Idee ewangelikalne dotarły na ziemie polskie na przełomie X IX i X X wieku. Tylko baptyzm pozyskał pierwszych polskich wyznawców w drugiej połowie wieku X IX . Z całą świadomością pomijamy okres radykalnej reformacji, kiedy to chrzest dorosłych praktykowały docierające do nas grupy anabaptystów (np. mennonici) oraz Bracia Polscy. Za pierwszy chrzest dorosłych Polaków uważa się dość zgodnie chrzest, który odbył się po synodzie ariańskim w Węgrowie w dniach 25-30 X II 1565 roku, a które
go M. Czechowicowi udzielił J. Niemojewski, sędzia inowrocławski. Po wygnaniu arian w 1658 roku, przez dwieście lat nie było w protestanckich wspólnotach na zie
miach polskich praktyki chrztu dorosłych. Nie ma więc ciągłości historycznej pomię
dzy radykalną reformacją w X V I i X V II wieku a pierwszymi polskimi baptystami z połowy X IX wieku. Wyjątkiem jest obecność na Pomorzu Gdańskim mennonitów34, którzy praktykowali chrzest wiary, chrzest dorosłych, lecz represyjna polityka, jaką
33 W. Węgrzyn-Lisowska, Polskie kancjonały ewangelickie..., dz.cyt.; J. Zaremba, Piśmiennictwo ewangelickie na Śląsku (do roku 1800) w: Udział ewangelików śląskich w polskim życiu kulturalnym, dz.cyt.; zob. także W. Chojnacki, Bibliografia polskich druków ewangelickich Ziem Zachodnich i Północnych 1530-1939, Warszawa 1966. Część z wymienianych poniżej kancjnalów przywoływano powyżej.
34 K. Mężyński, O mennonitach w Polsce, Gdańsk 1991; E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połow ie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994.
prowadził Fryderyk II, spowodowała, że z końcem X V III wieku w większości wyemi
growali oni na Ukrainę. Pomijamy także „epizod” pietystyczny na Śląsku Cieszyńskim w latach 1709-1730, kiedy to trzech pastorów z Kościoła Jezusowego pozostawało pod silnym wpływem idei odrodzeniowego chrystianizmu35. Ich usunięcie w 1730 roku (pietyzm był zakazany w monarchii habsburskiej) przerwało oddziaływanie na Śląsku Cieszyńskim idei, jakie zostały nakreślone w niniejszej pracy przy definiowaniu poję
cia ewangelikalnego chrystianizmu. Recepcja pietyzmu na ziemiach polskich w na
stępnych stuleciach jest jedną z najbardziej interesujących kwestii badawczych, pozo
stającą nadal w obszarze planów. Szczególnie ważne wydaje się zbadanie skuteczności i zasięgu misji hemhuckich sięgających w X V III i X IX wieku ziem Rzeczpospolitej.
Baptyzm
Trudno wskazać konkretną datę pierwszego chrztu Polaków dorosłych, który w X IX wieku zainicjował polski baptyzm. Na kontynencie europejskim chrzest wiary „pow ró
c ił” , po zdecydowanych prześladowaniach doby kontrreformacji, dopiero w pierwszej połowie X IX wieku. Po dłuższym pobycie w A ng lii, J.G. Oncken w 1834 roku w Hamburgu przyjął chrzest dorosłych i wydarzenie to jest punktem wyjścia dla po
chodu idei baptystycznych w Niemczech, a następnie na wschodzie Europy, w pierw
szym rzędzie wśród mieszkającej tam ludności niemieckiej36 37. Pierwsze zbory na wschodzie Rzeszy (są to obecne ziemie Polski) powstały w Miastku koło Słupska (1841), Elblągu (1844), Szczecinie (1846), W rocławiu (1846), W ójtowicach na D ol
nym Śląsku (1848), Legnicy (1849), Reczu koło Szczecina (1856) i Gojdach koło M o
rąga ( 1 8 5 5 ). Przynajmniej w tym ostatnim przypadku można mówić o prawdopodob
nej obecności Mazurów w nowo powstałym zborze.
