Problem krzywdzenia dzieci w nauce polskiej w latach 70. i 80

XX wieku

Również w Polsce w latach siedemdziesiątych, początkowo głównie w kręgach medycznych i kryminologicznych, temat maltretowania dziecka zaczyna być

po-dejmowany³⁰, choć początkowo incydentalnie. Są jednak sygnały, iż znęcaniem się rodziców nad dziećmi i złym traktowaniem dzieci w rodzinie interesowano się w Polsce już znacznie wcześniej. W 1908 roku na łamach „Przeglądu Lekarskiego”

ukazał się artykuł Leona Wachholza (lekarza sądowego i kryminologa z przełomu XIX i XX w.), zatytułowany „Dzieci jako ofiary znęcania się rodziców”. Kwestie do-tyczące złego traktowania dzieci w rodzinie podejmowane były także przez literatu-rę z zakresu pracy socjalnej z początków XX wieku (zob. Rudzińska, 1929). Później problematyka dziecka krzywdzonego w polskiej literaturze, wskutek doświadczeń wojennych, ustąpiła miejsca „dziecku zniewolonemu” i doświadczonemu okru-cieństwami wojny. Wiesław Theiss (1996, s. 8) wśród polskich autorów analizują-cych wpływ na dziecko i jego psychikę wojen i towarzysząanalizują-cych im zjawisk śmierci, głodu, przemocy itp. wymienia Stanisława Batawię, Natalię Han-Igliewicz, Stani-sława Jedlewskiego, Helenę Radlińską, Marię Kaczyńską, Stefana Szumana i Ma-rię Żebrowską.

W końcu lat 60. i w latach 70. na łamach polskich specjalistycznych periody-ków medycznych ukazują się pierwsze publikacje na temat podejrzanych przy-padków „obrażeń nieprawdopodobnych” u dzieci: nieprawdopodobnych złamań, wylewów podtwardówkowych, urazów czaszki, stłuczeń i zgwałceń jako specyficz-nych urazów dziecięcych powstałych nieprzypadkowo³¹. W 1974 roku w specjali-stycznym czasopiśmie medycznym „Pediatria Polska” pojawia się dość kompletne opracowanie na temat zjawiska, zatytułowane ponadto zgodnie z światowymi ten-dencjami: Zespół dziecka maltretowanego. Opracowanie to będące przeglądem piś-miennictwa, na podstawie danych pochodzące głównie z USA oraz państw Europy Zachodniej przedstawiało aspekty epidemiologiczne zjawiska, korelaty jego wystę-powania, aspekty prawne, kwestie diagnozy przypadków oraz uwagi na temat

30 W literaturze polskiej lat 70. problematykę przemocy nad dzieckiem w rodzinie poruszają rów-nież prace dotyczące niedostosowania społecznego, omawiając przyczyny zaburzeń adaptacji społecz-nej dzieci i młodzieży oraz prace na temat postaw rodzicielskich i ich znaczenia dla rozwoju dziecka czy na temat powstawania lub rozwijania się tendencji w zakresie zaburzeń nerwicowych lub psycho-patycznych. Opracowania te nie posługują się jednak terminem przemocy wobec dziecka, krzywdze-nia dziecka w znaczeniu specyficznego zjawiska o holistycznej interpretacji. Wskazują one jedynie na pewne zachowania rodziców i pewne sytuacje rodzinne – które współcześnie są klasycznymi w litera-turze przedmiotu przejawami, formami krzywdzenia dziecka – jako niesprzyjające rozwojowi dziec-ka, jako czynniki wpływające na powstawanie zaburzeń zachowania czy psychicznych problemów dzieci i młodzieży. Przykładowymi autorami są tu S. Batawia, H. Kołakowska-Przełomiec, M. Jarosz, W. Knoche, M. Ziemska, Cz. Czapów, Cz. Czapów, S. Jedlewski, I. Obuchowska, J. Konopnicki i inni.

