Stosunek do Marksowskiej koncepcji wolnoœci

We Wstêpie do ksi¹¿ki A. Walicki pisze, ¿e jej zadaniem jest rekonstruk-cja Marksowsko-Engelsowskiej koncepcji wolnoœci; wykazanie, ¿e w³aœnie pewna koncepcja wolnoœci le¿y u podstaw komunistycznej wizji spo³eczeñ-stwa przysz³oœci; przeœledzenie dziejów utopii komunistycznej w myœli mar-ksistowskiej, ³¹cznie z marksizmem-leninizmem, i wreszcie wyjaœnienie, w jaki sposób wewnêtrzna logika komunistycznej koncepcji ogólnoludzkiego wyzwolenia przekszta³ci³a marksizm w legitymizacjê praktyk totalitarnych³⁰. Wobec tak sformu³owanej i zrealizowanej tezy recenzenci zajmuj¹ kilka sta-nowisk: aprobuj¹ j¹, kwestionuj¹, ukazuj¹ sprzecznoœæ w wypowiedziach Walickiego.

Wypowiedzi aprobuj¹ce tezê Walickiego. Wed³ug J. Wiatra³¹ idea wol-noœci uznawana jest przez Walickiego za centraln¹ dla ca³ego systemu myœli Marksa. Jest to — powiada — wp³yw tej interpretacji marksizmu, która pojawi³a siê po odczytaniu wczesnych pism Marksa. Interpretacja ta by³a antycypowana w koncepcjach Geörgya Lukácsa oraz Antonio Gramscie-go. Do takiej interpretacji marksizmu nawi¹zywali tak¿e polscy

rewizjoni-œci. Do pism „m³odego” Marksa — pisze Wiatr — odwo³ywali siê równie¿

ludzie z krêgu historyków idei (Bronis³aw Baczko, Leszek Ko³akowski, Zyg-munt Bauman, Julian Hochfeld, Adam Schaff, a jako bezpartyjny outsi-der zwi¹zany z nimi by³ Walicki). S. Jankowicz pisze, ¿e dla Walickie-go problem wolnoœci jest centralny w marksizmie, „poniewa¿ Marks, po-dobnie jak Hegel, w³aœnie w wolnoœci, a nie w sprawiedliwoœci spo³ecznej na przyk³ad, widzia³ ostateczny cel procesu dziejowego i ca³a jego filozofia

30A. Wa l i c k i: Marksizm i skok do królestwa wolnoœci. Dzieje komunistycznej uto-pii. Warszawa 1996, s. 15.

31J. W i a t r: Pu³apki..., s. 7.

157

Recepcja ksi¹¿ki Andrzeja Walickiego Marksizm i skok do królestwa wolnoœci...

historii by³a uzasadnieniem koniecznoœci komunizmu pojmowanego jako

»królestwo wolnoœci«”³². Ta koncepcja wolnoœci jest zupe³nie inna ni¿ libe-ralna. Jankowicz akceptuje ustalenia Walickiego. W innej recenzji³³ oma-wia wk³ad kolejnych, znacz¹cych marksistów w zmiany sposobu rozumie-nia wolnoœci, lecz tak¿e umacrozumie-nianie antyliberalnego sposobu pojmowarozumie-nia wolnoœci w marksizmie. Szczególnie zwraca uwagê na Fryderyka Engelsa, W³odzimierza Lenina, Gieorgija Plechanowa, Józefa Stalina. Za Walickim podkreœla ró¿nicê miêdzy koncepcj¹ wolnoœci Marksa i Engelsa, lecz jed-noczeœnie przypomina, ¿e obie wersje umacnia³y antyliberalny i totalitar-ny charakter marksistowskiej koncepcji wolnoœci. Zwraca uwagê na to, ¿e to Engels mia³ wiêkszy wp³yw na totalitarne aspekty marksizmu. Wypo-wiedzi Engelsa dotycz¹ce materializmu dialektycznego jako zestawu goto-wych odpowiedzi umacnia³y autorytaryzm ruchu, lecz równie¿ wolunta-ryzm (omnipotencja tych, którzy prawid³owo zrozumieli prawa historii) oraz fatalizm (rozpoznanie koniecznoœci s³u¿y ³amaniu woli przeciwników). Tak¿e koncepcja partii przedstawiona przez Lenina umacnia³a jej totalitarny cha-rakter oraz umacnia³a ideê poddania kontroli wszelkiej ¿ywio³owoœci. Pod-sumowuj¹c, S. Jankowicz pisze, ¿e cywilizacja marksistowska upad³a, po-niewa¿ nie potrafi³a pokonaæ trudnoœci wynikaj¹cych z nieuchronnego os³abniêcia ideologicznej gorliwoœci; komunistyczna wiara mog³a przetrwaæ przy Józefie Stalinie, ale nie przy Leonidzie Bre¿niewie — pisze za Walic-kim³⁴.

