Rozwój społeczeństwa informacyjnego

Badacze nie są zgodni co do jednoznacznej definicji SI, również nie sposób określić dokładną datę czy właściwy moment powstania SI jako zjawiska. Maria Nowina-Konopka łączy jego początki z położeniem ka-bla telefonicznego na dnie Atlantyku w latach 1956–1957³⁶¹.Ten 48-kanałowy kabel umożliwił bezpośrednią łączność telefoniczną Stanów Zjednoczonych z Europą.

W historii ludzkiego gatunku Peter F. Drucker wyróżnia cztery wielkie rewolucje informacyjne. Pierwszą był wynalazek pisma 5–6 tys. lat temu w Mezopotamii, druga dotyczyła rejestrowania dłuższych form wypowie-dzi w postaci książek, prawdopodobnie już około 1300 r. p.n.e. Trzecią rewolucją informacyjną było wynalezienie druku, a czwarta trwa obecnie, a jej prawdziwy potencjał jest wciąż odkrywany³⁶².

W drugiej połowie XX w. pojawiło się mnóstwo rewolucyjnych zjawisk społecznych, gospodarczych i technologicznych. Mimo ich rewolucyjności żadne nie miało tak wielu prób opisywania i definiowania jak społeczeń-stwo informacyjne, chociaż bez wątpienia każde miało wpływ na kształt tego, co obecnie określamy jako SI. Tabela 3.7 pokazuje uporządkowane w układzie chronologicznym niektóre z tych wpływowych zjawisk.

360M. Goliński, Społeczeństwo informacyjne – często (nie)zadawane pytania, „e-mentor”

2005, nr 2, s. 11.

361M. Nowina-Konopka, Rola Internetu w rozwoju demokracji w Polsce, Kraków 2008, s. 26.

362P.F. Drucker, op.cit., s. 110–111.

Tabela 3.7 Nowe zjawiska społeczne w latach 1950–1996

Rok Nazwa społeczeństwa Autor

1950 Samotny tłum Reisman

1959 Rewolucja edukacyjna Drucker

1959 Społeczeństwo postkapitalistyczne Dahrendorf

1961 Społeczeństwo przemysłowe Aron

1962 Rewolucja komputerowa Brekeley

1964 Globalna wioska McLuhan

1964 Społeczeństwo usług Dahrendorf

1964 Społeczeństwo informacyjne Umesao

1967 Nowe państwo przemysłowe Galbraith

1968 Technokracja Meynaud

1969 Miasto globalne Brzeziński

1970 Społeczeństwo skomputeryzowane Martin i Norman

1971 Wiek informacji Helvey

1972 Świat bez granic Brown

1973 Nowe społeczeństwo usług Lewis

1974 Rewolucja informacyjna Lamberton

1975 Wiek środków komunikowania / mediokracja Philips

1977 Rewolucja elektroniczna Evans

1977 Ekonomia informacji Porat

1978 Demokracja antycypacyjna Bezold

1979 Wiek komputerowy Detouzos i Moses

1980 Trzecia fala Toffler

1981 Rynek sieciowy Dodrick

1981 Wiek informacji Dizard

1983 Państwo komputerowe Burnham

1996 Społeczeństwo sieciowe Castells

Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Goban-Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyj-ne. Szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999, s. 36–38.

Jak zauważa L.H. Haber, termin społeczeństwo informacyjne nie ma jednolitej wykładni interpretacyjnej, a w literaturze dotychczas można było spotkać m.in. takie pojęcia jak: społeczeństwo informatyczne, spo-łeczeństwo wiedzy, spospo-łeczeństwo ery internetowej, spospo-łeczeństwo sie-ciowe, społeczeństwo medialne, społeczeństwo digitalne, społeczeństwo cyfrowe³⁶³. Niezależnie od tej mnogości pojęć większość autorów uważa, że określenie społeczeństwo informacyjne wskazuje na znaczącą rolę sys-temów informacji i komunikacji występujących w obrębie danego

spo-363 L.H. Haber, op.cit., s. 21.

łeczeństwa i stanowiących o jego specyfice w stosunku do innych typów społeczeństwa. Haber podziwia tempo zmian jakościowej ewolucji spo-łeczeństw: społeczeństwo rolnicze kształtowało się i trwało kilka tysięcy lat, a społeczeństwo industrialne 250 lat. Jeżeli tempo zmian technolo-gicznych będzie się utrzymywało na dotychczasowym poziomie, nasuwa się pytanie: jak długo będzie trwało zainicjowane w drugiej połowie XX w.

społeczeństwo informacyjne, a co jeszcze ważniejsze – jaki będzie kolejny typ społeczeństwa? Tabela 3.8 przedstawia charakterystyczne parametry trzech dotychczasowych typów społeczeństw.

Tabela 3.8 Parametry trzech typów społeczeństw

Parametry otoczenia

i oceny

Społeczeństwo

rolnicze Społeczeństwo

industrialne Społeczeństwo informacyjne ok. 6 tys. lat p.n.e. połowa XVIII w. druga połowa XX w.