Pewien nurt poruszający problemy przemocy nad dzieckiem w rodzinie stanowią też w literaturze polskiej opracowania prawnicze dotyczące regulacji w zakresie karcenia nieletnich, np. I. Andrejew (1964), lub opracowania na temat przestępstw przeciwko rodzinie, w tym odpowiednie dla kwestii krzywdzenia dzieci artykuły 184, 185 i 186 ówczesnego kodeksu karnego. Można tu wymienić przy-kładowe prace np. P. Zakrzewskiego, M. Bereźnickiego, A. Ratajczaka, U. Polanieckiej.

31 W 1968 roku w „Psychiatrii Polskiej” ukazuje się artykuł H. Grabowskiej Zaburzenia charak-teru dziecka poniewieranego fizycznie, w 1972 roku ukazuje się w „Archiwach Medycyny Sądowej i Kryminalnej” praca K.Pietronia Zespół dziecka bitego (podano za: Mossakowska, 1994 i Brągiel, 2007). Wymienić można też i innych autorów – przedstawicieli świata medycznego, jak np. Mazur-kiewicz, MarMazur-kiewicz, Masłowski, Dębicka-Małecka, Gawrych, Niezabitowski, Szczepińska, Sopocki, którzy prowadzili badania przypadków obrażeń u dzieci wynikłych z nieprzypadkowych działań opie-kunów (podano za: Gromska, 1993, s. 190).

laktyki zjawiska. Było też ilustrowane obserwacjami własnymi jego autorki i zawie-rało opis dwóch przypadków dzieci maltretowanych, które były pacjentami Kliniki Psychiatrii w Warszawie (Medyńska, 1974). W przeciwieństwie jednak do innych państw, polskie naukowe „anonsy” lat 70., ukazujące występowanie zjawiska złego traktowania dzieci przez rodziców poprzez prezentowane statystyki medyczne lub kryminalistyczne, czy sądowe, nie były upublicznianie czy upowszechniane w ja-kichś publikacjach. Robert Sobiech (1993, s. 83), który w początkach lat 90. anali-zował kształtowanie się krzywdzenia dzieci jako problemu społecznego w Polsce, zauważał: kiedy próbujemy na problem maltretowania dzieci patrzeć pod katem ofi-cjalnych statystyk w Polsce, możemy odnieść wrażenie, że problemu nie ma³². Zdaniem tego samego autora, przed rokiem 90-tym jedynie nieliczni eksperci usiłowali opi-sać rzeczywisty stan rzeczy w Polsce. Były to głosy chirurgów, a także incydentalne badania sondażowe³³, które wskazywały, iż krzywdzenie dzieci występuje w Polsce z podobną częstotliwością jak w Europie Zachodniej czy Stanach Zjednoczonych.

Fakt braku odpowiednich statystyk i upubliczniania tych, które istniały, nie był je-dynie efektem niedostrzegania problemu, zaniedbywaniem i marginalizacji (Saj-kowska, 1999), ale jak niektórzy są skłonni tłumaczyć, przypisywać należy go wy-raźnie względom politycznym³⁴ (Golec, Namysłowska, 1992; Gromska, 1993).

Odmiennie do Europy Zachodniej, w Polsce temat przemocy nad dzieckiem w ro-dzinie jeszcze do połowy lat 90. XX wieku nie był prawie zupełnie obecny w świa-domości opinii społecznej. Wśród badań nad problemami społecznymi, tematyka przemocy nad dziećmi właściwie w ogóle się nie pojawiała ³⁵. Niektórzy badacze

32 Robert Sobiech (1993, 2002) przytacza tu wybiórczo statystyki sądowe z lat 1979–1989, ukazuje w nich np. nieduże liczby skazań za stosunki seksualne z nieletnimi, wskazując w nich na liczbę ska-zań za znęcanie się nad członkiem rodziny. Przytacza również rejestry służby zdrowia rzadko odno-towujące przypadki maltretowania dzieci.

