Licznie przeprowadzane są badania świadomości innowacyjności (przy zasto-sowaniu terminu świadomość innowacji). Np. wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie PARP, w 2009 roku, dotyczące wpływu takowej, na jakość współpracy firm ze sferą nauki, wykazały, że tylko 2% ich uczestników powiązało innowacyj-ność z wykorzystaniem badań naukowych w praktyce, co świadczy o brakach w zakresie rozumienia, czym są innowacje oraz świadomości i możliwości współ-pracy ze sferą B+R26.
26 Badanie pt. Ocena poziomu świadomości i postaw wobec innowacyjności wśród grup docelowych planowanej kampanii promocyjnej (przedstawiciele przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu, jednostek naukowych, insty-tucji publicznych i mediów) [w:] Współpraca nauki i biznesu. Doświadczenia i dobre praktyki wybranych projektów w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013, PARP, Warszawa 2013, s.43.
Schemat 1. System czynników wpływających na innowacyjność firmy
Źródło: Opracowanie własne
Poza samym przedmiotem świadomości, jaką jest innowacyjność, interesu-jącym problemem wydało się powiązanie innowacyjności z jej poszczególnymi beneficjentami, wspomnianymi wyżej – osoba, region, kraj, firma. W Katedrze Marketingu WSM w Warszawie, podjęto próbę zbadania i opisania poziomu świadomości innowacyjności, osób, które w przyszłości podejmować będą decy-zje co do tworzenia i wdrażania innowacji w firmach - studentów I roku Wydziału Zarządzania tej uczelni. Zdecydowano, że warto przedstawić wyniki analiz, gdyż badani, jako studenci studiów zaocznych, poza tym, że reprezentują przyszłych menedżerów, w pewnym stopniu reprezentują też mikro i MŚP, gdzie wg infor-macji powstałych podczas procesu dydaktycznego, w przeważającej mierze pra-cują. Ponad to i jako osoby i jako pracownicy są beneficjentami innowacji. Uzy-skano wypowiedzi od 272 studentów. Zostali oni pogrupowani wg wieku – do 25 lat, 26-45 lat i ponad 45 lat.
Wybrane, jako istotne dla innowacyjności firm wyniki analiz przedstawiają się następująco:
• innowacyjność w stosunku do osoby:
Założono ogólnie, że osoba o świadomości innowacyjności powinna dążyć do poprawy jakości swego życia – z jednej strony poprzez wykorzystanie różne-go rodzaju innowacji powstających w jej otoczeniu i z drugiej - poprzez osobi-stą koncepcję, pomysł na jego ulepszanie w danych warunkach życiowych oraz działanie w tym kierunku, czyli wprowadzanie zmian. W konsekwencji, innowa-cyjność w stosunku do osoby może mieć charakter:
• adaptacyjny – dostosowywanie do zmieniającego się otoczenia tech-nicznego, społecznego – wykorzystywanie innowacji;
– antycypacyjny – dostrzeganie przyszłości (chodzi tu o przyszłość w wy-miarze osobistym) – działanie by była dobra a można też powiedzieć – lepsza.
Oba te ujęcia były reprezentowane w wypowiedziach, ale większość badanych wskazała na raczej antycypacyjny charakter innowacyjności. Jako główny wyróż-nik innowacji „osobowej” wyszczególniano – stopniowy rozwój człowieka, gdzie szczególną rolę pełni proces kształcenia się, (zwłaszcza dla respondentów młod-szych). Wymieniano poza tym, jako wyróżniki innowacyjności w stosunku do osoby pewne cechy psychiczne. Są to przede wszystkim (uważają tak zwłaszcza młodsi badani) – kreatywność, pomysłowość, odczuwanie problemów ogółu, charyzma, umiejętność podejmowania ryzyka, aktywizowanie innych.
• innowacyjność w stosunku do regionów:
Wyróżnikiem innowacyjności regionu, wg badanych byłoby, więc np. istnie-nie na tereistnie-nie regionu placówki B+ R, która powstała dzięki ich inicjatywie. Wy-różnienie to, można powiedzieć, dobrze świadczy o zakresie wiedzy o innowa-cyjności wśród badanych, gdyż jest jakby przeciwieństwem cytowanych wyżej wyników badań PARP.
