6. Wyzwania strategiczne Mazowsza
6.1 Najistotniejsze problemy i wyzwania w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego w regionie, w tym wzmacniania potencjału innowacyjnego województwa
Jednym z dominujących problemów w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego regionu jest jego duże zróżnicowanie. Jak wskazywali uczestniczący w badaniu eksperci, sama Warszawa i Obszar Metropolitalny Warszawy jako takie nie identyfikują większych trudności gospodarczo-społecznych w porównaniu do skali krajowej. Natomiast województwo mazowieckie jako całość ma większe problemy, szczególnie jego wschodnie, południowe i północne peryferia. W tym aspekcie te części województwa noszą znamiona podobieństwa do regionów Polski wschodniej. W odniesieniu do wewnętrznego zróżnicowania województwa prognozuje się silną polaryzację oraz konwergencję wewnątrzregionalną na poziomie subregionów – przy czym nie będzie to oznaczać zdecydowanej poprawy w obecnie mniej zamożnych podregionach, lecz lekkie zmniejszenie znaczenia Warszawy, przede wszystkim przez wzrost zamożności w subregionie warszawskim zachodnim.29
Jeśli chodzi o perspektywę szerszą, europejską, to pomimo tego, że Warszawa jest „krajowym prymusem”, pod różnymi względami, to na tle Europy nie wypada aż tak dobrze (por. dalej).
Jakkolwiek prognozowane trendy odnośnie wzrostu nakładów na badania i rozwój, to wciąż będą one dalekie od oczekiwań. Szacuje się, że do 2020 roku omawiane nakłady na 1 pracującego wzrosną dwukrotnie w stosunku do stanu obecnego, jednak nie pozwoli to zniwelować luki pomiędzy Mazowszem a najbardziej konkurencyjnymi regionami UE.30
Największym wyzwaniem – zdaniem ekspertów – jest stałe umacnianie przez Warszawę pozycji ośrodka metropolitalnego, w skali ponadkrajowej. Jej obecność powinna być widoczna w perspektywie przynajmniej Europy środkowowschodniej. W Warszawie powinny też koncentrować się funkcje kontrolne, np. w sferze przedsiębiorczości poprzez siedziby spółek, które działają też w innych krajach.
Ważnym elementem jest również atrakcyjność zewnętrzna stolicy dla turystów, ale turystów pojmowanych szeroko – przede wszystkim tych uprawiających turystykę biznesową, kongresową, konferencyjną, targową. Zgodnie z prognozami, Mazowsze w dalszym ciągu pozostanie najbardziej atrakcyjnym regionem dla inwestorów zagranicznych (w porównaniu z innymi regionami Polski), aczkolwiek wciąż zauważalna będzie zdecydowana dominacja Warszawy w tym aspekcie (wewnętrzne zróżnicowanie atrakcyjności inwestycyjnej będzie się utrzymywać). Należy przy tym zaznaczyć, że potencjał naukowo-badawczy województwa mazowieckiego nie jest zaliczany do istotnych czynników lokalizacji biznesu w regionie.31
Zdaniem ekspertów, innym wyzwaniem, przed którym stoi Obszar Metropolitarny Warszawy, jest zwalczanie negatywnych skutków wielkiego miasta – zapewnienie lepszej komunikacji, poprawienie dostępu do usług publicznych, zapobieganie „rozlewaniu się” miasta w sposób niekontrolowany.
Zgodnie z pozyskanymi informacjami, stanowi to duży problem i będzie w perspektywie obniżać atrakcyjność i konkurencyjność całego obszaru – ze względu na fakt, że będą się pogarszać warunki życia, jako że wskazane wyżej problemy wpływają również na kwestie środowiskowe, w tym krajobraz.
29 W. Dziemianowicz, M. Mackiewicz, J. Zaleski, „Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania”, Trendy Rozwojowe Mazowsza nr 5, Warszawa 2012.
30 Tamże.
31 Tamże.
Badanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013
43
Podregionem posiadającym największe problemy, zgodnie z pozyskanymi informacjami, jest subregion radomski. Przyczyną problemów tego podregionu jest utrata jego funkcji przemysłowych, co wywołało negatywne skutki społeczne i gospodarcze. Radom jest miastem przeżywającym poważne problemy w skali krajowej: bezrobocie, migracje do Warszawy i podregionów ościennych – miasto przeżywa depopulację, a przyczyną tego stanu rzeczy jest właśnie utrata funkcji przemysłowych. W chwili obecnej Radom pod wieloma względami prezentuje się negatywnie, co promieniuje na obraz całego województwa mazowieckiego. W opinii ekspertów Radom potrzebuje wsparcia władz regionalnych bądź krajowych. Takie działania zostały już w pewnym stopniu podjęte, odbywa się delokalizacja usług publicznych (sądy, instytucje rządowe) z Warszawy do Radomia – jednak działania te są wciąż niewystarczające, żeby zbudować silne podstawy rozwoju tego miasta.