R. Panasiuk wykorzystuje ksi¹¿kê Walickiego jako pretekst do

rozwa-¿añ o kilku najwa¿niejszych problemach marksizmu — jego koncepcji wol-noœci, odpowiedzialnoœci za przysz³oœæ, wewnêtrznej strukturze. Aprobuje generalne ustalenia Walickiego, dopowiada pewne konteksty. Zwraca uwa-gê na tragizm sytuacji Marksa³⁵. Jeœli chodzi o g³ówny w¹tek ksi¹¿ki Wa-lickiego, to Panasiuk zwraca uwagê na diametraln¹ odmiennoœæ koncepcji wolnoœci u Marksa i w liberalizmie. Marks — pisze Panasiuk — wolnoœæ liberaln¹ pojmowa³ jako swobodê dzia³añ indywiduów zd¹¿aj¹cych do re-alizacji swoich partykularnych celów. Dla Marksa by³a to wolnoœæ iluzo-ryczna. By³a to wolnoœæ zwyciêzców ówczesnych przemian spo³ecznych.

Marks — twierdzi Panasiuk — zauwa¿a³ korzyœci rodz¹cej siê przemys³o-wej, kapitalistycznej cywilizacji, lecz zauwa¿a³ równie¿ postêpuj¹c¹ pola-ryzacjê spo³eczn¹, iluzorycznoœæ wolnoœci ludzi nieposiadaj¹cych odpowied-nich œrodków materialnych. Zauwa¿a³ tak¿e zerwanie z ukszta³towanym

32S. J a n k o w i c z: Dzieje komunistycznej utopii. „Arcana” 1997 nr 18 (6), s. 167.

33S. J a n k o w i c z: Dzieje komunistycznej utopii. „Kwartalnik Filozoficzny” 1998, T. 26, z. 2, s. 257—268.

34Tam¿e, s. 267.

35R. P a n a s i u k: Podzwonne dla marksistowskiego komunizmu. „Przegl¹d Filozo-ficzny — Nowa Seria” 1998, R. 7, nr 1 (25), s. 109—123.

w staro¿ytnoœci modelem wspólnoty, w której jej uczestnik jest w pe³ni zoon politikon, „zaœ wspólnota owa jest systemem praw i obyczajów afirmuj¹-cych spo³eczn¹ aktywnoœæ jednostek, tworz¹afirmuj¹-cych wspólnotê tak¿e w sen-sie etycznym”³⁶. Swój wniosek Marks wysun¹³ z analizy „natury” historii, rozwoju procesów spo³ecznych. Marks zwróci³ siê z tym w stronê ekonomii politycznej, poniewa¿ s¹dzi³, ¿e w ten sposób opuœci filozoficzne spekula-cje. Jednak — utrzymuje Panasiuk — „Historia, ta wielka ironistka, po-ucza, ¿e nie mo¿na bezkarnie przekszta³caæ metafizyki w politykê, a poli-tyki w metafizykê. Dowiod³a ona, ¿e tak pojêta wolnoœæ, jak j¹ sobie wy-marzy³ Karol Marks, w œwiecie ludzkim nie jest mo¿liwa. Jest to zapewne najwa¿niejszy wniosek, jaki wynika z ksi¹¿ki Walickiego”³⁷. W innej recenzji Panasiuk zwraca uwagê na niepodejmowany przez innych recenzentów w¹tek nowatorstwa Marksa — odpowiadania na ówczesne wyzwania.

