Definicje i mechanizmy zjawiska

Wspomniane metaanalizy dorobku badawczego lat 60. i 70. dotyczyły ponadto sposobu rozumienia zjawisk krzywdzenia dzieci w różnych krajach i kulturach. Po definicji Kempego i współpracowników z 1962 roku – w której to zespół dziecka maltretowanego określał stan kliniczny małego dziecka umyślnie skrzywdzonego fizycznie – kolejne ujęcia zjawiska, proponowane przez różnych badaczy, odnosiły się do wielu form złego traktowania, wykraczając poza pozostawiającą rany i obra-żenia przemoc fizyczną. W początku lat 80. w definicję krzywdzenia dziecka włą-czano już dość powszechnie: złe odżywianie, nieorganiczne zahamowanie rozwoju, zaniedbanie medyczne czy, z czasem, wykorzystywanie seksualne. Gelles i Cornell (1983), próbując ustalić pewne wzory definicji, sformułowanych do początku lat 80.

i istniejących w różnych krajach i opisach badań propozycjach, stwierdzili, iż moż-na mówić o moż-następujących, pojawiających się w większości z nich, aspektach:

– zakresie zachowań uznawanych za krzywdzące, – kwestii intencjonalności zachowań.

19 Na przykład podejście metaanalityczne oparte na przeglądzie literatury zaczęło się popularyzo-wać później – w końcu lat 90., kiedy w miarę ustaliły się definicyjne i opisowe standardy zjawiska, co pozwoliło na usystematyzowaną analizę branych pod uwagę opracowań i badań. Przykładem takiej metaanalizy dotyczącej charakteru i efektywności programów prewencyjnych jest opracowanie Jenif-fer MacLeod i Goeffreya Nelsona (2000).

Do tej propozycji analizy definicji chętnie odnosili się inni autorzy we własnych komentarzach na temat zawiłości pojęciowych przedmiotowego zjawiska²⁰.

W tworzonych przez różnych badaczy i autorów definicjach krzywdzenia dzieci z czasem przejawiać zaczęło się szersze ujęcie problemu, uwzględniające jego wy-stępowanie na różnych poziomach społecznych, czyli w istocie wskazujące na źród-ła krzywdzenia dzieci. Zwrócono uwagę na to, iż sprawcami krzywdzących zacho-wań i zaniechań wobec dziecka mogą być nie tylko indywidualne osoby (rodzice, opiekunowie, wychowawcy), ale i inne osoby. Wraz z rozwijającymi się intensywnie w latach 80. nurtami społeczno-kulturowymi²¹, tłumaczącymi mechanizmy prze-mocy nad dziećmi, a zwłaszcza teoriami tłumaczącymi występowanie problemu w społeczeństwie i w otoczeniu rodziny czynnikami związanymi z nierównościa-mi społecznynierównościa-mi i tzw. przemocą strukturalną i instytucjonalną²², w ujęciach prob-lemu krzywdzenia dzieci zaczęto zaznaczać kwestie sprawców. Poza krzywdzeniem przez indywidualnych opiekunów zaczęto mówić także o krzywdzeniu instytucjo-nalnym oraz przez społeczeństwo²³.

Wyraźnie pojawił się też w latach 80. wątek umiejscawiania krzywdzenia dziec-ka na tle innych zjawisk przemocy występujących w społeczeństwie – wątek, któ-ry współcześnie jest, jak się wydaje, rdzeniem analiz problemu krzywdzenia dzieci.

Rozwijając myśl Ericha Fromma, iż przemoc interpersonalna jest jednym ze sposo-bów, poprzez który ludzie odreagowują stres i frustracje spowodowane przez do-świadczaną przemoc instytucjonalną, przemoc nad dzieckiem ze strony rodziców postrzegać zaczęto jako wynikającą z przemocy instytucjonalnej i strukturalnej, a jednocześnie jako zwrotnie indukującą inne zjawiska przemocy. Przemoc inter-personalna i instytucjonalna nie mogą być rozumiane w oderwaniu od siebie –

20 Wśród polskich autorów do tego uporządkowania problematyki pojęciowej odwołuje się np. Ire-na Pospiszyl (1994, s. 12).