Bogactwo ziemia kapitał wiedza

Produkt

podstawowy żywność wyroby przemysłowe informacja

Praca obok domu daleko od domu w domu; telepraca

Transport rzeka; droga kolej; autostrada infostrada

Energia ludzka; zwierzęca węgiel; para elektryczność jądrowa

Skala działania lokalna regionalna globalna

Rozrywka obrzędowa; ludowa masowa domowa; interaktywna

Oświata mistrz szkoła komputer; Internet;

telenauczanie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie L.H. Haber, Społeczeństwo informacyjne w ujęciu anali-tycznym, [w:] Komunikowanie i zarządzanie w społeczeństwie informacyjnym. Wybrane zagadnienia, red. L.H. Haber, Kraków 2011, s. 22.

Rysunek 3.10 przedstawia fale rewolucji społecznej według Alvina Tofflera.

Ten futurysta opisał za ich pomocą rozwój społeczeństw w 1980 r., w pierw-szym wydaniu swojej książki Trzecia fala, która doczekała się wielokrotnych edycji, uwzględniając przemiany dynamicznie zmieniającego się świata.

Rewolucja informatyczna i informacyjna, która w rezultacie doprowa-dziła do powstania społeczeństwa informacyjnego, spowodowała znacz-nie głębsze skutki niż poprzedznacz-nie rewolucje. Podkreślając, że posługuje się pojęciami marksistowskimi, Piotr Tobera mówi, że jest to rewolucja przede wszystkim w świadomości ludzi, ponieważ Internet skutecznie rozszerza wiedzę, a zatem i wolność³⁶⁴.

364P. Tobera, Społeczeństwo informacyjne a przyszłość społeczeństwa globalnego, [w:] Pol-skie doświadczenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego. Dylematy cywilizacyjno- -kulturowe, red. L.H. Haber, Kraków 2002, s. 53.

Każde zjawisko – społeczne, polityczne, gospodarcze, naukowe, wy-stępujące w sztuce czy modzie – prędzej czy później się kończy. Czasem koniec był wiązany z kryzysem, rewolucją, ewolucją. Najczęściej szukano wówczas nazw dla tego, co „po końcu” zostało. Lech W. Zacher jako przy-kłady tych post określeń podaje: postindustrialne społeczeństwo, postka-pitalistyczne społeczeństwo, postkomunizm, postmodernizm, postma-terializm³⁶⁵. Liczni badacze SI nie mają jednoznacznej odpowiedzi, jaki będzie ostateczny jego kształt, a tym bardziej jak długo potrwa i do czego w rezultacie doprowadzi.

Wraz z rozpowszechnieniem Internetu na początku lat 90. XX w.

można było zaobserwować intensyfikację komunikacji między ludźmi.

W okresie tym światowa sieć stawała się coraz ważniejszym źródłem in-formacji. Można było zauważyć jej wpływ na różne obszary życia społecz-nego, m.in. politykę – zarówno lokalną, jak i światową. W kontekście tego wpływu Internetu na sferę polityki można zadać pytanie, jak wpłynął on na rozwój demokracji na świecie. Na początku Internet był traktowany bardziej jako ciekawostka technologiczna i mało kto przewidywał, jak wielki wpływ będzie miał w przyszłości na kształtowanie życia społecz-no-politycznego na świecie. Dzięki interaktywności stopniowo stawał się głównym medium komunikacji między ludźmi. Dominika Kotowicz porównuje Internet do forum ateńskiej Agory, gdzie każdy w dowolnym momencie miał możliwość zabrania głosu na dowolny temat. Internet nie ma ograniczeń przestrzennych ani czasowych, więc umożliwia uczestnic-two większej liczbie ludzi i – jak żadne inne forum – daje możliwość swo-body wypowiedzi³⁶⁶.

365 L.W. Zacher, Społeczeństwo postinformacyjne w kontekście ewolucji społeczeństw i wizji przyszłości, [w:] Społeczeństwo informacyjne. Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, red. L.H. Haber, M. Niezgoda, Kraków 2006, s. 71.

366D. Kotowicz, Internet – szanse i zagrożenia dla demokracji, [w:] Społeczna przestrzeń Internetu, red. D. Batorski, M. Marody, A. Nowak, Warszawa 2007, s. 283.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Toffler, Szok przyszłości, Poznań 1998 oraz M. Szpu-nar, Społeczeństwo informacyjne – problemy pomiaru i problemy definicyjne, [w:] Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych, red. K. Grysa, Kielce 2006, s. 153–164.

Rysunek 3.10. Fazy rewolucji społecznej według A. Tofflera

agrarna przemysłowa postindustrialna

8000 p.n.e. 1700 n.e. 1995 n.e.

