życiowej dzieci i traktowania ich przez dorosłych
6. Społeczno-polityczny kontekst współczesnego zainteresowania zjawiskiem krzywdzenia dziecizjawiskiem krzywdzenia dzieci
W latach 70. i 80. XX wieku nastąpiło społeczne uznanie problemu krzywdzenia dzieci w krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Oprócz roli, jaką odegrały tu naukowe odkrycia i analizy, dokonane na przełomie lat 50. i 60., pod-kreślić można wpływ warunków kulturowych i społecznych oraz pewnych wydarzeń społecznych, które miały miejsce w latach 60. Barbara Smolińska-Theiss (1993) za-uważa, że dla rozpatrywania sytuacji dziecka w kategoriach przemocy i zniewole-nia znaczące były ruchy społeczno − kulturowe, które intensywnie przetaczały się przez Europę i Stany Zjednoczone w latach 60. One to zachwiały tradycyjnym po-rządkiem, wartościami, normami i obyczajowymi stereotypami odnoszącymi się do pozycji i roli dziecka w rodzinie oraz społeczeństwie. Zauważyć też należy, iż w ruchach lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wyraźnie zaznaczają się nurty
feministyczne, których znaczenie dla rozwoju i upublicznienia problematyki prze-mocy rodzinnej jest znaczące (por. Brągiel, 2007). Ruchy feministyczne komento-wały bowiem i podważały tradycyjne role rodzinne właśnie w aspekcie przemocy, dyskryminacji, łamania praw i dominacji mężczyzn. To z kolei przyczyniło się do wzrostu popularności identyfikowania i opisywania problemów dzieci właśnie z za-stosowaniem tej nomenklatury. Dziecko w świetle koncepcji feministycznych było osobą niezależną w prawach, indywidualnością, a nie własnością czy „przedłuże-niem” rodziców. Ten obraz dziecka towarzyszył oskarżeniom feministek wymie-rzonym w męską hegemonię (Boutelier, 1989 za: Baartman, 1999; Johnson, 1990).
Zauważyć trzeba, iż to ruchy feministyczne nagłośniły problem wykorzystywania seksualnego dzieci oraz z czasem upowszechniły rozumienie przemocy seksualnej jako seksualnego nadużycia siły (Baartman, 1999; por. Sgroi, 1982).
Podkreślić należy, iż poza kontestacją społeczno-kulturową lat 60., także na gruncie idei pedagogicznych w drugiej połowie XX wieku pojawiły się i przybra-ły na sile kontestacje tradycyjnych poglądów i praktyk wychowawczych. Podwa-żano obraz wychowania jako urabiania dziecka i dostosowania go do społecznych wzorów oraz standardów, eksponowano wartość niezależności, autonomii i niepo-wtarzalności jednostki – dziecka oraz jego prawa do pełnego rozwoju indywidu-alnych potencjałów41.
To, co szczególnie chciałabym wyeksponować, w społeczno-kulturowej rewol-cie lat 60., a także w nurtach pedagogicznych rozwijających się w drugiej poło-wy XX wieku, aby ukazać uwarunkowania rozwoju publicznego zainteresowania problemem krzywdzenia dzieci i w następstwie dynamicznego rozwoju działań praktycznych wobec tego problemu, to nasilanie się idei indywidualizmu, ochrony praw jednostki i poszanowanie jej godności, a także towarzyszące tym ideom upo-wszechnianie się koncepcji równych praw i demokracji we wszelkich sferach ży-cia. Zauważam więc, iż analiza kontekstu społecznego i kulturowego lat 60. i 70., podobnie jak analiza wcześniejszych okresów, pozwala odwołać się do stawianej w tej pracy tezy, iż to, jak traktowane są dzieci i na ile respektuje się ich prawa oraz na ile podlegają one różnym formom krzywdzenia, związane jest z preferowanym modelem filozofii społecznej. Jeśli w modelu tym przeważają dążenia do zapew-nienia jednostce rozwoju indywidualnego, jeśli ważne są jej potrzeby i respekto-wane są jej odmienności – które to idee odczytuję wyraźnie w ruchach kontesta-cyjnych lat 60. – to tym bardziej kwestie ochrony dzieci i ich praw oraz stwarzanie im właściwych warunków do rozwoju ich potencjału stają się przedmiotem spo-łecznej troski i działań.