Poza tym wymieniano: rozwój kultury, sztuki, korzystanie z potencjału regio-nu, tworzenie miejsc pracy i wspieranie MŚP; także dobrą współpracę z sąsiada-mi. Niewątpliwie każda dobra współpraca w każdej działalności ma pozytywne znaczenie, także w działalności innowacyjnej ale nie to dotyczy jej istoty.
• innowacyjność w stosunku do kraju:
Innowacyjność w odniesieniu do kraju oznacza wg badanych rosnące wskaź-niki innowacyjności. Poza tym, niestety można znaleźć liczne wypowiedzi ba-danych, gdzie uznano surowce, jako atrybuty kraju w aspekcie innowacyjności.
Wykorzystywanie surowców i ich eksport, to idee gospodarcze sprzed przeszło 50 lat. Skąd, więc mniemanie, że taka praktyka świadczy o innowacyjności? Po-dobnie „bycie dobrym rynkiem zbytu” świadczy o niezrozumieniu procesów gospodarczych. Również licznie reprezentowana kategoria - dobre stosunki z sąsiadami, gdzie zawarte jest przede wszystkim stwierdzenie dotyczące celu tych stosunków – uzyskanie jak najlepszej pozycji wśród innych krajów, może być spowodowane między innymi informacjami w mediach o polskiej polityce zagranicznej i nie powinno być traktowane, jako wyróżniki innowacyjności w od-niesieniu do kraju.
Wśród wyróżników świadczących pozytywnie o znajomości przez badanych wymogów współczesności, szczególnie ważne jest wskazanie na wykorzystywa-nie badań naukowych.
• innowacyjność w stosunku do firmy:
Wskazano tu przede wszystkim te wyróżniki, które przyczyniają się do po-wstawania potencjału innowacyjnego, np. potencjał ludzki. Wśród nich znajdują się wyróżniki „miękkie”, tj. procedury, myślenie strategiczne. Nie pominięto tych, które dotyczą procesów innowacyjnych a także efekty tych procesów oraz tych, które odnoszą się do źródeł innowacji.
Uzyskane wyniki poziomu świadomości innowacyjności pozwalają na wstęp-ne uogólnienie, oczywiście w skali badania – mimo niezrozumienia pewnych procesów gospodarczych, badani, których jak opisano wyżej, traktujemy jako reprezentantów MŚP osiągnęli pewien poziom omawianej świadomości, co założywszy dalsze doskonalenie w tym zakresie może wpłynąć pozytywnie na innowacyjność firmy. Pozytywne jest jak się wydaje to, że dostrzegają wagę współpracy ze sferą nauki oraz to, że zainspirowani przez badających próbowali rozszerzyć zakres możliwych innowacji w przeciwieństwie do wypowiedzi uzy-skiwanych w innych badaniach, gdzie innowacyjność rozumiana jest, jako wpro-wadzanie nowego produktu lub technologii a tylko w niewielkim zakresie, jako zmiana organizacyjna i marketingowa27.
Dalszy ciąg badań świadomości innowacyjności miał na celu, między innymi poznanie poziomu świadomości skutków wprowadzania innowacji, uwzględ-niając ich wpływ na różnych poziomach życia społecznego, zakładając, że dla głębszego zrozumienia znaczenia innowacji, świadomość ich negatywnych i pozytywnych skutków jest szczególnie ważna. Można sądzić, że głównym problemem orzekania czy dana zmiana wdrożona do układów gospodarczych i społecznych daje ujęty w definicji innowacji, uniwersalny rezultat, jest właśnie zdefiniowanie jej skutków.
