Międzynarodowe regulacje

Prace Międzynarodowego Związku Pomocy Dzieciom (UISE) pod przewodni-ctwem Englantyny Jebb doprowadziły do uchwalenia w 1923 roku Deklaracji Praw Dziecka – tzw. Deklaracji Genewskiej (Balcerek, 1984, s. 108). Preambuła Deklara-cji mówiła: mężczyźni i kobiety wszystkich narodowości uznają, że ludzkość powin-na dać dziecku wszystko, co posiada powin-najlepszego i stwierdzają, ze ciążą powin-na nich, bez względu na rasę, narodowość i wyznanie – wyspecyfikowane następnie –obowiąz-ki²³ (za: Szymańczak, 1992; zob. też Balcerek, 1984, s. 109). Dokument ten odegrał,

23 Wśród obowiązków, wobec dzieci Deklaracja Genewska wymieniała (za: Balcerek, 1984, s. 110):

„1. Dziecku powinno się dać możność normalnego rozwoju fizycznego i duchowego.

2. Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore pielęgnowane, dziecko wykolejone wró-cone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone – wzięte w opiekę i wspomaganie.

3. Dziecko powinno przed innymi otrzymać pomoc w czasie klęski.

4. Dziecko powinno być przygotowane do zarobkowania na życie i zabezpieczone przed wyzy-skiem.

poza stanowieniem praw dziecka i obowiązków państwa ich ochrony, pozytywną rolę w ocenie sytuacji opiekuńczej dzieci na całym świecie oraz w dopingowaniu państw do rozwoju działalności opiekuńczej (za: Kantowicz, 1996, s. 23) Deklara-cję Genewską, przyjętą przez Ligę Narodów w 1924 roku, podpisało kilkadziesiąt państw w tym, w 1925 roku, również Polska. Deklaracja stała się pierwszym mię-dzynarodowym aktem w dziedzinie ochrony praw dziecka (Balcerek, 1984, s. 10).

W swej treści odnosiła się ona również do problemu krzywdzenia dzieci, mówiąc o takich zjawiskach, jak zaniedbywanie i wykorzystywanie. Deklaracja Genewska nie podejmowała jednak bezpośrednio kwestii przemocy nad dzieckiem, a jedy-nie podkreślała, iż dziecko jest najwyższym dobrem. Bezpośredni zapis dotyczący ochrony dzieci przed zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem znalazł się do-piero w kolejnej deklaracji na temat praw dziecka, która powstała po ponad trzy-dziestu latach od ogłoszenia Deklaracji Genewskiej, to jest w 1959 roku, w Dekla-racji Praw Dziecka.

W kolejnych latach – czterdziestych XX wieku, w działaniach dotyczących po-prawy sytuacji życiowej dzieci, w tym dzieci krzywdzonych, możemy wyróżnić kil-ka wątków. W 1946 roku rozpoczyna swoją działalność, która objęła organizację pomocy dla dzieci na całym świecie, UNESCO i UNICEF²⁴. W 1948 roku zostaje uchwalona przez ONZ Deklaracja Praw Człowieka. Jeden z jej z artykułów mówił o zapewnieniu równych praw i jednakowej ochrony wszystkim dzieciom (zob. np.

Nowak, 2005; Jarosz-Żukowska i inni, 2002).

Milowy jednak krok dla poprawy sytuacji dzieci oraz przeciwdziałania samemu problemowi krzywdzenia dzieci postawiono w roku 1959, kiedy to uchwalona zo-staje i przyjęta przez ONZ Deklaracja Praw Dziecka. Zawierała ona wśród dziesięciu sformułowanych zasad²⁵, ważny dla poruszanego problemu zapis – zasadę 9 – o na-stępującej treści: Dziecko należy chronić przed wszelkiego rodzaju zaniedbywaniem, okrucieństwem i wyzyskiem. Nie powinno być ono przedmiotem handlu w żadnej for-mie... (za: Balcerek, 1984; Czyż, 1995). Znajduje się więc w Deklaracji Praw Dziec-ka, po raz pierwszy w międzynarodowym dokumencie, bezpośredni zapis odno-szący się do zjawiska maltretowania dzieci.