33 Sobiech wskazuje tu na badania Anny Piekarskiej nad biciem dzieci, przeprowadzone w poło-wie lat 80., w których stpoło-wierdzono znaczące rozmiary tych zachowań – np. 40% badanych rodziców przyznało się do sprawiania dziecku solidnego lania (Piekarska, 1991).

34 Jadwiga Gromska (1993) podaje, iż w 1985 roku przeprowadzono w Polsce badania socjologiczne GUS dotyczące wykorzystywania seksualnego dzieci, jednak zakazano wówczas ich opublikowania.

35 O tym, iż w latach 70. i 80. zjawisko domowej przemocy nad dziećmi nie było obecne jako prob-lem w świadomości społecznej Polaków, świadczą prowadzone wówczas badania nad publiczną per-cepcją problemów społecznych. Wyniki badań nad postrzeganiem problemów społecznych przez społeczeństwo polskie lat 60. i 70. analizował Jerzy Kwaśniewski (1983). W obszarach rozpatrywa-nych empirycznie preferencji badaczy, w związku z interesującym nas zjawiskiem krzywdzenia dzie-ci, pojawiły się takie, jak: zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich (badania Szaniawskiej z 1960, za: Kwaśniewski, 1983), akceptowane społecznie powody rozwodów, w których pojawiła się kategoria znęcania się nad małżonkiem i dzieckiem (Podgórecki 1964, za: Kwaśniewski 1983). Badania postrze-gania problemów społecznych przez opinię publiczną przeprowadzone przez autora jedynie pośred-nio możemy wiązać z przedmiotową kwestią, gdyż dotyczyły one oceny społecznej takich zachowań, jak uchylanie się od alimentacji, ekspozycja treści pornograficznych młodzieży (Kwaśniewski, 1983, s. 62–65). Postrzeganie problemu złego traktowania dziecka w rodzinie na tle innych problemów spo-łecznych badała na początku lat 90. Grażyna Świątkiewicz (1992). W przeprowadzonym sondażu na 10000 osobowej grupie respondentów z całej Polski bicie dzieci znalazło się w ocenie respondentów na 9 miejscu w zestawie 16 zjawisk i zachowań uznawanych za społecznie szkodliwe. Było poprze-dzone w rankingu częstotliwości wskazań przez zjawiska kryminalne, alkoholizm, narkomanię, pi-jaństwo, zaniedbywanie rodziny i bicie żony (zob. Świątkiewicz, 1992).

zauważają, iż dopiero wkrótce po upadku Związku Radzieckiego, w 1989 roku, dość zbieżnie w czasie, w kontrolowanych przez niego państwach Europy Wschodniej zjawisko maltretowania dzieci w rodzinie zaczęło być szerzej podejmowane przez naukę i ujrzało światło dzienne, mimo iż oczywiste jest, że problem ten dość po-wszechnie występował również wcześniej, choć brak było odpowiednich danych epi-demiologicznych (Lewis i inni, 2004; Sicher i inni, 2000; por. Sajkowska, 1999).

Richard Gelles i Claire Cornell (1983), którzy w początku lat 80. dokonali prze-glądu badań i opracowań na temat krzywdzenia dzieci, jakie ukazały się na świecie w pierwszych dwóch dekadach po prezentacji Kempego i jego współpracowników z 1962 roku, zauważyli, iż świadomość problemu jest różna w poszczególnych spo-łeczeństwach i jest determinowana kontekstem społecznym, ekonomicznym kul-turowym i politycznym danego kraju. Wówczas wśród przykładów tych państw, w których oficjalne źródła twierdziły, iż problem krzywdzenia dzieci nie istnieje lub jest bardzo rzadki, Gelles i Cornell (1983) – powołując się na badania nad publicz-ną świadomością zjawiska w różnych państwach przeprowadzone w końcu lat 70.

przez Taylora i Newbergera (1979) – obok Chin czy Rosji wymienili także Polskę.

