Idea społeczeństwa obywatelskiego

Pojęcie społeczeństwo obywatelskie, podobnie jak inne określenia współczesnych zjawisk społecznych, nieustannie poddawane jest mody-fikacjom. Kolejni badacze dookreślają je, jednak różne cele, do których jest ono wykorzystywane, dodatkowo utrudniają ustalenie jednoznacz-nej definicji. Bardzo często spotykany jest, poniekąd niesłuszny, pogląd, w którym społeczeństwo obywatelskie utożsamiane jest z działalnością organizacji non profit, które są jednak bardzo sformalizowanymi ugru-powaniami. Zdecydowanie wcześniej powstawały nieformalne grupy oby-wateli niezadowolonych z ustroju politycznego i funkcjonowania systemu państwowego, a których działalność można uznać za istotną w kształto-waniu się idei budowania społeczeństwa obywatelskiego.

Wielu teoretyków z Europy Zachodniej odwołujących się w swoich pra-cach do terminu społeczeństwo obywatelskie w mniejszym lub większym stopniu powołuje się również na przykład Polski. Niektórzy uważają, że w ostatniej fazie komunizmu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej opozycja społeczeństwa do takiego państwa wynikała w głównej mierze z rozczarowania panującym systemem, który nie zapewnił sprawiedliwo-ści społecznej ani ekonomicznego dobrobytu²⁹⁰. Również Andrew Arato stwierdził, że dyskurs o społeczeństwie obywatelskim został wynaleziony na nowo w Polsce lat siedemdziesiątych²⁹¹.

Analizując prace wielu badaczy opisujących ideę społeczeństwa obywa-telskiego po roku 1990, można dojść do wniosku, że pojęcie to było wypa-czane i nadużywane. Zwłaszcza dla wielu polityków i publicystów stało się ono słowem-wytrychem. Jerzy Szacki twierdzi, że ideologom i politykom niedookreśloność pojęcia społeczeństwa obywatelskiego wcale nie prze-szkadza, a czasem nawet przynosi pewne korzyści, zwłaszcza gdy muszą zamaskować niedostatki programowe lub całkowity brak programu²⁹². Hasło to staje się elementem demokratycznej nowomowy.

290J. Blicharz, Administracja publiczna i społeczeństwo obywatelskie w państwie prawa, Wrocław 2012, s. 22.

291J. Szacki, Ani książę ani kupiec: Obywatel, Kraków 1997, s. 16.

292Ibidem, s. 7.

Próbując określić znaczenie społeczeństwa obywatelskiego, Ralf Dahren-dorf podkreśla, czym na pewno nie powinno być, jeżeli ma wytwarzać więzi społeczne, które pozwalają kwitnąć wolności. Jego zdaniem społeczeństwo obywatelskie nie jest społeczną podwaliną państwa czy nawet samej kon-stytucji wolności w wąskim sensie²⁹³. Nie wspiera instytucji politycznych ani nie jest do nich przeciwstawne, przynajmniej w warunkach wolności.

Natomiast tam, gdzie panują stosunki nieliberalne, społeczeństwo obywa-telskie staje się głównym ośrodkiem opozycji przeciwko państwu. Społe-czeństwo obywatelskie stwarza więzi przynależności, nie wkraczając tym samym na teren instytucji politycznych. Również Tadeusz Szawiel uważa, że jednym z najważniejszych kontekstów, w jakich pojawia się pojęcie spo-łeczeństwo obywatelskie, jest przeciwstawianie go państwu, i to zarówno totalitarnemu, jak i państwu liberalnych demokracji zachodnich²⁹⁴.

Magdalena Olejniczak wyróżnia cztery podstawowe elementy społe-czeństwa obywatelskiego, które są zarazem minimalnymi wymogami jego istnienia. Jest to grupowa organizacja społeczeństwa oparta na zasadzie dobrowolności, reprezentująca zbiorowe interesy i służąca wspólnym ce-lom, która jest usytuowana poza strukturą władzy publicznej oraz rynku, jak również poza strukturą rodzinną czy klanową²⁹⁵.