W zaborze rosyjskim w Adamowie koło Pułtuska w 1858 roku wiejski nauczyciel G.F. A lf wraz z gronem swych przyjaciół i sympatyków wystąpił z Kościoła ewange
lickiego i w niedzielę 28 listopada tegoż roku przyjął chrzest przez zanurzenie38. Do
konało się to za sprawą kontaktów z niemieckimi baptystami z Prus Wschodnich (ze
35 H. Patzelt, D er Pietismus im Teschener Schiesien 1709-1730, Góttingen 1969; J.A. Gierowski, Pietyzm na ziemiach polskich (do połow y XVIII wieku), „Śląski kwartalnik historyczny Sobótka” 1972, z. 2, s. 237-261; K. Matwijowski, Z działalności pietystów w Księstwie Cieszyńskim, „Śląski kwartalnik historyczny Sobótka” 1962,s. 165-189.
36 O baptyzmie światowym i europejskim m.in.: G. Lehmann, Geschichte d er deutschen Baptisten, t. 1 - - 2 , Kassel 1896-1900; D.R. Kirkwood, European Baptists: A Magniftcent Minority, N ew York 1972;
G.K. Parker, Baptists in Europę, Nashville 1982; H.L. McBeth, The Baptist Heritage, Nashville 1987.
37 Wykaz za K. Bednarczykiem, Historia Zborów Baptystów w Polsce do 1939 roku, Warszawa 1997, s. 31. Zob. także R.L. Kluttig, Geschichte der deutschen Baptisten in Polen 1858-1945, Winnipeg 1973;
E. Kupsch, Geschichte d er Baptisten in Polen 1852-1932, Zduńska Wola 1933.
38 Biografią G.F. Alfa jest A.W. Wardin jr„ Gotfryd Fryderyk Alf. Pionier ruchu baptystycznego na ziemiach polskich. Warszawa 2003. Początki te opisują także: H.R. Tomaszewski, Baptyści w Polsce w iatach 1958-1918, Warszawa 1993, s. 20-21; K. Bednarczyk, Historia Zborów Baptystów..., dz.cyt., s. 34-35; K. Brzechczyn, Rozwój baptyzmu na ziemiach polskich. O d nieformalnego ruchu religijnego do budowy Kościoła, „Zeszyty Filozoficzne UAM” 1999, nr 7, s. 41-59; tenże: M iędzy afirmacją a izolacją o d świata. Rekonstrukcja baptystycznej duchowości okresu międzywojennego, „Zeszyty Filozoficzne UAM” 2000, nr 8 ,s. 52-65. Ogólnym wprowadzeniem jest: T.J. Zieliński, K ościół Chrześcijan Baptystów, Warszawa 1994.
zboru w Stolzenbergu niedaleko Królewca). Według opisu K. Bednarczyka uznanie konieczności takiego chrztu przez grupkę luteranów poprzedził kilkuletni okres, w którym G.F. A lf, uznając ju ż ważność idei nawrócenia, kwestionował jeszcze zasadę chrztu złożonego „na wyznanie wiary” 39 40, a więc chrztu dorosłych. Wśród grupy bapty- stycznych misjonarzy znajdujemy polskobrzmiące nazwisko tłumacza - Szymańskiego.