Autorzy ci stwierdzili wówczas, iż Polska najwyraźniej rozpoznaje istnienie krzyw-dzenia dzieci, ale nie traktuje go jako poważny problem (tłum.własne). W innym miejscu autorzy ci wymienili Polskę wśród państw, które w tematyce krzywdzenia dzieci posiadają uregulowania prawne jedynie wobec kwestii zaniedbywania dzie-ci. Stawiali też wyraźnie tezę, iż krzywdzenie dzieci jest zjawiskiem dość powszech-nym tak w rozwiniętych, jak i rozwijających się krajach Europy, a jedynie uważa się je za zjawisko rzadko występujące w tych drugich (Gelles, Cornell, 1983).

Poza właściwie epizodycznymi doniesieniami medycznymi dopiero w drugiej po-łowie lat 80. pojawiają się w polskiej literaturze naukowej pierwsze rzeczowe opra-cowania na temat krzywdzenia dzieci, operujące specyficzną terminologią: prze-moc w rodzinie, przeprze-moc domowa, maltretowanie dzieci, czy takimi pojęciami, jak:

złe traktowanie dzieci, znęcanie się nad dziećmi³⁶. Prace te zainspirowały polskich badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe do eksploracji teoretycznej i empirycznej zjawiska. W latach 90. spotykamy również w polskiej literaturze sze-reg prac z zakresu studiów nad dziejami dzieciństwa i traktowaniem dziecka w róż-nych epokach historyczróż-nych. Wiesław Theiss (1996, s. 13) wskazuje tu na opraco-wania Kaliny Bartnickiej, Juliusza Jundziłła czy Ireny Szybik. Krótki zarys historii badań nad dzieciństwem przedstawia też Bożena Matyjas (2008, s. 13–23).

Empiryczne analizy podejmować zaczęły, poza pojedynczymi badaczami, rów-nież powstające na początku lat 90. stowarzyszenia i organizacje pozarządowe oraz

36 W tych pierwszych kompleksowych opracowaniach tematu na gruncie literatury polskiej w la-tach 80. zaznaczają się opracowania takich autorów, jak: artykuł Danuty Markowskiej, Milcząca zbio-rowość – dzieci, opublikowany na łamach „Problemów Rodziny” w 1979 (nr 6), prace Anny Piekar-skiej (np. Uwarunkowania, rozmiary i skutki zjawiska przemocy wobec dziecka w rodzinie „Psychologia Wychowawcza” 1984, nr 4, Przemoc w rodzinie. Socjopsychologiczne uwarunkowania i zakres zjawiska

„Psychologia Wychowawcza 1984, nr 2, „Stres życia” i jego pomiar w badaniach uwarunkowań przemo-cy rodziców wobec dziecka „Psychologia Wychowawcza” 1986, nr 2, Agresywne wychowanie – analiza psychologiczna (1986), a także prace Ireny Pospiszyl, Adama Frączka, Bibiany Mossakowskiej i Ireny Kornatowskiej.