Wszystkie rodzaje skutków można również, rozpatrywać odnośnie pojedyn-czych osób, firm, regionu i kraju, czyli w odniesieniu do beneficjentów innowa-cji. Należy też wziąć pod uwagę kategorie skutków – techniczne, ekonomiczne, ekologiczne, społeczne. Poza tym ważny jest też element czasu, gdyż powinno się je nie tylko poznać, ale poprzez to poznanie, programować i planować. Wynik tego działania będzie decydującą informacją w procesie podejmowania przed-sięwzięć innowacyjnych. Omawiane skutki mogą wystąpić dla poszczególnych beneficjentów, w różnym czasie – w krótkim okresie czasu – do roku, średnim – do 5 lat i długim – pow. 5 lat. Im dłuższy czas występowania owych skutków, tym trudniej je programować, ale łatwiej identyfikować. Czas powoduje kumulację wszystkich rodzajów skutków w wymiarze pozytywnym jak i negatywnym. Moż-na w związku z tym mówić o kumulacji skutków innowacyjności w ogóle, której istotą są zmiany, występujące na poziomie poszczególnych beneficjentów oraz na poziomie rodzajów skutków innowacji. Z definicji innowacji, z samej jej istoty, wynikałoby, że rezultat kumulacji skutków innowacji powinien wskazywać
pozy-27 PARP, op.cit. s. 43.
tywny kierunek zmian. Na bazie przemyśleń własnych w oparciu o wypowiedzi badanych, skonstruowano teoretyczny schemat dotyczący kumulacji skutków innowacji w zależności rodzaju skutków i jej beneficjentów.
Tabela 1. Skutki skumulowane innowacyjności, wg jej beneficjentów i rodzajów skutków
Beneficjenci innowacyjności
Rodzaj skutków Skutki
skumulowane
region Zmiana infrastruktury technicznej
kraj Zmiana infrastruktury technicznej
świat Zmiana infrastruktury technicznej
Dalszym, obszernym rozważaniom teoretycznym na ten temat poświęcone
są inne opracowania28. Uzyskany natomiast materiał, zawierający wypowiedzi badanych studentów, co skutków innowacji jest bardzo obszerny. Zdecydowano w pierwszej kolejności opracować rezultaty przemyśleń badanych dotyczące spo-łecznego kontekstu powstawania i wdrażania innowacji. Wybierając tematy do esejów, w omawianym obszarze, studenci poruszali tematy bardzo ogólne, aczkol-wiek związane ze zjawiskiem innowacyjności, np. problem wychowania do wspól-noty przy zachowaniu różnorodności. Mówili też o powinnościach człowieka – obrona przed zagrożeniami wewnętrznymi – pycha, egoizm, nieuporządkowane ambicje, pożądliwość. W związku z tym, zwracali uwagę na problem podmiotowo-ści innowacyjnopodmiotowo-ści i innowacji, rozumianej (Cichocki R. 2003, s.99) jako specyficzna aktywność jednostki, która realizuje się w umiejętności tworzenia własnego życia, posiada wpływ na otaczającą rzeczywistość, możliwość kształtowania otoczenia materialnego oraz kreatywności w budowaniu stosunków międzyludzkich, co powinno występować łącznie, nie fragmentarycznie. Innowacyjność wyrastająca z fragmentarycznej podmiotowości może generować rozmaite ryzyko i zagroże-nia przyszłego rozwoju. Studenci wspominają również o tzw. kompetencjach in-nowacyjnych, które rozumieć należy, jako połączenie wiedzy, umiejętności, warto-ści oraz motywów, etyki pracy, entuzjazmu, własnego wizerunku.
W rozpatrywanym przez nich, pod kątem innowacyjności problemie Europy i Polski uwzględniony został aspekt ekonomii. Mówią o negatywnych skutkach neoliberalizmu, zwłaszcza w dziedzinie zarządzania wiedzą i informacją. W pew-nej mierze zgadza się to z tym, co twierdzą badacze, że system ten determinuje wadliwe ramy działania i pomiaru efektywności przedsiębiorstw, które zachęcają do koncentracji na celach krótkoterminowych i maksymalizacji rentowności ka-pitału w krótkim okresie (Bendyk E. 2013, s.104). Polska raczej, zdaniem respon-dentów skłania się do neoliberalnej tradycji Stanów Zjednoczonych a nie do tra-dycji europejskiej, która obejmuje duży zakres interwencjonizmu państwowego.