Gmina w Adamowie w 1861 roku zmieniła się formalnie w pierwszy w zaborze rosyj
skim zbór baptystyczny. Choć w przeważającej mierze składał się z ludności niemiec
kojęzycznej, to wśród członków było kilku Polaków. Historia baptyzmu na ziemiach polskich do 1939 roku toczyła się dwutorowo - nabożeństwa odbywały się w języku polskim (w miarę wzrostu liczby Polaków) i niemieckim, z czasem podział ten nabierał coraz większego znaczenia. W okresie międzywojennym powstały dwie organizacje reprezentujące zbory baptystów: pierwszą utworzyły zbory, które w 1925 roku odeszły od Ewangelicznych Chrześcijan i założyły Zjednoczenie Słowiańskich Zborów Bapty
stów w Polsce (w 1938 roku liczyło 7 015 dorosłych członków)'10, drugą była działają
ca od 1928 roku Unia Zborów Baptystów Języka Niemieckiego (licząca pod koniec okresu międzywojennego 8 085 członków)41.
Polscy autorzy piszący o początkach baptyzmu na ziemiach polskich informują o śpiewniku dla „powstających zborów baptystów” (w Kongresówce), który wydano jeszcze w Niemczech42 pod tytułem Głos Wiary Gminy Pana (był to opublikowany w Hamburgu Glaubenstimme). Podają także, że opracował go Juliusz Kóbner (1806—
-1884). Kancjonał ten wspomina pismo Konsystorza Kościoła Ewangelicko- -Reformowanego z dnia 7 kwietnia 1865 roku skierowane do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych, w którym czytamy o przedłożonym do oceny Konsysto- rzowi śpiewniku, że „zawiera psalmy z innych zbiorów pieśni ewangelickich wyjęte, a nawet dawne pieśni łacińskie tłumaczone. Zbiór ten widocznie jest dla baptystów przeznaczony” 43. Należy zaznaczyć, że był to śpiewnik niemieckojęzycznych bapty
stów. J. Kóbner był synem duńskiego rabina, który po spotkaniu z J.G. Onckenem przyjął chrzest w 1836 roku, a następnie znacznie się zasłużył na polu szerzenia bapty
zmu w Europie oraz w opracowywaniu zbiorów pieśni. Przygotowany przez niego śpiewnik był z całą pewnością napisany w języku niemieckim.
Fragmenty przytaczanych wyżej archiwaliów są interesującym świadectwem mó
wiącym o źródłach baptystycznej hymnodii. Znajdujemy bowiem dwie wzmianki doty
czące pietystycznej literatury, z której wówczas korzystano. Pierwsza wymienia zbiór m odlitw Duchowe Źródło wydany w Berlinie (zdaniem ewangelickiego Konsystorza miała jedynie „odcień pietystyczny” ), a druga dotyczy broszurek, „które lubo są w duchu pietystów ewangelickich napisane, lubo dwa polskie tłumaczenia są zepsutą polszczyzną oddane, wszelako nie obejmują nic takiego, co by się moralności chrze
39 K. Bednarczyk, Historia Zborów Baptystów..., dz.cyt., s. 33.
40 Dane przytaczaK. Brzechczyn, Rozwój baptyzmu..., dz.cyt., s. 52.
41 Za G.W. Rusling, Twoje dziedzictwo, czyli co młodzież baptystyczna powinna wiedzieć o swoim wyznaniu, Kraków 1962, s. 38-39.
42 K. Bednarczyk, Historia Zborów Baptystów..., dz.cyt., s. 57, nie podaje jego tytułu, a H.R. Tomaszewski, Baptyści w Polsce..., dz.cyt., s. 5 9 -6 0 , przytacza bez komentarza interesujący fragment tekstu źródłowego, wspominając ów śpiewnik, ale z polskim zapisem tytułu, co może mylnie sugerować, że został wydany w języku polskim.
43 Archiwum Główne Akt Dawnych, zespół CWW, sygn. 1036. Omawia go H.R. Tomaszewski, Baptyści w Polsce..., dz.cyt.
ścijańskiej sprzeciwiało” 44. Konsystorz był powściągliwy w negatywnej ocenie bapty- stycznej literatury.
