Narastająca krytyka teorii modernizacji i burzliwa debata wokół teorii zależności wpłynęły także na dyskusję o roli kobiet w rozwoju oraz na wykształcenie się no-wej strategii, zwanej WAD – Women and Development. W opozycji do interpre-tacji marksistowskich, według których akumulacja kapitału i tym samym rozwój kapitalizmu były możliwe dzięki eksploatacji krajów peryferyjnych, teoretycz-ki WAD podkreślały znaczenie pracy kobiet50 – zarówno domowej, jak i opie-kuńczej czy zarobkowej – dla reprodukcji systemu. Lourdes Beneria i Gita Sen (2008: 48) w pracy Acumulation, Reproduction and Women’s Role in Economic Development. Boserup Revisited, piszą:
W przeciwieństwie do wniosków Boserup, problemem kobiet jest nie tylko brak możliwo-ści uczestniczenia w tych procesach wraz z mężczyznami jako równorzędne partnerki; to system generuje i intensyfi kuje nierówności, używając istniejących hierarchii płciowych do usytuowania kobiet na podrzędnych pozycjach na różnych poziomach interakcji kla-sowych i genderowych.
Równość kobiet jest niemożliwa w obecnym systemie, gdzie zasoby, władza i kontrola zarezerwowane są dla garstki ludzi. Kobiety stały się częścią globalnej ekonomii, ale na szczególnych zasadach (por. Mies 1986). Pracują w tworzonych przez międzynarodowe korporacje w wolnych strefach handlu, fi rmach włókien-niczych, odzieżowych i elektronicznych oraz na farmach przemysłowych. Ze względu na przekonanie, że płaca kobiet jest jedynie dodatkiem do dochodów mężczyzny, zarabiają mniej, często spędzając kilkanaście godzin w ekstremalnie trudnych warunkach. W końcu lat 80. od 60 do 90% zatrudnionych w azjaty-ckich wolnych strefach handlu stanowiły kobiety, zarabiając 50–75% męskiej pensji, a przeciętny dzień ich pracy w przepełnionych, dusznych pomieszcze-niach, trwał od 12 do 14 godzin51. Kobiety zawsze były częścią procesów roz-wojowych – czy to wytwarzając dobra konieczne dla zachowania zdrowia, życia, siły pracowników, czy szukając zatrudnienia w dostępnych gałęziach produkcji, ten rodzaj integracji z globalną ekonomią często jednak wzmacniał już istniejące nierówności i podporządkowanie. Maeve Taylor (2010: 145) zauważa:
50 W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje interesująca analiza Catherine Scott (1995) Gender and Development. Rethinking Modernization and Dependency Th eory.
51 Książka Marii Mies zainspirowała podobne badania w różnych częściach świata. W tym kontekście warto wymienić prace: Th e Subordination of Women and the Internationalization of Fac-tory Production Diane Elson i Ruth Pearson (2008); Capitalism, Imperialism and Patriarchy: Th e Dilemma of Th ird World Wokers in Multinational Factories Lindy Y.C. Lim (2008) czy Maquila-doras: the View from Inside – doskonałe studium Marii Patricii Fernandes-Kelly (2008) oparte na obserwacji uczestniczącej w jednej z meksykańskich fabryk, polemizujące z przekonaniem, że jest to zajęcie niewymagające kwalifi kacji.
W wielu krajach, którym udało się osiągnąć wzrost, na przykład w Chinach czy Korei, kobiety zarabiają tylko 55% tego, co mężczyźni; imponujący poziom wzrostu nie znajduje odzwierciedlenia w zmniejszaniu różnic w wynagrodzeniu. W rzeczywistości słychać gło-sy, że wzrost był możliwy tylko dlatego, iż dzięki zachowaniu zróżnicowanego wynagro-dzenia udało się utrzymać niskie koszty produkcji.