21 Nurt społeczno-kulturowy obejmował wiele szczegółowych koncepcji i teorii proponujących ro-zumienie przyczyn i mechanizmów krzywdzenia dzieci w rodzinie. Badura-Madej i Dobrzyńska-Me-sterhazy (2000, s. 17) wymieniają w tym względzie: teorie systemowe rodziny, socjologiczne teorie funkcjonalne, teorie strukturalne i koncepcje feministyczne. Z kolei Browne i Herbert (1999, s. 32–

35) wskazują modele stresu społecznego i modele kulturowe. I. Pospiszyl (1994, s. 118–122; 135–138) wymienia w nurcie socjokulturowym takie koncepcje przemocy domowej i krzywdzenia dzieci, jak:

dominacja jednej płci, dyskryminacja społeczna, transformacje społeczne ról rodzinnych, zmiana mo-delu rodziny, normy środowiskowe, kumulacja stresów socjoekonomicznych, liczebność rodziny.

22 W latach 80. przemoc instytucjonalna rozumiana była jako inherentne, nieodłączne wzory spo-łeczne i legitymizowane praktyki, przyczyniające się do indywidualnej lub grupowej krzywdy, upo-śledzające rozwój jednostek (Gil, 1987, s. 161; por. Kwieciński, 1993, i inni).

23 Szczególnie znanym przedstawicielem szerokiego nurtu semantycznego w rozumieniu pojęcia krzywdzenia, maltretowania dzieci jest Dawid G. Gil. W jego ujęciu krzywdzenie (nadużywanie) child abuse oznacza każde działanie lub bezczynność jednostki, instytucji, społeczeństwa jako całości i każ-dy rezultat takiego działania lub bezczynność, który deprywuje równe prawa i swobokaż-dy dzieci i/lub za-kłóca ich optymalny rozwój (Gil, 1973 za: Szymańczak, 2002, s. 51). Zdaniem Dawida Gila, różne ma-nifestacje przemocy, krzywdzenia (werbalne, fizyczne, psychologiczne i inne) oraz różne konteksty ich występowania (interpersonalny, rodzinny, instytucjonalny i społeczny) nie mogą być rozumiane w oderwaniu od siebie, ale jako wewnętrznie powiązane ze sobą funkcje społecznych, ekonomicz-nych i polityczekonomicz-nych dynamizmów zakorzenioekonomicz-nych w poszczególekonomicz-nych strukturach, a korespondują-cych z zasadniczą ideologią i systemem wartości społecznych (Gil, 1987, s. 159).

kreślał Dawid Gil (1987, s. 161)²⁴. Podobnie współcześnie akcentuje się powiązania różnych rodzajów przemocy (zob. Krug i inni, 2002 oraz Kydd, 2003).

Na podstawie intensywnych badań nad uwarunkowaniami i cechami zjawiska krzywdzenia dzieci powstało w latach 70. i 80. wiele koncepcji – teoretycznych mo-deli zjawiska, które zwrotnie wyznaczały podstawowe kategorie zmiennych, na któ-rych skupiali się kolejni badacze. We wczesnym okresie dominowały modele me-dyczne i intraindywidualne z czasem natomiast modele społeczno-psychologiczne i społeczno-kulturowe²⁵.

Modele intraindywidualne –

obejmowały te koncepcje, które upatrywały przyczyn zachowań krzywdzących wobec dzieci w patologicznych, negatywnych cechach rodziców. Zaliczyć do nich można koncepcje osobowościowe, psychopatologiczne, neurologiczne, fizjologicz-ne itd., które przyczyny przemocy wobec dzieci lokowały w takich czynnikach, jak alkoholizm, psychopatie, socjopatie czy zaburzenia psychiczne rodziców. Z czasem ujęcia intraindywidualne stopniowo ustąpiły miejsca podejściom podkreślającym znaczenie zmiennych społeczno-psychologicznych.

