Wyzwania dla równości i pełnej partycypacji politycznej kobiet nie zo-staną przezwyciężone bez zajęcia się na poważnie problemem autoryta-ryzmu w większości muzułmańskiego świata. Nie może być tam praw-dziwej demokracji bez uznania i włączenia kobiet jako pełnoprawnych i równych partnerek we wszystkie sfery życia. Demokracja potrzebuje kobiet, by być inkluzywnym, reprezentatywnym i trwałym systemem rządów, dlatego kluczowe jest uznanie demokratyzacji nie jako produk-tu ubocznego upodmiotowienia kobiet, ale raczej jego kryterium.
Esposito, Mogahed 2007: 127–128
Wprowadzenie
Wkroczenie w sferę polityki i aktywny udział w decyzjach kształtujących roz-wój kraju są ważnymi aspektami praktykowania obywatelstwa. Pomimo wielu przeszkód kobiety arabskie zaznaczają swoją obecność zarówno w instytucjach prawodawczych136 – mogą wybierać i być wybierane, jak i wykonawczych – pia-stując stanowiska czołowych urzędniczek w państwie137. Warto jednak zwrócić uwagę na duże zróżnicowanie w tej kwestii w regionie. Parlamentarzystki stano-wią średnio 14,7% składu izb niższych arabskich parlamentów i 6,4% w izbach wyższych138, ale na przykład w Iraku jest to jedna czwarta parlamentu, podczas gdy w zdecydowanej większości arabskich państw proporcje te nie przekraczają 10% (por. IPU 2012). W sferze władzy wykonawczej kobiety otrzymują zwykle teki ministerialne związane z równością płci, dziećmi albo rozwojem
społecz-136 Krajem arabskim, który jako pierwszy przyznał prawa wyborcze kobietom, jest Liban (1952).
137 Pierwszymi krajami arabskimi, w których kobiety zasiadły w rządzie, były Egipt (1956) i Irak (1959).
138 Średnia światowa to odpowiednio: 20,3% i 18,2% (por. IPU 2012).
Rycina 18. Opinie na temat udziału kobiet w życiu politycznym
nym, rzadko przewodzą resortom o strategicznym znaczeniu, takim jak Mini-sterstwo Obrony czy Spraw Zagranicznych. Ale co najważniejsze, ich praca na rzecz społeczeństwa wpływa na ewolucję postaw wobec kobiet w polityce, przy-nosi im uznanie i szacunek społeczeństwa. Pojawia się nowy model kobiecości – Arabka przekraczająca granice domu, aktywnie działająca w sferze publicznej.139
Choć badania opinii publicznej ujęte na rycinie 18 pozwalają na pewną dozę optymizmu, nie sposób jednak zignorować wątpliwości dotyczących autono-mii i realnego wpływu politycznego arabskich polityczek w sytuacji braku bądź znacznego ograniczenia pluralizmu i praw obywatelskich, charakterystycznej dla wielu państw regionu. W jakim stopniu to, że Arabki coraz częściej zajmują eks-ponowane stanowiska państwowe, wpływa na upodmiotowienie kobiet i zmianę społeczną?
Regionalnym polityczkom trudno zachować niezależność zarówno w syste-mach, gdzie rządzi jedna partia, a w praktyce wąska grupa lojalnych i interesow-nych aparatczyków, jak i w państwach rentierskich z wszechobecnym klienteli-zmem i zakulisową polityką, z której kobiety najczęściej są wykluczane. Kobiety w kręgach władzy – nierzadko członkinie lokalnych elit lub partii rządzącej – by-wają rodzajem politycznego alibi dla autorytarnych reżimów, które pod naciskiem międzynarodowym starają się poprawić swój wizerunek, promując fasadowe za-angażowanie w kwestię równości płci. Wszystko to sprawia, że wiele działaczek na rzecz praw kobiet staje przed poważnym dylematem: czy stać się częścią po-litycznego establishmentu, by w ściśle wyznaczonych granicach działać na rzecz zmiany prawa albo codziennej praktyki, czy zachować niezależność, co w sytuacji braku gwarancji podstawowych wolności może oznaczać narażenie siebie i swo-ich rodzin na represje (por. Arab Human Development Report 2005: 98).