Kobiety podejmują zatrudnienie głównie w obszarach rynku tworzących ni-skopłatne miejsca pracy, gdzie robotnicom trudno jest wzmocnić swoją pozy-cję: w przemyśle odzieżowym, elektronicznym, tekstylnym, zabawkarskim czy obuwniczym, tam, gdzie dominują pracochłonne formy produkcji. Zatrudnienie kobiet spada wraz z modernizacją. Wcielanie kobiet, zwłaszcza z Trzeciego Świa-ta, w szeregi najemnej klasy roboczej jest procesem globalnym, choć przyjmuje różne formy. Saskia Sassen (2007: 124) zwraca uwagę na dwa kluczowe dla tego procesu zjawiska:
– rekrutację kobiet na nowe miejsca pracy w przemyśle i usługach, które są tworzone przez produkcję przemysłową na eksport, w kilku krajach azja-tyckich i karaibskich;
– zatrudnienie imigrantek w krajach silnie uprzemysłowionych, a zwłaszcza w wielkich miastach.
Konferencja w Nairobii, kończąca ONZ-owską Dekadę Kobiet, podważyła dotychczasową strategię podkreślającą konieczność uwzględnienia kobiet w pro-jektach modernizacyjnych. Należy podjąć działania na rzecz uprawomocnienia i mobilizacji kobiet dla wypracowania bardziej sprawiedliwej wizji rozwoju. Gita Sen i Caren Grown (1987: 11) w książce Development Crisis and Alternative Vi-sions: Th ird World Women’s Perspectives, pisały:
Jako główny problem kobiet w krajach Trzeciego Świata defi niowano niewystarczającą partycypację w dobroczynnym procesie wzrostu i rozwoju. Zwiększenie udziału kobiet, otwarcie przed nimi dostępu do zasobów, zatrudnienia i dochodów na równi z mężczy-znami było uważane jako konieczne i wystarczające, by odpowiedzieć na dramatyczne go-spodarcze i społeczne wyzwania naszych czasów. Doświadczenie zmusza nas jednak do zakwestionowania tego przekonania (...). Proces rozwoju, który zmniejsza i zatruwa tort, dostępny dla ludzi biednych, a następnie zmusza kobiety do wyścigu o stosunkowo więk-szy kawałek, nie jest w interesie kobiet.
Publikacja ta podważyła zachodni dyskurs modernizacyjny, stała się manifestem grupy badaczek, polityczek i aktywistek z Południa – DAWN (Development Al-ternatives for Women in a New Era – Alternatywy Rozwojowe dla Kobiet Nowej Ery). Podstawowym założeniem dotychczasowej polityki było podporządkowa-nie rozwoju społecznego strategii ekonomicznej konkurencyjności i wzrostu.
Gita Sen odwróciła te priorytety, zadając pytanie: jaki rodzaj polityki ekono-micznej najpełniej sprzyja społecznemu rozwojowi (por. Barriteau 2000).
O ile w strategii WID znajdziemy wiele inspiracji płynących z feministycznej myśli liberalnej, to w perspektywie WAD widoczne są paralele z ideami
femi-nizmu radykalnego, który w centrum debaty postawił relacje władzy. Nierzad-ko negacja systemu prowadziła do separacji, co w wypadku polityki rozwojowej oznaczało odrzucenie współpracy z głównymi agendami oferującymi środki w tej dziedzinie, marginalizację i niedofi nansowanie projektów skierowanych wyłącznie do kobiet. Jednak podnoszenie świadomości, budowanie wrażliwości genderowej, programy, które potencjalne benefi cjentki aktywnie współtworzyły, były ważnym krokiem w procesie uprawomocnienia kobiet. „Stało się wówczas oczywiste, że kobiety potrzebują szans rozwoju, nie dotacji. Możliwości, nie pa-ternalizmu” (por. McClein 2000), podkreślała Prezydentka Światowego Banku Kobiet (Women’s World Banking), instytucji świadczącej pomoc w dziedzinie dostępu do kredytów, informacji i szkoleń przedsiębiorczyniom ze środowisk najuboższych52. Tym jednak, co stanowiło najistotniejszy wskaźnik zmian, były nie międzynarodowe przedsięwzięcia, ale lokalne inicjatywny na rzecz uprawo-mocnienia kobiet. Wśród najstarszych i najpełniej zbadanych warto wymienić SEWA (Self-Employment Women’s Association). Kalima Rose w pracy SEWA Women in Movement (2008: 382) pisze:
(...) indyjski związek zrzeszający 40 tysięcy członkiń z warstw najuboższych, pracujących w domach, na ulicach miast, na plantacjach i polach indyjskich wsi, bez stałej pracy, wy-kuwając w ten sposób swoją niewielką ekonomiczną niszę, dzień po dniu, z pogodą sta-wiając czoła swojej bezradności, niewidzialności i biedzie. Indywidualnie całkowicie bez-bronne wobec wyzysku, psychicznych nadużyć i społecznego molestowania razem mogą podjąć zmagania, które skutkują zmianami w ich życiu i pracy. Użycie przez SEWA termi-nu samozatrudnienie pozwala zdefi niować ogromny sektor pracownic i nadać pozytywny status temu, co często jest negatywnie opisywane jako: nieformalne, niezorganizowane, marginalne czy peryferyjne.