Model społeczno-psychologiczny –

umiejscawiał zasadnicze źródło krzywdzenia dziecka w negatywnych interakcjach pomiędzy matką a dzieckiem, wynikłych z – jak określili to za M. Lynch i J. Ro-berts (1977) Richar Gelles i Claire Cornell (1983) – zaburzeń procesu przywiązania (failures to bond) lub „niewłaściwych” cech dziecka (np. niska waga urodzeniowa, niedojrzałość rozwojowa, defekty rozwojowe i inne). W ramach tego modelu dys-kutowano także wpływ konfliktów małżeńskich oraz cech takich, jak: zmienność i niestabilność rodziny jako czynników wpływających na występowanie zachowań krzywdzących wobec dzieci.

Model społeczno-kulturowy –

był bardzo istotnym nurtem teoretycznym, preferowanym z czasem przez badaczy.

Podejście społeczno-kulturowe podkreślało wpływ cech struktury społecznej, wa-runków socjalnych, norm i wartości społecznych oraz organizacji instytucjonalnej na występowanie zjawiska krzywdzenia dzieci. W społeczeństwach rozwijających się zwracano też uwagę na takie czynniki, jak dezorganizacja społeczna oraz osła-bienie więzi społecznych, które nie charakteryzowały wcześniejszego trybalnego stylu życia (tribal life style). W krajach rozwiniętych podkreślano znaczenie zmian społecznych i nowych wymagań stawianych rodzinie oraz wpływu mediów na

24 Dawid Gil (1987, s. 161) umiejscawiał krzywdzenie dzieci (ich nadużywanie) na tle innych ro-dzajów przemocy, tłumacząc: Akty, relacje i warunki przemocy mogą występować pomiędzy jednost-kami, ale również pomiędzy jednostkami a społecznymi instytucjami i ich agendami oraz całym społe-czeństwem. Jednostki mogą stosować wzajemnie wobec siebie przemoc przez stwarzanie i utrzymywanie warunków, które deprywują, krzywdzą, eksploatują, przymuszają. Podobnie agencje instytucji społecz-nych takie, jak szkoły, instytucje opieki nad dzieckiem, służby społeczne, jak i korporacje zawodowe czy firmy mogą poprzez swoje praktyki i politykę upośledzać zaspokajanie potrzeb ludzi i ich rozwój. W koń-cu całe społeczeństwa poprzez swoje wartości, politykę, prawo rozwijają i sankcjonują nierówności struk-turalne takie, jak ubóstwo, dyskryminację rasową, płciową, klasową lub wiekową, bezrobocie czy infla-cję, co nieuchronnie upośledza rozwój wielu jednostek i grup (przekład własny).

25 Opis poszczególnych koncepcji przedstawiają w polskiej literaturze np. Badura-Madej i Dobrzyń-ska-Mesterhazy, 2001; Pospiszyl, 1994, Browne i Herbert, 1999.

owanie tych nieuzasadnionych potrzebami rzeczywistymi wymagań stawianych ro-dzinie. Jako znaczący czynnik wskazywano też kulturową legitymizację tolerancji, a wręcz aprobatę przemocy rodzinnej (Gelles, Cornell, 1983).

Wybór teoretycznych modeli zjawiska krzywdzenia dziecka były jednak zróż-nicowany w poszczególnych krajach (Gelles, Cornell, 1983). W Stanach Zjedno-czonych preferowano początkowo ujęcia intraindywidualne, a następnie społecz-no-psychologiczne, natomiast społeczno-kulturowy analizy zjawiska krzywdzenia dzieci były w USA w ogóle stosowane stosunkowo rzadko. W innych krajach prze-ciwnie, to model społeczno-kulturowy był najszerzej stosowanym podejściem w ba-daniach i literaturze, a z kolei podejście intraindywidualne cieszyło się zdecydo-wanie mniejszą popularnością wśród autorów²⁶, choć dość intensywnie stosowane było przez badaczy w Wielkiej Brytanii, Afryce czy Australii. Społeczno-psycholo-giczny model był drugim pod względem popularności w literaturze międzynaro-dowej lat 70. podejściem teoretycznym do problemu krzywdzenia dzieci. Był sze-roko stosowany w Wielkiej Brytanii, Afryce, Kanadzie Australii, Grecji i Izraelu (Gelles, Cornell, 1983).