Pojęcie społeczeństwo obywatelskie stało się od końca lat 70. ubiegłego wieku doskonałym hasłem politycznym zarówno dla opozycji demokratycz-nej w państwach Europy Wschodniej, jak i dla tych obserwujących, z pewnym niepokojem, ekspansję i skutki realizacji idei państwa opiekuńczego (welfare state) w krajach zachodnich²⁹⁶. Obecnie struktury społeczeństwa obywatel-skiego stanowią środowisko, które uczy i przyzwyczaja do twórczych zacho-wań oraz dla znacznej części obywateli stanowi ważne źródło opinii niezależ-nych od państwa i środek komunikacji tych nowych poglądów²⁹⁷.

Idea społeczeństwa obywatelskiego rozwija się już od starożytności, a roz-ważania nad obywatelskością i relacjami między obywatelem a państwem podejmowali m.in. Platon, Arystoteles, Cyceron, św. Augustyn, św. Tomasz

293R. Dahrendorf, Wolność a więzi społeczne, [w:] Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 2010, s. 17.

294T. Szawiel, Społeczeństwo obywatelskie, [w:] Budowanie demokracji. Podziały społecz-ne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, red. M. Gra-bowska, T. Szawiel, Warszawa 2001, s. 129.

295M. Olejniczak, Europejskie społeczeństwo obywatelskie, „Studia Europejskie” 2005, nr 3, s. 46.

296T. Szawiel, op.cit., s. 129.

297Ibidem, s. 130.

z Akwinu, Niccolò Machiavelli, Jean Bodin, Thomas More, Francis Bacon, Tommaso Campanella, Michel de Montaigne, Hugo Grotius, Thomas Hob-bes, Samuel von Pufendorf, John Locke, Monteskiusz, Jean Jacques Rous-seau, Adam Smith, Edmund Burke, Adam Ferguson, Immanuel Kant, Alexis de Tocqueville, Georg Hegel, Karol Marks, Max Weber, Antonio Gramsci, Michel Foucault, Karl Popper, Jürgen Habermas, Charles Taylor, Robert Putnam²⁹⁸. Próbując dokonać pewnej systematyzacji, Błażej Poboży wyróż-Próbując dokonać pewnej systematyzacji, Błażej Poboży wyróż-nia następujące etapy rozwoju tej idei i widzi społeczeństwo obywatelskie jako²⁹⁹:

formułę klasyczną (synonim państwa – Arystoteles, Cyceron), –

formułę liberalną (zaprzeczenie państwa, „ucywilizowanie” państwa –

– J.J. Rousseau, J. Locke),

formułę heglowską (ogniwo pośrednie między rodziną a państwem –

– G. Hegel),

formułę socjologiczną (sfera relacji między obywatelami – A. de To-–

cqueville),

formułę historycznomaterialistyczną (sfera stosunków ekonomicz-–

nych – K. Marks),

formułę współczesną (trzeci sektor między sferą polityczną a sferą –

prywatną – R. Dahrendorf, Ch. Taylor, Michel Walzer oraz nurt du-alny – socjopolityczny instytucjondu-alny – Victor Perez-Diaz).

Piotr Frączak również zauważa u teoretyków, ale i praktyków oraz w ich działalności politycznej wiele sposobów podchodzenia do zagadnie-nia istoty społeczeństwa obywatelskiego. Próbując je usystematyzować, wprowadza cztery zasadnicze modele³⁰⁰:

Model polityczny, gdzie państwo to społeczeństwo. Model

wywodzo-• 

ny jeszcze od Arystotelesa, charakterystyczny dla przedoświecenio-wego pojmowania stosunków narodowych.