W świetle niepublikowanego, gruntownego studium B. Jaroszewicza, powstanie polskich śpiewników można datować dopiero na początek X X wieku. Jego kwerenda odnotowuje, że w lipcu 1904 roku przybył do Łodzi B. Herb, który był pierwszym
„tłumaczem polskich pieśni religijnych” 45. Stwierdzenie to jest zbieżne z przybliżoną datacją pierwszych polskich śpiewników baptystycznych K. Bednarczyka, których powstanie należy przesunąć na okres początku wieku. Po trzech latach pracy w Łodzi B. Herb przeniósł się na Wołyń. Jak twierdzi D.R. Kirkwood, w 1900 roku było w Polsce (prawdopodobnie dotyczy to zaboru rosyjskiego) 4162 baptystów, w tym 200 Słowian, w większości czeskiego pochodzenia46. Trudno ocenić wiarygodność jego źródeł, na podstawie których podaje tak dokładne dane.
Pierwszym pewnym ustaleniem w zakresie polskich baptystycznych śpiewników jest wydanie w 1900 roku w Łodzi śpiewnika Wesoła Nowina w pieśniach, który był przekładem niemieckiego śpiewnika Frohe Botschaft dokonanym przez A. Gosiewskiego. Jak informuje strona wstępna, polską edycję przejrzał, poprawił i przedmowę napisał ewangelicki ksiądz - pastor M ikulski. Całość ukazała się nakła
dem Fryderyka Brauera, o czym informuje strona tytułowa, na której znajduje się także adres ówczesnego zboru baptystycznego w Łodzi - Nawrot nr 27. W roku 1882 ukoń
czono jego budowę, a sam F. Brauer został, ja k pisze K. Bednarczyk, „powołany do służby kaznodziejskiej” przy nim w 1896 roku 4 . W roku następnym rozbudowano zbiór tak, że mógł pomieścić 1500 siedzących. Śpiewnik pod takim samym tytułem
Wesoła Nowina wydano także w USA, w Filadelfii w 1939 roku48.
Powstałe w kręgu baptystycznym historie tego nurtu protestantyzmu na ziemiach polskich wspominają o dwu „śpiewniczkach” w opracowaniu J. Petrasza, które poja
wiły się z początkiem stulecia. Pierwszy, z 1905 roku, został wydany w Łodzi, a drugi w Poznaniu w 1909 roku pt. K ró tki zbiór duchownych pieśni dla nabożeństw49. Są to dość zagadkowe wzmianki, gdyż autorzy śpiewników baptystycznych wydawanych ju ż w czasie pierwszej wojny światowej i w okresie międzywojennym nie wymieniają tych publikacji jako „źródeł” , z których czerpali. K. Bednarczyk, który o nich wspomina, używa formy zdrobniałej „śpiewniczek” , co może oznaczać, że ma na myśli druki ulot
ne, niewielkie w formie lub przeznaczone dla jednego zboru. A le wcześniejszy odeń B. Jaroszewicz zaznaczył, iż starszy śpiewnik był „dość obszerny” 50. Śpiewniki te są nieobecne także w prywatnych zbiorach archiwalnych i prawdopodobnie nie zacho
wały się do naszych czasów.
W roku 1905 w Stanach Zjednoczonych ukazał się śpiewnik pt. Zbiór Pieśni Na
bożnych do użytku w Kościołach i Domach Chrześcijańskich, który zebrali i ułożyli ks.
44 Tamże.
43 B. Jaroszewicz, Zarys dziejów Kościoła Baptystów w Polsce, maszynopis Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, Warszawa 1955, s. 52.
44 D.R. Kirkwood, European Baptists..., dz.cyt., s. 66.
47 K. Bednarczyk, Historia Zborów Baptystów..., dz.cyt., s. 74.
41 Informuje o tej edycji spis skrótów z Głosu Wiary, wydanie czwarte, Warszawa 1973, s. 3.
49 B. Jaroszewicz, Zarys dziejów..., dz.cyt., s. 165. Wiernie powtarza to za nim: K. Bednarczyk, Historia Zborów Baptystów..., dz.cyt., s. 331, choć podaje inną datę wydania pierwszego „śpiewniczka” - 1903.