Zakres działań związku jest naprawdę imponujący! Od mikrokredytów, przez działania typowo związkowe, broniące praw różnych grup pracownic, porady prawne i zdrowotne, po działalność edukacyjną (por. tamże: 383).
Płeć a rozwój (Gender and Development – GAD)
Trzecia perspektywa teoretyczna podejmująca problem nierówności płci w pro-cesach rozwojowych – Gender and Development (GAD) – przeniosła zaintere-sowanie z kobiet na relacje między kobietami a mężczyznami. A dokładniej: na
52 Women’s World Banking (WWB) to globalna sieć działającą poprzez 40 instytucji mikrofi -nansowych w 28 krajach świata, głównie w Afryce, Azji i Ameryce Południowej. Wspiera lokalne inicjatywy, działa poprzez miejscowe instytucje, tworząc programy szkoleniowe skierowane wy-łącznie do kobiet, oraz projekty mentorskie, w których bardziej doświadczone przedsiębiorczynie dzielą się swoją wiedzą. Bez względu na zróżnicowanie geografi czne, wielkość i strukturę organiza-cji współpracującej z WWB kobiety – jak czytamy w regułach działania – są traktowane jako dyna-miczne podmioty ekonodyna-miczne, a nie bierne odbiorczynie pomocy socjalnej (por. McClein 2000).
relacje władzy między nimi na poziomie rodziny, fabryki czy obywatelstwa (por.
Hunt 2008), zakorzenione w instytucjach politycznych, ekonomicznych i spo-łecznych. Tabela 3 pokazuje zmianę perspektywy analizy nierówności płciowych.
Podział na potrzeby strategiczne i praktyczne wydaje się tutaj szczególnie użyteczny analitycznie. Strategia WID skupia się na zaspokojeniu potrzeb prak-tycznych, tj. dostępie do edukacji, rynku pracy, stwarza warunki, w których po-godzenie ról reprodukcyjnych i produkcyjnych jest łatwiejsze etc. Nie kwestio-nuje hierarchicznego podziału ze względu na płeć.
Tabela 3. Podejście WID i GAD
WID GAD
Podejście Nacisk na nieuwzględnianie kobiet w polityce rozwojowej
Intersekcjonalność – przenikanie się nierów-ności genderowych i globalnych
Przedmiot zainteresowań
Kobiety Podporządkowanie kobiet – społecznie
kon-struowane pojęcia męskości i kobiecości oraz wynikające z nich relacje władzy
Problem
Wyłączenie kobiet z procesów rozwojowych Nierówne relacje władzy (między bogatymi a biednymi, kobietami a mężczyznami), które blokują sprawiedliwy rozwój i pełną partycy-pację kobiet
Cel
Efektywny rozwój uwzględniający kobiety Sprawiedliwy, zrównoważony rozwój, uwzględniający kobiety i mężczyzn jako pod-mioty współdecydujące Działania na rzecz efektywnego pogodzenia obowiązków domowych i zatrudnienia
Rekonceptualizacja polityki rozwojowej z uwzględnieniem genderowych i globalnych nierówności
Koncentracja na praktycznych potrzebach ko-biet i mężczyzn w celu poprawienia warunków ich życia
Zdefi niowanie potrzeb strategicznych kobiet Źródło: opracowanie własne na podstawie Moff at, Yolande, Stuart 1991, za: Parpart i in. 2000: 121.
