Społeczeństwo obywatelskie w Polsce

Zdaniem Bronisława Geremka, w Polsce trzeba było długich dziesięciu lat – od powstania w gdańskiej stoczni w sierpniu 1980 r. niezależnego związku „Solidarność”, przez lata stanu wojennego i represji, do wyborów w 1989 r. – aby społeczeństwo obywatelskie zostało zaakceptowane³⁰⁴.

Badacze społeczeństwa obywatelskiego od jakiegoś czasu próbują uchwycić to, co opisuje jego strukturę, oraz w sposób uporządkowany pomierzyć jego jakość. Jedną z propozycji takiego pomiaru jest badanie Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego (Civil Society Index), na którego wartość składają się 72 wskaźniki pogrupowane w czterech wymiarach:

struktura (structure), otoczenie (environment), wartości (values) oraz zna-czenie (impact). Można wymienić kilka najbardziej charakterystycznych wskaźników analitycznych dla każdej z grup:

Znaczenie

•  : wpływ na politykę społeczną, monitorowanie działań finan-sowych instytucji państwowych i prywatnych, reagowanie na problemy i potrzeby społeczne, aktywizacja obywateli, odpowiadanie na potrzeby społeczne.

Struktura

•  : rozległość partycypacji społecznej, głębokość partycypa-cji społecznej, zróżnicowanie uczestników społeczeństwa obywatel-skiego, poziom zorganizowania, relacje wewnętrzne, zasoby.

Wartości

•  : demokracja, przejrzystość, tolerancja, walka z przemocą, równość płci, przeciwdziałanie ubóstwu, ochrona środowiska.

Otoczenie

•  : kontekst polityczny, podstawowe prawa i wolności, kon-tekst ekonomiczno-społeczny, konkon-tekst społeczno-kulturowy, śro-dowisko prawne, relacje między państwem a społeczeństwem oby-watelskim, relacje biznesu i społeczeństwa obywatelskiego.

Badanie prowadzone jest od jakiegoś czasu w 60 państwach na świecie, a koordynuje je ponadnarodowa sieć organizacji pozarządowych działająca pod wspólną nazwą Civicus (www.civicus.org)³⁰⁵. Wartości składające się na Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego dla Polski przedstawia rysunek 3.1.

Z kolei badania przeprowadzone przez Joannę Dzwończyk ukazały spo-sób postrzegania społeczeństwa obywatelskiego przez samych obywateli.

Ankietowani jako najważniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa oby-watelskiego podali następujące działania społeczne: uczestnictwo w wy-borach i referendach, angażowanie się w działalność służącą

rozwiązy-304 B. Geremek, Społeczeństwo obywatelskie i współczesność, [w:] Europa i społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 1994, s. 242.

305 P. Frączak, M. Rogaczewska, J. Wygnański, op.cit., s. 6.

waniu różnych lokalnych spraw i problemów, angażowanie się w ochronę środowiska i działalność charytatywną. Za najmniej istotne uznali udział w protestach oraz działalność w stowarzyszeniach religijnych, partiach politycznych i organizacjach gospodarczych³⁰⁶.

Rozważając na temat konstytucyjnych praw człowieka w Polsce, Roman Wieruszewski pisze, że w ramach transformacji ustrojowej jednym z pod-stawowych wyzwań było przywrócenie właściwego znaczenia pojęciu oby-watel. Transformacja oznaczała zatem odrzucenie dotychczasowego mo-delu relacji państwo-jednostka, oznaczała konieczność upodmiotowienia jednostek. Realny kształt trzeba było nadać prawom politycznym, czego pierwszym wyrazem, aczkolwiek niepełnym, były wybory do Senatu i czę-ściowo do Sejmu w czerwcu 1989 r. Wydawało się wówczas, że oczywi-stym wyzwaniem byłoby stworzenie gwarancji konstytucyjnych dla tego nowego układu stosunków państwo-jednostka poprzez szybkie uchwale-nie ustawy zasadniczej. Badacze wciąż zastanawiają się, dlaczego wobec tego tak długo nie udało się wtedy przyjąć tej konstytucji, która została uchwalona dopiero w 1997 r.³⁰⁷

306 J. Dzwończyk, Polityczne aspekty rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce po 1989 roku, Kraków 2009, s. 134.

307 R. Wieruszewski, Standardy międzynarodowe i konstytucyjne praw człowieka, [w:]

Kim jesteś obywatelu?, Warszawa 2008, s. 34.