Poniekąd odwołać można się w tym miejscu do ogólniejszego stanowiska Ruth Benedict (1999), według której ludzie mogą zachowywać się w stosunku do siebie zarówno w sposób przemocowy, opresyjny, dominujący, eksploatujący, jak i bez-przemocowo, kooperująco, wspierająco i z miłością. To, która z tych możliwości
41 Szerszy opis nurtów pedagogicznych rozwijających się od drugiej połowy XX wieku, które kon-testują tradycyjne koncepcje pedagogiczne afiliujące przedmiotowość dziecka, zawierają na przykład:
Pedagogika. Podręcznik akademicki, T. I, pod red. Z. Kwiecińskiego i B. Śliwerskiego, cz. III (2003) oraz B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania... (2003).
urzeczywistnia się jako zasadniczy rys relacji indywidualnych lub grupowych, za-leży od porządku/ładu instytucjonalnego oraz społecznej ideologii, która w danym społeczeństwie panuje i jest rozwijana.
Należy też zauważyć, iż czas gwałtownego zainteresowania problemem krzyw-dzenia dzieci – przemocy nad nimi, to czas intensywnego rozwoju w wielu krajach sektora opieki społecznej, który początkowo nastawiony był na kompensowanie problemów społecznych i socjalnych, będących pozostałościami po II wojnie świato-wej. Stopniowo jednak sektor opieki socjalnej ukierunkował się w wielu państwach na pomoc psychospołeczną, podejmując intensywne działania w obszarze proble-mów psychicznych, osobowościowych, seksualnych. To w efekcie spowodowało, iż z dużą częstotliwością zaczęły się pojawiać mniej lub bardziej bezpośrednie sygna-ły powszechnego występowania różnych form złego traktowania dzieci (Johnson, 1990, s. 46). Takie głosy płynące z sektora pomocy psychospołecznej również przy-czyniały się do zaistnienie zjawiska krzywdzenia dzieci w świadomości publicznej, jak też zainicjowały większe zainteresowanie tematem przez naukę i – co ważne – przyczyniały się do społecznej aprobaty dla owego zainteresowania.
Powyższe względy z pewnością były zasadniczymi czynnikami pozwalającymi zwrócić uwagę na kontekst społeczno-polityczny zjawiska, który w konsekwencji umożliwił wzrost zainteresowania naukowego problemem krzywdzenia dzieci, jaki nastąpił od lat 60. XX wieku. Brak odpowiedniego kontekstu społecznego i kultu-rowego przygasił pierwsze iskry, które w nauce próbował wokół tematu rozniecić Ambroise Tardieu i, mniej odważnie, Zygmunt Freud. W świetle teorii kształtowa-nia się problemów społecznych Spectora i Kitsuse (1997) można by powiedzieć, iż zabrakło odpowiednio silnego „lobby” animatorów. Ale przede wszystkim wyda-je się, iż społeczeństwa przełomu XIX i XX wieku „nie były wystarczająco dojrza-łe” do podjęcia tematu krzywdzenia dziecka, do konfrontacji z własnymi zachowa-niami wobec dzieci, do zmiany sposobu myślenia o pozycji dziecka, jego wartości, o jego prawach. W rezultacie, przypominam, temat krzywdzenia dzieci nie zaist-niał wówczas w świadomości publicznej, a w nauce wyciszył się na prawie sto lat, aby – dopiero trafiając na odpowiedni grunt zmian i prądów społecznych – eksplo-dować w drugiej połowie XX wieku. W rzeczy samej, siła, z jaką świat nauki podjął temat maltretowania dzieci w rodzinie w latach 70. i 80., była niespotykana. Behl, Conyngham i May (2003), analizując zawartość wybranych znaczących dla tema-tu krzywdzenia dzieci czasopism naukowych, wskazują na ogromny przyrost licz-by artykułów, jakie na temat maltretowania dzieci ukazywały się kolejno w latach 70., 80. i 90. (tj. od 51 artykułów w 1977 roku do 344 w roku 1998). Ta lawinowo narastająca liczba publikacji wydaje się bardzo czytelnym wskaźnikiem niezwykle dynamicznego rozwoju naukowego zainteresowania tematem.