R. Panasiuk tak¿e uznaje, ¿e problem wolnoœci jest g³ówn¹ osi¹ ksi¹¿ki Wa-lickiego — i jest to koncepcja niezgodna z koncepcj¹ liberaln¹. Marks — pisze Panasiuk — widzia³, ¿e formuj¹cy siê system spo³eczny daje jednost-ce wiêjednost-cej wolnoœci ni¿ poprzednie. Jednak zauwa¿a, ¿e jednostka wyzwo-lona z wiêzów personalnej zale¿noœci popada w zale¿noœæ od ¿ywio³owo

dzia-³aj¹cych mechanizmów gospodarczych, staje siê niewolnikiem wytworzo-nych przez siebie anonimowych si³, obcych mocy, nad którymi nikt nie ma w³adzy. Rodzi to atomizacjê spo³eczeñstwa. To znaczy — utrzymuje R. Pa-nasiuk — koncepcja wolnoœci Marksa odsy³a do jego filozofii cz³owieka — pojmowania cz³owieka jako wytworu spo³eczeñstwa, w konkretnej sytuacji spo³eczeñstwa kapitalistycznego rodz¹cego jednostki egoistyczne, ¿¹dne po-siadania dóbr. „Marks przeciwstawia tej koncepcji indywiduum i ³adu

spo-³ecznego idea³ wspólnoty personalnej, zintegrowanej, w za³o¿eniu bezre-presyjnej, w której jednostki mog¹ swobodnie afirmowaæ siê we wszystkich obszarach swojej aktywnoœci”³⁸. W¹tek ten — stwierdza R. Panasiuk — nie jest specjalnie dostrze¿ony przez Walickiego.

Krzysztof Tyszka³⁹ aprobuje tezê Walickiego, ¿e w marksowskiej kon-cepcji wolnoœci najwa¿niejsza jest jej diametralna odmiennoœæ od koncep-cji liberalnej. Wydaje siê jednak, ¿e Tyszka nie zrozumia³ ani pogl¹du Mar-ksa, ani Walickiego. Tyszka pisze, ¿e zasadniczym zarzutem Marksa wo-bec liberalnej koncepcji wolnoœci by³o to, ¿e sankcjonuje ona skrajn¹ ato-mizacjê spo³eczeñstwa i zwi¹zan¹ z tym ró¿norodnoœæ ludzkich d¹¿eñ i in-teresów. Chyba jest inaczej. Dla Marksa wa¿na jest podmiotowoœæ cz³owieka jako istoty gatunkowej, posiadanie mocy pozwalaj¹cej zapanowaæ nad

¿y-36Tam¿e, s. 113.

37Tam¿e, s. 117.

38Tam¿e, s. 74.

39K. T y s z k a: Marksowskie rozumienie wolnoœci. „Spo³eczeñstwo Otwarte” 1997, nr 1, s. 46—49.

159

Recepcja ksi¹¿ki Andrzeja Walickiego Marksizm i skok do królestwa wolnoœci...

wio³owoœci¹, i dopiero w tym kontekœcie wa¿ne jest przeciwdzia³anie atomi-zacji. Zdaniem Tyszki sama krytyka liberalnej koncepcji wolnoœci jest u Marksa tylko elementem jego wyobra¿eñ o wolnoœci. Istotne jest uznanie,

¿e ta koncepcja sta³a siê przewodnikiem ku wolnoœci „prawdziwej”, „ludz-kiej”, a wiêc wa¿ny jest w¹tek profetyczny.

Tezê Walickiego kwestionuje T. Kowalik. Zwraca uwagê, ¿e marksizm nie tyle jest utopi¹ komunizmu jako skoku do królestwa wolnoœci, lecz jest efektywnym narzêdziem badania kapitalizmu oraz jego krytyk¹. Zwraca uwagê, ¿e alternatywna wobec marksizmu liberalna koncepcja wolnoœci jest tak¿e winna nieludzkiej sytuacji ludzi. S¹dzi, ¿e u Walickiego wystêpuje uproszczona interpretacja wolnoœci i gospodarki bezrynkowej. Z czasem Marks zauwa¿a, ¿e nie ma potrzeby likwidacji rynku, poniewa¿ robotnicy

„wydzieraj¹” kapita³owi ustêpstwa i kapita³ wziêto na ³añcuch ustawowej regulacji, dostrzega tak¿e nowe formy w³asnoœci — spó³ki akcyjne oraz ko-operatywy, które zmieni³y jego dawniejszy sztywny podzia³ na w³asnoœæ prywatn¹ albo pañstwow¹ i nic poœredniego. Kowalik zarzuca Walickie-mu, ¿e nie wykorzystuje informacji zawartych w ksi¹¿kach Gabriela Tem-kina o pogl¹dach Marksa na gospodarkê komunistyczn¹ (Karola Marksa obraz gospodarki komunistycznej oraz Od krytyki do akceptacji pieni¹dza pracy)⁴⁰, gdzie jest ukazana ewolucja pogl¹dów Marksa w tych sprawach.