1,2

1,7

1,8 2,1

0 1 2 3 Struktura

Otoczenie

Znaczenie Wartości

Źródło: http://csi.civicus.org

Rysunek 3.1. Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego dla Polski w 2010 r.

W 1989 r. częściowo została zmieniona Konstytucja z 1952 r. Zakres noweli grudniowej objął różnorodną tematykę, ale o kierunkach istotnych dla ustrojowych przekształceń. Zmieniono nazwę państwa z Polskiej Rze-czypospolitej Ludowej na Rzeczpospolitą Polską, a wizerunek orła białego w godle RP otrzymał koronę. Wykreślono ideologiczny Wstęp do Konsty-tucji. Odrzucono określenie państwa i społeczeństwa jako socjalistycz-nych, a wprowadzono pojęcie demokratycznego państwa prawnego oraz społeczeństwa obywatelskiego³⁰⁸.

Idea społeczeństwa obywatelskiego, wyrażająca się w odpowiedzial-ności za dobro wspólne i samoorganizacji obywateli, jak już wspomniano, upowszechniła się w Polsce po roku 1989. Jako dowód mogą posłużyć przeprowadzone wśród Polaków we wrześniu 2010 r. przez CBOS bada-nia ankietowe dotyczące oceny działalności samorządów w ostatnich 20 latach, z uwzględnieniem wprowadzonych w tym czasie reform. Dwie piąte respondentów (40%) twierdziło, że obecnie ludzie bardziej anga-żują się w rozwiązywanie spraw lokalnych niż u schyłku PRL (przed ro-kiem 1989), natomiast co czwarty badany (25%) był przeciwnego zdania.

Na poczucie podmiotowości obywatelskiej największy wpływ miał mło-dy wiek ankietowanych, poziom wykształcenia, zamieszkanie w dużych miastach, wysokość zarobków i poglądy lewicowe. Natomiast wycofanie się z życia obywatelskiego, którego przyczyną jest poczucie bezradności, jest tym częstsze, im wyższy wiek ankietowanych i niższe ich wykształ-cenie, zamieszkanie w małych i średnich miastach oraz niskie i najniższe zarobki³⁰⁹.

Nowa polska Konstytucja z 1997 r. w artykule 12. daje prawne podsta-wy funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego: „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organiza-cji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”³¹⁰. Brakuje jednak jedno-znacznego i bezpośredniego odwołania do społeczeństwa obywatelskiego.

308 A. Szmit, Dokonywanie zmian przepisów konstytucyjnych, [w:] 20 lat transforma-cji ustrojowej w Polsce, Materiały konferencyjne, Ogólnopolski Zjazd Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego, Warszawa 2009, s. 35 (www.prawokonstytucyjne.wpia.uw.

edu.pl).

309 M. Herrmann, Samorządność w Polsce – bilans dwudziestolecia, Komunikat z badań, CBOS, BS/144/2010, Warszawa 2010.

310 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz.

483.

Szersze spojrzenie na konstytucyjne przesłanki inspirujące kształtowa-nie się społeczeństwa obywatelskiego wiąże się z uwzględkształtowa-niekształtowa-niem innych praw i wolności. Mariusz Jabłoński zalicza do nich: wolność zgromadzenia (art. 57), konkretyzację wolności zrzeszania się (związki zawodowe, orga-nizacje społeczno-zawodowe rolników, związki pracodawców – art. 59), wolność sumienia i wyznania (tworzenia związków wyznaniowych – art.

53), szereg postanowień dotyczących pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 14, 54, 61, 74) oraz prawo do występowania z petycjami, skargami i wnioskami (art. 63)³¹¹. Więcej na temat polskiej Konstytucji z 1997 r. będzie w rozdziale 4.2.1.

Bazując na orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Mariusz Ja-błoński przedstawia spojrzenie na społeczeństwo obywatelskie, które-go członkowie nie są wyłącznie biernymi odbiorcami świadczeń. Oby-watele w ramach różnych form współdziałania próbują samodzielnie zapewnić sobie odpowiednie zabezpieczenie³¹². Członkowie społeczeń-stwa obywatelskiego powinni się cechować zapobiegliwością, przezor-nością oraz odmiennym niż wcześniej spojrzeniem na rolę państwa, a zwłaszcza powinni być świadomi skutecznego egzekwowania swoich postulatów w sferze wolności i praw socjalnych. Z drugiej strony pań-stwo powinno zapewnić obywatelom szeroką możliwość pozyskiwania informacji na temat swej działalności, organów i funkcjonariuszy pu-blicznych.