W innej sytuacji znajduje się Płock, który posiada rafinerię, zapewniającą ekonomiczny byt temu miastu – zatrudnia ludzi, współpracuje z firmami, jest napędem dla gospodarki i miasta i całego subregionu.
Wschód i północ województwa – Ostrołęka, Siedlce i Ciechanów – to typowy przykład subregionów uzależnionych w dużej mierze od rolnictwa, jednakże z powodu niewysokiego stanu zaludnienia, problem ten nie jest bardzo widoczny. Ciekawym przypadkiem są Siedlce, które w chwili obecnej prezentują się dobrze na tle województwa – startowały z podobnego poziomu jak Ostrołęka czy Ciechanów, ale z powodu dobrego położenia na trasach komunikacyjnych, dogodnych połączeń drogowych oraz bardzo dobrych (jak na polskie warunki) połączeń kolejowych z Warszawą są miastem rozwijającym się – korzystają z dogodnego dostępu do Warszawy oraz rynku pracy stołecznego miasta.
Wśród perspektyw rozwojowych województwa wskazuje się32 m.in. wzrost znaczenia budownictwa i usług rynkowych (por. dalej).
6.2 Koncepcja inteligentnej specjalizacji dla Mazowsza
Jednym z istotniejszych wyzwań strategicznych, przed którym stoi obecnie Mazowsze jest wybór inteligentnej specjalizacji regionalnej.
Inteligentne specjalizacje to termin zastosowany w podstawowym strategicznym dokumencie Unii Europejskiej, tj. Strategii Europa 2020, na określenie tych obszarów gospodarki, które mają być podstawą rozwoju „inteligentnego” Europy, tj. podstawą rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i innowacji. W obszarach (które mogą, ale nie muszą, być utożsamiane z branżami/sektorami gospodarki) – inteligentnych specjalizacjach – kluczowym czynnikiem konkurencyjności w skali krajowej, europejskiej i światowej jest innowacyjność, tj. zdolność do kreowania i absorpcji nowych, lepszych od dotychczas stosowanych, rozwiązań w zakresie produktów i usług, procesów, form organizacyjnych i marketingowych (w przeciwieństwie do obszarów/sektorów „tradycyjnych”, gdzie głównym czynnikiem konkurencyjności są takie elementy, jak niskie koszty pracy, eksploatacja dostępnych zasobów naturalnych itd.).
Inteligentna specjalizacja oznacza również wzmocnienie regionalnych systemów innowacji, maksymalizowanie przepływów wiedzy oraz rozpowszechnianie korzyści wynikających z innowacji w obrębie całej gospodarki regionalnej.33
Zgodnie z unijnymi wytycznymi na nową perspektywę finansową 2014–2020 każdy region powinien posiadać Strategię Badań i Rozwoju na rzecz Inteligentnej Specjalizacji (Regional innovation strategies for smart specialisation, RIS3). Dzięki temu środki przeznaczone na badania i rozwój będą
32 Tamże.
33 http://iw.org.pl/pl/inteligentne-specjalizacje-regionalne (dostęp dnia 30.04.2013).
Badanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013
44
wydatkowane bardziej efektywnie i z większą korzyścią dla regionalnych specjalizacji, skuteczniejsza będzie też realizacja Strategii Europa 2020. Jest to istotne również dlatego, że każdy z regionów musi spełnić wymagania unijne (posiadać strategię), aby móc korzystać z funduszy strukturalnych.34
Koncepcja inteligentnej specjalizacji polega na identyfikacji priorytetowych obszarów, które otrzymają wsparcie ze środków europejskich. Tym samym specjalizacje tego typu de facto mają być odpowiedzią na zmniejszające się środki, które w przyszłej perspektywie finansowej (2014-2020) zostaną rozdysponowane. To właśnie z tego względu niemożliwym będzie wspieranie wszystkich obszarów i branż, co z kolei generuje konieczność „postawienia” na poziomie regionów na te sektory, których wspierania będzie najbardziej efektywne i przyniesie największe korzyści w zakresie wzrostu konkurencyjności regionu i rozwoju regionalnego.