Model etyczny, czyli społeczeństwo kontra państwo. Jego istotą jest

• 

przeciwstawienie społeczeństwa absolutystycznemu państwu w imię powszechnych ideałów (wolności, sprawiedliwości, równości wobec prawa). Walka o prawa polityczne czy o kwestie ekonomiczne były w gruncie rzeczy postulatami o podłożu moralnym.

298J. Przedańska, Społeczeństwo obywatelskie jako idea filozoficzna, [w:] Prawna działal-ność instytucji społeczeństwa obywatelskiego, red. J. Blicharz, J. Boć, Wrocław 2009, s. 15.

299B. Poboży, Idea społeczeństwa obywatelskiego, [w:] Społeczeństwo i polityka. Podsta-wy nauk politycznych, red. K. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2007, s. 353–363.

300 P. Frączak, Społeczeństwo obywatelskie – transformacja znaczeń, „Roczniak” 1995, nr 1, s. 53.

Model ekonomiczny, w którym liberalne ideały społeczeństwa

oby-• 

watelskiego, podobnie jak w modelu etycznym, przeciwstawiając społeczeństwo państwu, przybierają przede wszystkim wymiar eko-nomiczny. Model ten jest kolejnym etapem modelu etycznego, gdzie wolność utożsamia się z wolnym rynkiem.

Model trzeciego sektora, czyli współistnienie trzech

autonomicz-• 

nych sektorów: publicznego (państwo), prywatnego (gospodarka) i non profit (trzeci sektor – społeczeństwo obywatelskie).

Edward Shils zauważa, że słowo obywatelskość było bardzo rzadko uży-wane w ciągu trzech ostatnich stuleci. Jego zdaniem oznaczało cnotę ko-nieczną do istnienia społeczeństwa obywatelskiego³⁰¹. Słowo obywatelskość stopniowo przywrócono do łask, niestety tylko na chwilę, tuż przed wybu-chem drugiej wojny światowej, a potem, na stałe, od połowy lat pięćdzie-siątych ubiegłego wieku.

Autorzy Głosu w dyskusji na temat wizji rozwoju społeczeństwa obywa-telskiego w Polsce prezentowanego na IV Ogólnopolskim Forum Inicjatyw Pozarządowych, próbując zdefiniować społeczeństwo obywatelskie, uzna-li, że jest ono przestrzenią działania instytucji, organizacji, grup społecz-nych i jednostek, rozciągającą się pomiędzy rodziną, państwem a rynkiem, w której ludzie podejmują wolną debatę na temat wartości składających się na wspólne dobro oraz dobrowolnie współdziałają ze sobą na rzecz re-alizacji wspólnych interesów³⁰².

Podczas dyskusji organizowanej przez Kancelarię Prezydenta RP na początku 2011 r. Wiktor Osiatyński przedstawił wiele bardzo intere-sujących uwag dotyczących społeczeństwa obywatelskiego. Osiatyński uważa, że powinno spełniać ono pięć podstawowych funkcji: społeczną, organizacyjną, pomocniczą, twórczą i kontrolną. Aby jednak mogły być one realizowane, potrzebne jest wsparcie ze strony państwa: przyjazne regulacje prawne, poważne traktowanie zasady subsydiarności, przepi-sy podatkowe sprzyjające organizacjom pozarządowym oraz otwartość państwa³⁰³.

301E. Shils, Co to jest społeczeństwo obywatelskie?, [w:] Europa i społeczeństwo obywa-telskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 1994, s. 51.

302 P. Frączak, M. Rogaczewska, J. Wygnański, Głos w dyskusji na temat wizji rozwo-ju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, IV Ogólnopolskie Forum Inicjatyw Pozarządo-wych, Warszawa 2005, s. 4.

303 Rozwój społeczeństwa obywatelskiego – rozwiązania prawne i finansowe, „Biuletyn Forum Debaty Publicznej”, Kancelaria Prezydenta RP, Warszawa 2011, s. 35.