Tabela 4. Potrzeby praktyczne a potrzeby strategiczne
Potrzeby praktyczne Potrzeby strategiczne – Są konieczne do pilnego zaspokojenia;
– Charakterystyczne dla poszczególnych kobiet;
– Odnoszą się do codziennych potrzeb związanych z pożywieniem, schronieniem, podstawowym dochodem, zdrowiem, dziećmi itp.;
– Są łatwe do zidentyfi kowania przez kobiety, których te potrzeby dotyczą;
– Mogą być zaspokojone poprzez bezpośred-nie dostarczebezpośred-nie bezpośred-niezbędnych zasobów
– Są długoterminowe;
– Wspólne dla większości kobiet;
– Odnoszą się do niekorzystnego położenia kobiet w społeczeństwie, podporządkowa-nia, ograniczonego dostępu do zasobów i edukacji, zagrożenia ubóstwem i przemo-cą ze względu na płeć itp.;
– Podstawy niekorzystnego położenia i kierunki zmiany nie zawsze łatwe do zidentyfi -kowania przez kobiety, których te potrzeby dotyczą;
– Mogą być zaspokajane przez wzmacnianie świadomości, wspieranie podnoszenia po-czucia własnej wartości, edukację, wzmac-nianie organizacji kobiecych, mobilizację polityczną itp.
Zaspokajanie potrzeb praktycznych Zaspokajanie potrzeb strategicznych – Zakłada, że kobiety są przede wszystkim
benefi cjentkami (biernie korzystają ze wsparcia);
– Może polepszać codzienne warunki życia kobiet;
– Ogólnie nie ma wpływu na kształt tradycyj-nych ról płci i relacji między płciami
– Angażuje kobiety jako aktywne podmioty (agents) i wspiera kobiety w zyskiwaniu autonomii i podmiotowości;
– Może podwyższać pozycję kobiet w społe-czeństwie;
– Oznacza empowerment kobiet i przeobra-żenia w ramach ról płci i relacji między płciami
Źródło: Chege 2010: 14.
GAD jest strategią długoterminową, nakierowaną na zmianę relacji władzy w społeczeństwie. Podnosząc problemy przemocy wobec kobiet, dostępu do za-sobów czy edukacji (także nieformalnej), osadza je w szerszym kontekście spo-łecznym. Podejmując kwestię konstruowania społecznego wykluczenia, wskazuje na wzajemne przenikanie się nierówności społecznych (intersekcjonalność)53. Ko-biety w tej perspektywie nie są, jak widać, jednolitą grupą, która jest traktowana
53 Analiza intersekcjonalna stanowi istotny wkład feminizmu w rozwój nauk społecznych (por.
Denis 2008). Pojęcie to po raz pierwszy pojawiło się w publikacji Kimberly Crenshaw na temat pracy czarnych kobiet. Opisywała ona, w jaki sposób dyskryminacja ze względu na rasę, płeć i kla-sę nakłada się i prowadzi do intensyfi kacji ucisku (por. Yuval-Davis 2006), defi niując intersekcjo-nalność jako: „Konceptualizację, która pomaga uchwycić zarówno strukturalne, jak i dynamiczne konsekwencje interakcji między dwoma lub więcej osiami ucisku. Konkretnie odnosi się do tego jak rasizm, patriarchat, ucisk klasowy i inne systemy dyskryminacji stanowią zaplecze nierównoś-ci, które strukturyzują pozycje kobiet, ras, grup etnicznych, klas itp. Ponadto, odnosi się ona do konkretnych działań i polityk, które tworzą przenoszone przez te osie [ucisku] obciążenia
ustano-jak klasa, tak ustano-jak to było w podejściu WAD. Wykształcona pani mecenas z Kairu w innym sposób będzie doświadczała nierówności niż indonezyjska pracowni-ca domowa w Arabii Saudyjskiej. Uniwersalne doświadczenie kobiece po prostu nie istnieje, więc oddzielenie nierówności genderowych od kwestii rasowych, po-litycznych i ekonomicznych jest niemożliwe (por. Putnam Tong 2002). Problem wykluczenia wykracza poza doświadczenie pojedynczych osób czy grup, a w zin-stytucjonalizowanej formie przejawia się w sposobie funkcjonowania instytucji państwowych, ekonomicznych, politycznych czy konstruowania prawa (por. Col-lins 1990). Strategie WAD i GAD łączy za to wiara w siłę politycznej mobilizacji, projektów podnoszących wrażliwość na dyskryminację, rozwój ruchu kobiecego, a przede w wszystkim w kobietę jako podmiot zmian społecznych.