni kancjonał, będący głównym śpiewnikiem religijnym Mazurów od X V III wieku po połowę wieku X X , był ściśle związany z kancjonałem Artomiusza, z którego przejął (liczono od edycji z lat 1587-1648) aż 239 pieśni31 32. Kancjonał ten do 1918 roku wznawiano aż 150 razy.
Dla Opolszczyzny, trzeciego rejonu, w którym ewangelicka ludność polskojęzyczna przetrwała postępy kontrreformacji, najważniejszy okazał się wielokrotnie zmieniany kancjonał wydawany w Brzegu. Pierwsza edycja zawierająca 135 pieśni i wybór z Psałterza J. Kochanowskiego, była jeszcze bardzo wierna Artomiuszowi i ukazała się w 1670 roku. Drugie, ju ż znacznie obszerniejsze wydanie (647 pieśni), ukazało się w 1673 roku pt. Doskonały Kancjonał Polski zawierający w sobie Pieśni, hymny y Psalmy Krześcijańskie... W 1723 roku Chrystian Rohrmann (1672-1731) wydał pod innym tytułem jego rozszerzoną, poprawioną i oczyszczoną wersję, którą raz jeszcze przepracował w 1776 roku Jan Chrystian Bockshammer (1733-1804). Używano także wydanego w Brzegu w 1776 roku tzw. Kancyonału nowego polskiego przygotowanego przez Daniela Nagło (1691-1777) oraz Pieśnioksiągu czyli Kancjonału Ewangelickie
go w opracowaniu Jana Chucią (1734-1814) (Brzeg 1804).
Epizod pietystyczny na Śląsku Cieszyńskim w pierwszych dziesięcioleciach X V III wieku wart jest odnotowania ze względu na fakt, iż obaj duchowni, wydaleni z Cieszy
na w 1730 roku za sprzyjanie pietyzmowi, byli autorami i tłumaczami pieśni. Samuel Ludwik Zasadius (1695-1756) wydał dwa zbiory pieśni Muzyka Anielska i Kazania pokutne a Jan Muthman (1685-1747) jest autorem pieśni Mocny grunt ufania naszego
i Zaśpiewaj Panu, a ty duszo moje?2.
27 A. Wantula, Ksiądz Jerzy Trzanowski. Zycie i twórczość, Cieszyn 1938; R. Janik, Ks. Jerzy Trzanowski na ziem i cieszyńsko-bielskiej w: Kalendarz Ewangelicki 1993, Bielsko-Biała 1992, s. 160-171.
210 księdzu P. Sikorze m.in. A. Glajcar, Ks. Paweł Sikora..., dz.cyt.
29 O K. Hławiczce m.in.: H.S., Utalentowany pracownik na niwie naszego Kościoła w: Kalendarz Ewangelicki 1975, Warszawa 1974, s. 131-135; także wspominane już prace M. Poloka i T. Sikory.
30 Redaktorami kanconałów byli: Samuel Tschepius (1678-1750) i jego syn Samuel Emest Tschepius (1704-ok. 1741).
31S. Staniszewski, Tradycja czarnoleska..., dz.cyt., s. 20.
32 W. Węgrzyn-Lisowska, Polskie kancjonały ewangelickie..., dz.cyt., s. 16.
Niewątpliwie kształtowanie się u progu wieku X X kanonu pieśni ewangelikalnych dokonywało się w nawiązaniu do polskich wzorców ewangelickich. Fundamentem był tu krąg starych polskich kancjonałów, do którego należały m.in.33: Kancjonał Brzeski z 1673 roku, wydany przez Jana Chrystiana Bockshammera (nosił tytuł Doskonały Kancjonał Polski), Kancjonał międzyborski z 1682 roku, wydany przez Samuela Cre
tiusa, i Kancjonał międzyborski z 1753 roku, wydany później w Brzegu w poszerzonej wersji przez Jana Gottfryda Cretiusa (nowa edycja miała 672 pieśni i 20 wydań do 1848) pod redakcją J. W. Zasadiusa i J. Chucią, Kancjonał Wschowski z 1782 roku. Na Śląsku Cieszyńskim był to kancjonał Trzanowskiego wymieniony następnie przez tzw.
Kancjonał Śląski ks. J. Heczki z 1865 roku. Ważną edycją śpiewnikową spoza Śląska był kancjonał opracowany przez księdza L. Otto, wydany w Warszawie w 1865 roku, Kancjonał warszawski - czyli Śpiewnik dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim z 1899 oraz Reformowany Śpiewnik Wileński z 1856 roku.
Z ważnych śpiewników polskiego luteranizmu pierwszej połowy X X wieku należy wymienić także Nowy śpiewnik ewangelicki czyli kancjonał dla zborów Unijnego Ewangelickiego Kościoła, wydany w 1931 roku w Katowicach (tzw. kancjonał górno
śląski). Po drugiej wojnie światowej opracowano śpiewnik dla zborów mazurskich, opublikowany w 1951 roku, którego władze komunistyczne nie dopuściły do kolporta
żu. Dopiero w 1956 roku Kościół Ewangelicko-Augsburski wydał śpiewnik wraz z agendą, a po jego rychłym wyczerpaniu opracowano szerszą wersję, opublikowaną w 1966 roku. Śpiewnik ten był w użyciu do 2002 roku, kiedy zakończyła prace komi
sja kościelna przygotowująca nowy śpiewnik.