Podobnie rzecz się ma z aktywnością partyjną. Choć kobiety stanowią istot-ną część bazy członkowskiej w krajach arabskich, zwłaszcza w partiach o
ko-139 Na temat metodologii badań zob. przypis 127.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Arab Human Development Report 2005: 94 i 97141.
rzeniach antykolonialnych, rzadko pełnią funkcje kierownicze. W lewicowych partiach cechujących się bardziej progresywną agendą istnieją zwykle względnie autonomiczne sekcje kobiece. Często oznacza to jednak ograniczony wpływ na program i działalność całej partii oraz „oddelegowanie” do wąsko zdefi niowanej problematyki kobiecej, co − jak pokazuje praktyka − rzadko otwiera drogę do ścisłego przywództwa.
Odrębnej analizy wymaga wzrost liczby kobiet zaangażowanych w ruchy is-lamistyczne. Kryzys legitymizacji niektórych reżimów politycznych w regionie pociągnął za sobą wzrost popularności nurtów politycznych odwołujących się do religii. Gdy osłabienie autorytarnego kursu otwarło możliwości demokra-tycznej partycypacji, nowi polityczni aktorzy potrzebowali głosów kobiet (por.
Ghadbian 1985), co spowodowało złagodzenie niechętnego kobietom tonu. Ja-kie są motywacje kobiet wspierających te partie? Paradoksalnie, główne postula-ty grup islamispostula-tycznych pokrywają się z programami polipostula-tycznymi innych – jeśli nie wszystkich – nurtów opozycyjnych: upodmiotowienie społeczeństwa przez ukrócenie autorytarnej władzy czy wprowadzenie opartego na prawie spra-wiedliwego porządku. Ruchy te są manifestacją politycznego sprzeciwu wobec status quo, dają poczucie przynależności, wspólnoty, powrotu do tradycji. Zda-niem niektórych badaczek, uczestnictwo kobiet w partiach religijnych umożli-wiło wprowadzenie do publicznej debaty wartości związanych z macierzyń-stwem i rodziną, ułatwiło wejście w sferę publiczną grupie kobiet religijnych (por. Marshall 1984). Wprawdzie rzadko zajmują one istotne miejsca w partyj-nych gremiach, za to w ciałach ustawodawczych ich obecność jest zauważalna.
Ma to istotne znaczenie w kontekście dyskusji o najskuteczniejszych sposobach wzmocnienia pozycji politycznej kobiet i budowania sojuszy na rzecz równości.
Wyróżniającymi wątkami w tej dyskusji są w ostatnim czasie system kwoto-wy140 i reforma prawa wyborczego w kierunku większej inkluzywności. Choć na-dzieje związane z tymi narzędziami prawnymi są ogromne, badania pokazują, że trudno tu mówić o jakimś uniwersalnym rozwiązaniu. Kilka wniosków wydaje się szczególnie godnych przemyślenia (Tadros 2011a: 2):
– Kwoty same w sobie nie są cudownym lekiem na polityczne upodmiotowienie kobiet.
– Skuteczność kwot zależy nie tylko od wybranego typu kwotowego i rodzaju systemu wyborczego, ale także konfi guracji władzy lokalnych aktorów politycznych.
– A co najważniejsze, potrzebujemy szerokiej dyskusji, czym jest polityczne uprawo-mocnienie oraz polityczne przywództwo i jakie są możliwe drogi prowadzące do real-nego wpływu i władzy.
140 Tzw. system kwotowy (ang. quota system) polega na ustawowym zagwarantowaniu określo-nego wskaźnika uczestnictwa kobiet w gremiach decyzyjnych (najczęściej w instytucjach władzy ustawodawczej i wykonawczej).