Przeanalizowano również skutki, dotyczące szeroko pojętego zarządzania.
Syntetyczne ich ujęcie przedstawia się następująco:
• badani studenci, których jak wspomniano traktujemy, jako w pewnej mierze przedstawicieli MŚP wykazali się dużym zakresem zainteresowań rzeczywi-stością kształtującą innowacyjność i wysokim poziomem świadomość w tym zakresie;
28 L. Białoń, E. Werner, Badanie skutków innowacji. Skutki innowacji zarządczych w opinii studentów WSM w Warszawie, „Zarządzanie. Teoria i Praktyka”.
• biorąc pod uwagę konkretne innowacje, których skutki opisywali, w dziedzi-nie innowacji zarządczych, dość dobrze precyzowali skutki pozytywne – in-nowacje zarządcze przyczyniają się do podniesienia jakości wyrobów i usług oraz ogólnie kultury zarządzania;
• niezbyt precyzyjnie ujmowali skutki negatywne. Można przypuszczać, że w ich wypowiedziach zawarte są przede wszystkim własne obawy przed zmia-nami, lęk przed pogorszeniem poziomu życia.
Przeprowadzone dotychczas badania uświadomiły konieczność szerszego i za-razem głębszego potraktowania skutków innowacji i ich uświadomienia dla wzbo-gacenia niezbędnej wiedzy ułatwiającej lepsze zrozumienie zjawisk innowacyjności.
Podsumowanie
Właściwością wyróżniającą się w tej pracy jest usystematyzowanie pojęć – in-nowacja, innowacyjność, świadomość innowacyjności, który to termin wydaje się odpowiedniejszy do rozważań w powiązaniu z innowacyjnością organizacji, także firm małych, średnich i mikro, niż powszechnie stosowany „świadomość innowacji”.
Następnym, ważkim zagadnieniem, a nawet można powiedzieć pewnym osiągnięciem przedstawionych tu rozważań jest metodologia badań skutków innowacji, tj.:
• wskazanie beneficjentów innowacji;
• wskazanie na istotność zagadnienia skutków innowacji, które dotyczą za-równo podmiotów „wytwarzających” innowacje, w tym MŚP jak i wskaza-nych tu beneficjentów oraz uwidocznienie, że omawiane skutki są elemen-tem świadomości innowacyjności;
• przedstawienie koncepcji kumulacji skutków innowacji, co powinno rów-nież stać się elementem świadomości społecznej w wymiarze świadomości innowacyjności.
Świadomość innowacyjności stanowi jedno z ogniw, jak tu się sądzi, o de-cydującym, bezpośrednim znaczeniu (problem dyskusyjny), w systemie ogółu czynników wpływających na innowacyjność firm zwłaszcza mikro, MiŚ, gdyż tam właśnie człowiek, grupa ludzi, na ogół niewielka, ma szczególną rolę sprawczą w dziedzinie innowacji.
Przedstawione uogólnienia metodyczne powstały na bazie opracowywania wyników badań świadomości studentów, traktowanych, jako przedstawicieli firm
mikro, małych i średnich. Ich świadomość innowacyjności ma przede wszystkim oparcie w dobrym rozeznaniu współczesnych innowacji. Powinno podlegać dal-szemu rozwojowi jej wzbogacenie o rozeznanie odniesienia innowacji do poszcze-gólnych beneficjentów, zwłaszcza kraju a także wzbogacenie o element uświado-mienia sobie rozległości pozytywnych i negatywnych jej skutków.
Poza tym, zasygnalizowano działania warunkujące stan świadomości inno-wacyjności zarówno edukacyjne jak i te, którym takie znaczenie przypisano, związane z polityką innowacyjności. Całość stanowi model organizacyjno-pro-gramowy działań zmierzających do innowacyjności firm, a model firmy innowa-cyjnej zostanie przedstawiony w następnej części opracowania.