30 B. Jaroszewicz, Zarys dziejów..., dz.cyt., s. 165.
P. Koziełek i E. Hobart. Zbiór... wydany w Nowym Jorku wspomina we wstępie o śpiewnikach, z których czerpano pieśni: „Używaliśmy następujących śpiewników:
»Warszawskiego«, »Wileńskiego«, »Śląskiego« ks. Heczki, ks. L. Otto, Wesołej Nowi
ny, Pieśni Królestwa, L iry Syońskiej i Pieśni Religijnych A. Hławiczki” 51. Jak widzi
my, autorom tego ewangelickiego śpiewnika znane były tylko dwa kancjonały o cha
rakterze przebudzeniowym, czyli baptystyczna Wesoła Nowina z roku 1900 i piety- styczne Pieśni Królestwa z 1899 roku. Należy także dodać, że pierwsze polskie chóry baptystyczne powstały dopiero po pierwszej wojnie światowej, co wyraźnie podkreśla monograficzne opracowanie ich historii52. Ponadto autorzy owego amerykańskiego śpiewnika korzystali ze śpiewników Kościołów ewangelickich (tak luterańskich, jak i reformowanych), z pietystycznej H arfy Syjońskiej, baptystycznego Wesołego Posel
stwa oraz z nieznanego bliżej śpiewnika pod tytułem - Pieśni Życia. Pracując nad swoim kancjonałem, autorzy ci tłumaczyli także z języków obcych, ale, ja k zaznaczają,
„nie trzymaliśmy się ściśle oryginału, natomiast staraliśmy się, ażeby rytm tekstu od
powiadał rytmowi nuty” 53.
Baptyści polscy w Ameryce Północnej postanowili na konferencji w Buffalo (maj 1913) wydać śpiewnik z nutami. Śpiewnik Pieśni Religijnych Kościoła wyznania Bap
tyskiego w Ameryce ukazał się w 1917 roku w opracowaniu Ludwika Adamusa (wraz z K.W. Strzelcem i J. Rzepeckim)54. Śpiewnik ten był wielokrotnie wznawiany. Znane są daty kolejnych edycji (reprinty) do czasu drugiej wojny światowej: 1919, 1923,
1926, 1929, 1932, 1936, 1939.
W 1922 roku ewangeliczny działacz pochodzenia estońskiego, W .A. Fetler, wydał Pieśni Pielgrzyma (Warszawa 1922). B yły to w większości przekłady z języka rosyj
skiego pieśni J. Prochanowa, czyli twórcy ruchu Ewangelicznych Chrześcijan. Polscy baptyści w pierwszej połowie lat dwudziestych ściśle współpracowali z tym nurtem i dość powszechnie korzystali z dorobku hymnicznego ewangelikalnych ruchów wschodniej Słowiańszczyzny.
Krzysztof Bednarczyk w swoich wspomnieniach pisze także o tym, że wydano
„dw a małe zbiorki polskich pieśni do użytku w czasie ewangelizacji: dla dorosłych i dla dzieci” 55. Jeden z nich to prawdopodobnie Radosna Wieść, śpiewnik dla szkółek niedzielnych i młodzieży (Warszawa b.r.w.), który zawierał 110 pieśni i został wydany w wydawnictwie Kompas - przed 1933 rokiem. Częste kłopoty z identyfikacją edycji wynikały z tego, że baptyści nie zaznaczali roku wydania w swoich śpiewnikach okre
su międzywojennego.