Przekroczenie przez województwo mazowieckie 75-procentowego progu średniej zamożności regionów UE skutkuje wyjściem z grupy najbiedniejszych regionów UE, które objęte są największym wsparciem.
Województwo mazowieckie, jako jedyne w Polsce, objęte zostanie innymi limitami koncentracji, poziomami dofinansowania oraz wydatkami kwalifikowanymi35.
W związku z powyższym, koncepcja inteligentnej specjalizacji jest tym bardziej istotna, ponieważ wiąże się z koniecznością efektywnego wykorzystania środków w ramach przyszłego RPO WM.
Kluczowe będzie skupienie się na określonej liczbie priorytetów i celów rozwojowych. Wybór inteligentnych specjalizacji powinien dokonać się w oparciu o mocne strony regionu z szczególnym uwzględnieniem innowacji.
W kolejnej perspektywie finansowej zostaną wprowadzone zmiany w sposobie oddziaływania polityki regionalnej. Dokona się to m.in. poprzez zwiększenie wsparcia na badania naukowe oraz na innowacje. Strategie na rzecz inteligentnych specjalizacji regionalnych będą stanowiły warunek ex-ante dla pozyskania środków na realizację celu tematycznego 1 Wzmacnianie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji. 36
W dokumencie „Założenia do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020” wskazano, że koncepcja inteligentnej specjalizacji dla Mazowsza docelowo określona zostanie w zaktualizowanej Regionalnej Strategii Innowacji (RIS). Ten dokument, w wersji uaktualnionej, uwzględniającej kontekst inteligentnej specjalizacji, w znaczący sposób ukierunkuje rozwój Mazowsza na najbliższe lata.37
Obszary, które pozwoliły podjąć prace nad aktualizowaniem Regionalnej Strategii dla Mazowsza 2007-2015 i w dalszej perspektywie wypracować propozycje inteligentnych specjalizacji, określone zostały na podstawie analizy następujących dokumentów:
Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego,
opracowania w ramach projektu „Trendy rozwojowe Mazowsza”,
Foresight Technologiczny Przemysłu – InSight 2030,
Raport atrakcyjności inwestycyjnej województwa mazowieckiego wraz z oceną jego potencjału inwestycyjnego przygotowany na zlecenie Agencji Rozwoju Mazowsza;
Krajowy Program Badań.38
34 Portal innowacji, Inteligentne specjalizacje a klastry, 18.07.2012,
http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=427438326EDF45A2935940951F4B3475 (dostęp dnia 30.04.2013).
35 Perspektywa wsparcia finansowego zadań powiatów w nowej perspektywie finansowej 2014-2020. Konwent Powiatów Województwa Mazowieckiego, Pułtusk 2013.
36 Założenia do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020.
37 Tamże.
38 Tamże.
Badanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013
45
W dalszej części niniejszego raportu przedstawiono propozycje potencjalnych inteligentnych specjalizacji, które zostały określone m.in. na podstawie zapisów dokumentu „Założenia do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020” i innych opracowań, jak również danych pozyskanych w toku badań terenowych.
Kwestie problematyczne związane z wyborem inteligentnych specjalizacji
Jednym z zagrożeń wynikających z oparcia strategicznej polityki innowacyjnej na inteligentnych specjalizacjach jest ewentualność nietrafionego wyboru – z jednej strony specjalizacja taka może spowodować pełne wykorzystanie potencjału danego obszaru czy danej branży, z drugiej jednak – może z czasem okazać się, że istotny dla konkurencyjności i innowacyjności regionu jest także inny obszar, który nie został wybrany.
Ponadto, niezwykle istotną kwestią związaną z wdrożeniem strategii rozwoju opartej na inteligentnych specjalizacjach jest zapewnienie rozwiązań systemowych, które połączą inteligentne specjalizacje z potencjałem naukowym regionu – instytucjami naukowo-badawczymi czy uczelniami. Zdaniem uczestniczących w badaniu ekspertów takie właśnie kompleksowe podejście do kwestii inteligentnych specjalizacji jest konieczne – poprzez budowanie systemu innowacji, w którym będą one mogły korzystać z potencjału instytucji naukowych, ale także przedsiębiorstw.
Innym ze wskazywanych zagrożeń polityki innowacyjnej opartej na inteligentnych specjalizacjach jest ryzyko, że zbyt duża uwaga zostanie przywiązana do poziomu regionalnego – że będzie on traktowany jak zamknięta całość, bez powiązania go z otoczeniem. Zdaniem eksperta, w kraju takim, jak Polska, spojrzenie na system innowacji powinno być kompleksowe, mieć wymiar krajowy, a nie regionalny.
Badanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013
46