instytucje zajmujące się przemocą domową, czy stricte krzywdzeniem dzieci. Wy-mienić wśród nich należy badania działającej od 1990 roku Fundacji Dzieci Niczy-je³⁷, doniesienia Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych – w ramach której w połowie lat 90. wyodrębniło się Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, a rok później Ogólnopolskie Porozu-mienie Osób Instytucji i Organizacji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie i których działalność zaowocowała wprowadzeniem w 1998 roku procedury „Nie-bieskiej Karty”, dzięki której to pojawiły się w Polsce pierwsze systematyczne staty-styki dotyczące problemu przemocy domowej³⁸. Wymienić należy także Fundację na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem wraz z Sekcją Dziecka Maltretowa-nego Polskiego Towarzystwa Chirurgów Dziecięcych, która organizowała w począt-kach lat 90. pierwsze w Polsce naukowe konferencje na temat krzywdzenia dzieci, na które zapraszani byli znani w świecie badacze i uznane autorytety w dziedzinie krzywdzenia dzieci³⁹. Bez wątpienie do tej grupy zaliczyć należy Komitet Ochrony Praw Dziecka, którego publikacje i materiały informacyjne, a nade wszystko dzia-łalność poruszały kwestię maltretowania dzieci. Już w latach 80. Komitet, jako właś-ciwie jedyna wówczas w Polsce instytucja zajmującą się ochroną dzieci i ich praw, podnosił problem powszechnych praktyk wychowawczych, które krzywdzą dzie-ci. Komitet organizował między innymi naukowe spotkania dyskusyjne na temat bicia dzieci⁴⁰, a także był podstawową instytucją propagująca w Polsce Konwencję o Prawach Dziecka.

W rezultacie prowadzonych zarówno przez badaczy, jak i wymienione organiza-cje oraz instytuorganiza-cje badań empirycznych w połowie lat 90. wyłonił się mało optymi-styczny obraz zjawiska krzywdzenia dzieci w Polsce; o liczbach i o charakterze zja-wiska mówiono w podobny, choć nie identyczny sposób⁴¹, jak w analizach, które

37 Na przykład badania Moniki Sajkowskiej (1994) czy opracowanie Dziecko krzywdzone; próba opisu zjawiska (1995).

38 Statystyki dotyczące przemocy domowej, w tym dane na temat ofiar wśród dzieci (procedura

„Niebieskiej Karty”) prezentowane są corocznie przez Komendę Główną Policji (zob. www.kgp.gov.pl).

39 Owocem tych konferencji były publikacje, redagowane naukowo przez Jacka Kordackiego, które jako jedne z pierwszych zbiorczych opracowań omawiały problem maltretowania dzieci i jego profi-laktykę, por. np. Rozpoznawanie zespołu maltretowanego dziecka (1993), Profilaktyka zespołu maltre-towanego dziecka, (1994).

40 Jedną z takich inicjatyw była zorganizowana przez KOPD dyskusja panelowa, jaka odbyła się 28 maja 1983 roku, do której zaproszono osoby i instytucje w swej działalności stykające się z proble-mem maltretowania dzieci. W czasie dyskusji zaznaczano, iż wbrew potocznym opiniom maltreto-wanie dzieci nie jest w Polsce zjawiskiem marginalnym i odnoszącym się tylko do rodzin patologicz-nych w tradycyjnym ich rozumieniu. Przedstawiono wówczas referaty nawiązujące do publikacji H.

Kempego, podnoszące aspekty medyczne, prawne i psychologiczne bicia dzieci i ich maltretowania (zob. Czyż, 1983). Podjęcie problemu maltretowania dzieci, Komitet Ochrony Praw Dziecka umieś-cił w głównych kierunkach swojej działalności na lata 1986–1990 (zob. SOS – dziecko!..., 1986).

41 Warto w tym miejscu odnieść się do słów Richarda Gellesa i Claire Cornell (1983), którzy moc-no akcentowali, iż ze względu na istotne różnice w wykorzystywanych w różnych krajach w bada-niach nad krzywdzeniem dzieci (epidemiologicznych i innych) metodach i technikach badawczych oraz modelach teoretycznych zjawiska, na których się opierano, bardzo ostrożnie należy formułować jakiekolwiek wnioski porównawcze oraz konkluzje na temat ogólniejszych wzorów, przyczyn oraz za-kresu zjawiska w perspektywie ponadnarodowej i międzykulturowej. Autorzy ci dodają, iż wszelkie wyjaśnienia na temat wariancji obrazu zjawiska w różnych krajach muszą podkreślać kulturowe

róż-prowadzone były (i są róż-prowadzone nadal) w krajach o zdecydowanie dłuższej his-torii zajmowania się tym problemem.