Wśród innych aktów prawnych powstających w tamtym czasie, jako znaczą-ce dla rozwoju idei ochrony dziecka i jego praw, wymienia się ponadto Międzyna-rodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych²⁶ (1966) oraz Międzynarodowy

5. Dziecko winno być wychowane w wierze, że jego najlepsze cechy powinny być oddane na usłu-gi współbraci”.

24 Działania UNICEF w sferze ochrony dzieci przed krzywdzeniem omawiam w rozdziale pt. Glo-balne standardy ochrony dzieci przed krzywdzeniem – prawo i regulacje międzynarodowe... Miejsce UNICEF w międzynarodowej ochronie dziecka, jako jednej z najważniejszych na świecie organiza-cji, opisuje też między innymi Ewa Kantowicz (1996).

25 Deklaracja z 1959 roku mówiła zwłaszcza o (por. Szymańczak, 1992; Balcerek, 1984): równości wszystkich dzieci, szczególnej ich ochronie prawnej, prawie do nazwiska i obywatelstwa, możliwoś-ci korzystania z opieki społecznej, opiece nad dziećmi specjalnej troski, miłośmożliwoś-ci i zrozumieniu dzie-ci, bezpłatnej i obowiązkowej nauce, pierwszeństwie dzieci do ochrony i pomocy, ochronie przed za-niedbywaniem, okrucieństwem i wyzyskiem, wychowaniu w duchu pokoju i braterstwa.

26 Pakt ten zawierał między innymi sformułowanie praw: do życia, zakaz tortur, okrutnego i nie-ludzkiego lub poniżającego karania, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo rodziny

Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (tzw. Pakt Ekonomiczny)²⁷ (Balcerek, 1984, s. 127; Nowak, 2005, s. 11–12). Jak więc widać, formalizacja praw dziecka była możliwa nie tylko dzięki – jak już zaznaczyłam wcześniej – poznaniu praw rozwoju dziecka i jego potrzeb wskutek rozwoju nauk biologicznych i huma-nistycznych, ale także dzięki generalnemu postępowi w dziedzinie praw człowieka (por. Flekkoy, Kaufman, 1997 za: Kwak, Mościskier, 2002, s. 39). Specyfikując na-tomiast przedmiotowy dla tej rozprawy problem – przemocy i zaniedbywania dzie-ci, można zauważyć, iż od połowy XX wieku temat ochrony dzieci przed krzywdze-niem stał się elementem szerszej problematyki ochrony praw dziecka.

Najpełniej, jak dotychczas, prawa dziecka zostały określone w uchwalonej w 1989 roku przez międzynarodową społeczność Konwencji o Prawach Dziecka²⁸. Jak za-uważył Adam Łopatka (1999), daje ona wyraz nowoczesnej koncepcji dzieciństwa, w której dziecko jest człowiekiem od pierwszych chwil, od urodzenia, a nie jedy-nie przyszłym człowiekiem, który dopiero z czasem nabiera wartości i praw. Dziec-ko w Konwencji jest autonomicznym podmiotem, a nie należącą do Dziec-kogoś (rodzi-ców, Kościoła czy państwa) osobą. Podmiotowość dziecka staje się – jak można zauważyć w ostatnim czasie – jedną z centralnych idei rozwijanych na polu ochro-ny praw dzieci. W Konwencji (np. w artykule 12) mowa jest bowiem między inochro-ny- inny-mi o prawie dziecka do wyrażania siebie, swego stanowiska i odczuć oraz o prawie pełnego uczestnictwa dziecka w życiu społecznym, i politycznym (child paricipa-tion). Uznaje się, iż taka podmiotowa partycypacja dziecka jest esencjonalnym wy-rażeniem jego praw i jego człowieczeństwa oraz niezbędnym warunkiem rozwo-ju osobowości dojrzałej i odpowiedzialnej, autonomicznej i usatysfakcjonowanej swym życiem. Dlatego również wszelkie działania w sferze ochrony dzieci powin-ny być organizowane przy ich aktywpowin-nym uczestnictwie (Hart, 2007). Problem ten był podnoszony na jednym z ostatnich międzynarodowych kongresów ISPCAN, który odbył się w 2006 w Yorku w Wielkiej Brytanii, staje się też ostatnio tematem naukowej refleksji (zob. Niekerk, 2007; Gudbrandsson, 2006b).