Analizując segmentację SI oraz uwzględniając różne koncepcje (Co-hena, Fukuyamy, Castellsa), Lesław H. Haber wyróżnia następujące jego struktury³⁶⁷:

mikrospołeczność informacyjna

– (niewielkie zbiory społeczne, których

granice liczebności określa lokalizacja – firma, instytucja, osiedle dzielnica, wieś, miasto, region),

społeczeństwo informacyjne

– (składające się z wielości

mikrospołecz-ności informacyjnych, ale występujące w znacznym rozproszeniu społecznym i przestrzennym),

globalne społeczeństwo informacyjne

– (zasięgiem obejmujące wielość

spo-łeczeństw informacyjnych znajdujących się na podobnym poziomie).

Haber podsumowuje, że człowiek – a w zasadzie e-człowiek – stając się uczestnikiem mikrospołeczności informacyjnej, ma wpływ na zakres i na-tężenie kształtowania się społeczeństwa informacyjnego, które w konse-kwencji staje się segmentem globalnego społeczeństwa informacyjnego.

W odróżnieniu od innych form komunikacji Internet zapewnia uczest-nikom dyskusji dużą anonimowość. Jest ona zaletą, ponieważ przełamuje wewnętrzne bariery wynikające z nieśmiałości i strachu przed reakcją in-nych uczestników. Z drugiej strony dużą wadą anonimowości jest poczu-cie bezkarności, które sprawia, że na poszczególnych forach głos zabierają często ludzie, którzy nie mają zamiaru brać czynnego udziału w mery-torycznej dyskusji, ale w sposób często odbiegający od przyjętych norm społecznych zakłócają jej przebieg, nie wnosząc do niej konstruktywnych treści.

Niezależnie od dużej anonimowości w Internecie, zauważalne jest zjawisko które Jakob Nielsen opisał jako nierównomierność uczestnictwa w serwisach społecznościowych albo reguła 90-9-1. Nielsen na podstawie wieloletnich obserwacji uznał, że 90% użytkowników sieci (obserwatorzy) tylko pasywnie obserwuje jej treści, 9% (komentatorzy) czasem aktywnie uczestniczy, ale ich aktywność zazwyczaj się ogranicza do komentowania istniejących tekstów, a tylko 1% użytkowników (współtwórcy) aktywnie tworzy serwisy społecznościowe. Badacz przedstawił to twierdzenie w po-staci piramidy. Jeżeli chodzi o ilość treści publikowanych przez te trzy grupy użytkowników – proporcje są odwrotne³⁶⁸. Zależności te, nieco zmodyfikowane, przedstawia rysunek 3.11.

367 L.H. Haber, op.cit., s. 25–27.

368 J. Nielsen, Participation Inequality: Encouraging More Users to Contribute (www.

nngroup.com/articles/participation-inequality).

Przedstawione zjawisko nierównomierności może z pewnością być te-matem badań socjologów czy psychologów, a ich głównym zadaniem było-by odpowiedzenie na pytanie, co zrobić, abyło-by proporcje te zmienić.

Niewątpliwą zaletą Internetu jest brak właściciela, który w innych me-diach zawsze ma większy lub mniejszy wpływ na politykę działalności, po-przez którą mógłby ograniczać i wykluczać poszczególnych uczestników forum lub wpływać na wybór poruszanych tematów.

Badając rozwój i upowszechnianie się idei SI oraz sposoby jego realiza-cji, można dzisiaj mówić o modelu europejskim i amerykańskim. W Eu-ropie bazuje się na interwencjonizmie państwa w procesie przekształceń cywilizacyjnych, społecznych i gospodarczych. Z kolei model amerykański opiera się na mechanizmach rynkowych jako podstawowych czynnikach sprawczych rozwoju³⁶⁹.

Początkowo panował, jak się potem okazało niesłuszny, pogląd, że o sieciach komputerowych i teleinformatyce mogą pisać prace naukowe wyłącznie inżynierowie łączności albo informatycy, ale nie socjologowie, politolodzy czy psycholodzy. Gdy jednak okazało się, że informatyzacja będzie przemianą, która w większym lub mniejszym stopniu dotknie pra-wie każdej dziedziny życia i będzie miała wpływ na niemal każdego czło-wieka na świecie – nauki społeczne „odkryły” temat Internetu. Tym ra-zem położyły większy nacisk na pierwszy składnik nazwy „społeczeństwo informacyjne”, a nie – jak poprzednio – wyłącznie na drugi³⁷⁰.

369 M. Marciniak, Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo informacyjne, „Społe-czeństwo i Polityka” 2005, nr 1, s. 41.

370R. Tadeusiewicz, op.cit., s. 14.

1%

Współtwórcy Komentatorzy

Obserwatorzy

90%

90%

9% 9%

1%

UŻYTKOWNICY INTERNETU

ZAWARTOŚĆ INTERNETU

Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Nielsen, Participation Inequality: Encouraging More Users to Contribute (www.nngroup.com/articles/participation-inequality).

Rysunek 3.11. Grupy użytkowników serwisów społecznościowych oraz ich aktywność