Towarzystwo Wydawnicze Kompas z Łodzi było własnością baptystów i tu ukazy
wały się nie tylko ich własne druki, ale publikowali tu także np. śląscy zielonoświąt
kowcy, Ewangeliczni Chrześcijanie czy ich rosyjscy, białoruscy i ukraińscy współwy
znawcy. B ył to znaczący ośrodek propagujący ewangeliczne idee w Europie Środko
wo-Wschodniej, podobnie ja k zielonoświątkowa Szkoła B iblijna w Gdańsku.
Rosyj-51 Zob. Przedmowę do: Zbiór Pieśni Nabożnych do użytku w Kościołach i Domach Chrześcijańskich, N ew York 1905.
52 P. Nazaruk, Chóraiistyka w Kościele Chrześcijan Baptystów n> Polsce, maszynopis mgr., Białystok 1997,s. 27.
53 Zbiór P ieśni Nabożnych..., dz.cyt.
54 Śpiewnik Pieśni Religijnych Kościoła wyznania Baptyskiego w Ameryce, Philadelphia 1917.
55 K. Bednarczyk, H istoria Zborów Baptystów..., dz.cyt., s. 335.
skojęzycznej edycji rycnu Prochanowa z 1923 roku nie dopuszczono jednak do sprze
daży w sowieckiej Rosji, toteż wydawnictwo poniosło pewne straty.
Niemieccy baptyści swoją literaturę religijną, w tym także śpiewniki, sprowadzali z Niemiec z własnych wydawnictw: Oncken Verlag, Verlagshaus der deutschen Bapti- sten - Kassel czy z przebudzeniowego Bethel w Wandsbek. Były to m.in. Głaubenstim- me, Reichshatfe, Singvógelein, Reichslieder, Rettungsjubel. Należy zaznaczyć, że korzy
stali z nich także śląscy zielonoświątkowcy oraz ruch Ewangelicznych Chrześcijan.
W okresie międzywojennym wydano najważniejszy w X X wieku śpiewnik polskich baptystów: Głos Wiary. Śpiewnik dla zborów Pańskich (Łódź b.r.w.). Pierwsza edycja zawierała 150, druga 296 pieśni 56. Niezwykle interesujące okazuje się przebadanie materiału pieśniowego zawartego w tych śpiewnikach. W drugim wydaniu Głosu Wia
ry ogromna większość pieśni pokrywa się z H arfą Syjońską. Na 296 pieśni aż 241 znajdowało się w Harfie Syjońskiej w wydaniu z 1924 roku. Ta wspólna część stanowi połowę spisu treści H arfy Syjońskiej i aż 81,4% Głosu Wiary. Należy być tu dość po
wściągliwym we wnioskach. Niekoniecznie musi to dowodzić zależności „duchowej”
polskich baptystów od luterańskich środowisk przebudzeniowych. Wiadomo bowiem, że w późniejszych śpiewnikach „społecznościowych” o pietystycznym charakterze można zauważyć proces odwrotny, czyli przenikania pieśni baptystycznych do kancjo
nałów pietystycznych. Już we wstępie do pierwszego wydania H arfy Syjońskiej (Cie
szyn 1906) czytamy, że czerpano pieśni z dwu niemieckich śpiewników. Tak z wyraź
nie pietystycznej Reichsharfe, wydanej przez M. Urbana w Strzegomiu, oraz z ewan- gelikalnej Rettungsjubel, wydanej przez Bethel w Wandsbek. Prawdopodobnie polscy autorzy Głosu Wiary swobodnie korzystali z H arfy Syjońskiej, skoro śpiewniki ich niemieckich braci zawierały podobny materiał tekstowy.