Podmiotowość dziecka jest również wyraźnie podkreślana w ostatnich latach w różnych działaniach na rzecz realizacji praw dzieci. Mam tu na myśli organizo-wanie międzynarodowych debat z udziałem dzieci, jak np. specjalnej sesji Zgroma-dzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, jaka miała miejsce w maju 2002. Była ona poświęcona dzieciom²⁹ i odbyła się właśnie z udziałem 400 dziecięcych

dele-i dzdele-iecka do ochrony ze strony społeczeństwa dele-i państwa oraz prawo każdego człowdele-ieka do jednako-wej ochrony prawnej (Balcerek, 1984, s. 127; Nowak, 2005, s. 11).

27 Pakt Ekonomiczny formułował miedzy innymi prawo do zabezpieczenia społecznego oraz pra-wo rodziny i dzieci do ochrony (zob. Balcerek, 1984; Nowak, 2005, s. 12).

28 Szczegółowa analizę Konwencji o Prawach Dziecka jako uniwersalnego zbioru standardów na te-mat traktowania dziecka, w tym ochrony przed krzywdzeniem, przeprowadziłam w oddzielnym frag-mencie. Zob. rozdział pt. Ochrona dzieci przed krzywdzeniem na poziomie globalnym – prawo i regu-lacje międzynarodowe.

29 W czasie tej sesji nad problemami dzieci na świecie dyskutowało wspólnie ponad 400 dzieci – delegatów z różnych państw, 1700 dorosłych delegatów z prawie 120 państw, którzy reprezentowali różne organizacje pozarządowe i stowarzyszenia, przedstawiciele różnych agend Narodów Zjedno-czonych, znaczące postacie świata biznesu, religii, sztuki i nauki, laureaci Pokojowej Nagrody Nobla oraz delegacje rządowe ze 190 państw (World fit for children, UNICEF 2003, www.unicef.org).

gatów z różnych państw (zob. UNICEF, 2003b). Dobrym przykładem jest też ana-lizowanie sytuacji dzieci z aktywnym ich uczestnictwem w debacie, czego przykła-dem jest sposób badania zjawisk przemocy wobec dzieci na świecie, zastosowany w celu opracowania globalnego raportu World report on violence against children (zob. Pinheiro, 2006; Feinstein, Karlsson, 2007). Badania te realizowano między innymi poprzez konsultacje z dziećmi z różnych regionów świata. Innym przykła-dem jest sposób opracowania instrumentów i zasad badań dzieci – uzyskiwania ich relacji na temat ich sytuacji i doświadczeń krzywdy ze strony dorosłych, rodzi-ców (Runyan, 2007).

Urzeczywistnianie podmiotowości dzieci odbywa się też przez ich włączanie w międzynarodową społeczność drogą uprzystępniania różnych dokumentów mię-dzynarodowych, czyli ich opracowywania w tzw. wersji dzieciom przyjaznej (child friendly), czego przykładem jest specjalna wersja wspomnianego raportu P.S. Pin-heiro (2006). Urealnianie podmiotowości dziecka jest także widoczne w coraz licz-niejszych regionalnych i lokalnych programach oraz przedsięwzięciach, a także w bezpośrednich działaniach dotyczących organizowania i rozwijania lokalnych systemów ochrony dzieci przed krzywdzeniem (zob. np. Karkara, 2007; Sekulovic, 2007; Taub, 2007).

3.4. Nurty instytucjonalizacji i profesjonalizacji ochrony dzieci