Po drugiej wojnie światowej pojawiło się trzecie wydanie Głosu Wiary (Warszawa 1960). Była to edycja uzupełniona i poprawiona, zawierająca 474 pieśni. W czwartym wydaniu dodano jeszcze kilkadziesiąt pieśni. Głos Wiary z 1973 roku zawierał, prócz 474, dodatkowo - 74 pieśni. Ów dodatek wcielono do zasadniczej numeracji w wyda
niu piątym z 1980 roku (wznowienie 1984), które nosiło tytuł Głos Wiary. Śpiewnik dla Zborów Pańskich, a ukazało się nakładem wydawnictwa Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów. B ył to główny kancjonał baptystyczny dla wieku X X i zawie
rał ostatecznie 514 pieśni. Głównie z niego korzystano podczas analizy w niniejszej pracy. Prócz wcześniejszych 4 wydań tekstowych Głosu Wiary istniały ponadto dwie nutowe edycje. Pierwsza wersja nutowa ukazała się w 1968 (474 pieśni), druga ju ż rozszerzona - z 514 pieśniami - w 1979 roku. Obie opracował G. Popko z Wrocławia.
Pierwsze wydanie nutowe obejmowało tylko jedną zwrotkę tekstu i refren, w drugim zamieszczono pełne wersje pieśni. Wydania tekstowe często zawierały odsyłacze do innych śpiewników nutowych, z których zaczerpnięto daną pieśń i gdzie można było znaleźć nutowy zapis melodii. Odsyłacze te są nieocenionym źródłem dla badacza historii duchowych przemian tego środowiska. Wskazują drogi przepływu tekstów i wzorców literackich.
Interesujące wydaje się także porównanie tego ostatniego wielkiego baptystycznego śpiewnika X X wieku z największym śpiewnikiem ewangelikalnym w Polsce, czyli
56 K. Bednarczyk, Historia Zborów Baptystów..., dz.cyt., błędnie podaje na s. 335, że śpiewnik ów zawierał 250 pieśni, uwagi edytorskie nie pozostawiają wątpliwości, że dotyczy to właśnie drugiego wydania.
z wersją ostateczną Śpiewnika Pielgrzyma z 1981 roku. Okazuje się, że wspólnych jest aż 245 pieśni, Glos Wiary liczył 514 pieśni (dla niego jest to więc niemal połowa za
wartości), a Śpiewnik Pielgrzyma 860. Potwierdza to istnienie ewangelikalnej wspól
noty duchowej, w ramach której swobodnie przejmowano od siebie pieśni. O ich wspólnej zależności od nurtu pietystycznego (od H arfy Syjońskiej) pisano powyżej.
Pod koniec omawianego okresu Kościół baptystów wydał śpiewnik młodzieżowy pt. Wędrowiec. Z dwu jego edycji pierwsza ma 122 pieśni i ukazała się we Francji w B illy-M ontigny w 1979 roku. Druga, wydana dziesięć lat później (miejsca druku nie odnotowano, ale raczej ju ż w Polsce), zawiera 299 utworów.
Ewangeliczni Chrześcijanie
Niezwykle interesujący i złożony przebieg miała recepcja idei ewangelicznych na wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej, na pograniczu polsko-ukraińskim i polsko- -białoruskim. Korzenie ruchów ewangelicznych na Ukrainie sięgają X V III wieku, kiedy to na Ukrainie osiedlali się niemieccy luteranie, mennonici i hemhuci57 58. Gdy jednak carowie rosyjscy zerwali z polityką tolerancji dla pacyfistycznej postawy men- nonitów, w latach 1874-1882 z ziem Ukrainy wyemigrowało do Ameryki kilkanaście tysięcy wiernych. Tych, którzy pozostali, ludność miejscowa nie rozróżniała. Od na
zwy stałych pór na modlitwę, (niem. godzina modlitewna - gebetsstunde) - nazwano ich sztundystami. Termin ten określa ruch religijny o ewangelicznym charakterze na terenach Ukrainy i południowo-zachodnich rubieży Rosji, który w drugiej połowie X IX wieku szybko się slawizował.
Równolegle na północy Rosji u schyłku X IX wieku rodził się nowy ruch o charak
terze ewangelikalnym. Zainicjowany został przez dwójkę wędrownych kaznodziei:
lorda G. Redstocka, który prowadził w Rosji misje od roku 1866, i dr. F. Baedeckera.
G. Redstock zainicjował wśród arystokracji petersburskiej ewangeliczne przebudzenie religijne, którego czołowym przedstawicielem był pułkownik W .A. Paszkow. Kiedy po uchwale synodu Kościoła prawosławnego z 1891 roku musiał opuścić Rosję, na czele zboru w Petersburgu stanął w roku 1893 Jan Prochanow (1869-1935), który pchnął ruch na nowe tory, skupiając w jedną organizację rozsiane wspólnoty „paszkowców” , ja k nazywano uczniów W .A. Paszkowa. Właśnie J. Prochanowowi przypisuje się za
sługę przemienienia tego ruchu w zorganizowany Kościół Ewangelicznych Chrześci
jan78. Początkowo wobec nowego ruchu stosowano wymiennie nazwę „baptyści”
i „ewangeliczni chrześcijanie” , ponieważ niemal równocześnie w Rosji powstały pierwsze zbory baptystyczne. Dla J. Prochanowa jednak nazwa baptyści była obca.
W ierzył on w ewangeliczne przebudzenie Rosji i, ja k pisał o nim K. Bednarczyk, miał
57 A.Ch. PlSnitz, Die Liederhandschriften der Russand deutschen - Quellensammlung und Untersuchung, Marburg 1995.
58 M. Kw. [Mieczysław Kwiecień], Ruch ewangelicznych chrześcijan w: Kalendarz jubileuszowy, Warszawa 1963, s. 57-65; B.L.S., Ruch ewangelicznych chrześcijan w: Kalendarz chrześcijanina 1977, Warszawa 1977, s. 62-69; L. Szenderowski, Ewangeliczni chrześcijanie, Warszawa 1982; P. Stawiński, W zborze i na zesłaniu. Z dziejów nurtów ewangelicznych w Imperium rosyjskim 2 po!. XIX-pocz. X X w., Częstochowa 1993; S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 539-550; N. Modnicka, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w Polsce ja k o Kościół wyboru, Kraków 2000.
„wizję ogólnonarodowej reformacji w Rosji” 59. Stąd wołał pozostać przy nazwie
„ewangeliczni chrześcijanie” jako ogólniejszej. Zbory związane z tą tradycją przyjmo
wały właśnie tę nazwę. W zakresie zasad wyznawanej wiary oba nurty niemal niczym się nie różniły.
Działalność ewangelikalnych kaznodziejów z przełomu wieków w Rosji sportreto- wał L. Tołstoj w jednym z epizodów powieści Zmartwychwstanie. M im o swej fascyna
cji ewangelicznymi ideałami religijnym i krytycznie odnosił się do ich misji. Interesują
ce jest, że za znak rozpoznawalny nauczania tych misjonarzy uznał L. Tołstoj kult krw i Jezusa60.
Pierwszy zbór z udziałem ludności polskiej zorganizowano w Kow lu na W ołyniu w 1909 roku. Wkrótce ruch rozszerzył się na Polesie i Chełmszczyznę61. Na ziemiach, które po roku 1918 weszły w skład państwa polskiego, A. i M . Niczyporukowie zorga
nizowali podczas zjazdu w Równem w 1920 roku Związek Ewangelicznych Chrześci
jan. Większość zborów tego Kościoła znajdowała się na W ołyniu. W 1923 roku w Brześciu doszło do zjazdu zjednoczeniowego, który miał połączyć baptystów i ewangelicznych chrześcijan, ale unia ta przetrwała tylko kilka lat. Powołano wtedy do
jan. Większość zborów tego Kościoła znajdowała się na W ołyniu. W 1923 roku w Brześciu doszło do zjazdu zjednoczeniowego, który miał połączyć baptystów i ewangelicznych chrześcijan, ale unia ta przetrwała tylko kilka lat. Powołano wtedy do