Nie zauwa¿y³ równie¿ ksi¹¿ki Edwarda Lipiñskiego Marks i zagadnienia wspó³czesnoœci, gdzie zosta³a przedstawiona dwoistoœæ filozofii Marksa.

Tak-¿e Krytyka programu gotajskiego wskazuje — stwierdza T. Kowalik — na odejœcie od pierwotnej, uproszczonej wizji komunizmu. Równie¿ Kapita³, w porównaniu z tekstami „m³odego Marksa”, robi wra¿enie dzie³a pozyty-wistycznego. Podobna ewolucja — pisze T. Kowalik — jest zauwa¿alna w sprawie koncepcji wolnoœci. „Przeciwstawienie w III tomie »Kapita³u« kró-lestwa koniecznoœci (w procesie produkcji) i prawdziwego krókró-lestwa wol-noœci poza sfer¹ produkcji jest rewizj¹ koncepcji wolwol-noœci jako zrozumia-nej koniecznoœci”⁴¹. W efekcie — zdaniem Kowalika — Walicki zbyt sta-tycznie traktuje pogl¹dy Marksa, nie zauwa¿a wielu nurtów marksizmu (austro-marksizm, szko³a frankfurcka, Krzywicki, Abramowski...). Jednym s³owem, T. Kowalik zarzuca Walickiemu, ¿e œwiadomie prezentuje jeden z w¹tków marksizmu, lecz ca³y czas pos³uguje siê terminem marksizm, co wprowadza w b³¹d. „Chodzi o niezagubienie tego, co Marks da³ naukom spo³ecznym. Wybitne dzie³o Walickiego, w³aœnie dlatego, ¿e jest wybitne, mo¿e utrwaliæ traktowanie Marksa i dzie³ marksistów wy³¹cznie jako czêœæ

40Zob. tak¿e w tej sprawie: A. O c h o c k i: Dialektyka i historia, gdzie sformu³owa-na jest teza o rozpadzie u Marksa wizji komunizmu i w efekcie nieukoñczenie Kapi-ta³u.

41T. K o w a l i k: Spór o Marksa i ZSRR..., s. 63.

ideologii (tu: Schumpeter, Max Weber, Somart)”⁴². O ile T. Kowalik krytycz-nie docenia wk³ad Walickiego w sprawie oceny Marksa i marksizmu, o tyle kwestionuje jego ocenê konfrontacji utopii i Marksa z ¿yciem, to znaczy uznania marksizmu jako pod³o¿a totalitaryzmu, kwestionuje równie¿ jego charakterystykê przyczyn upadku realnego socjalizmu. „Czysto ideologicz-ne przyczyny zarówno totalizmu, jak i detotalizacji zakoñczoideologicz-nej upadkiem, s¹ w ksi¹¿ce Walickiego stanowczo za bardzo wyolbrzymione. Inne przy-czyny s¹ albo zlekcewa¿one, albo zupe³nie pomijane. Inne przyprzy-czyny wy-jaœnienia fenomenu potraktowane wrêcz jako »nieodpowiedzialne«”⁴³. To znaczy, ¿e T. Kowalik odrzuca przekonanie Walickiego, i¿ tak jak przyczy-n¹ marksistowskiego totalitaryzmu by³a utopia wolnoœci, tak jej destruk-cja sta³a siê Ÿród³em upadku systemu politycznego i gospodarczego. Przy-czyny — pisze — s¹ inne, spo³eczne, gospodarcze. Odpowiadaj¹c Kowali-kowi, Walicki stwierdza⁴⁴, ¿e zarzuty oparte s¹ na nieporozumieniach. Do-tyczy to zakresu ksi¹¿ki. Przedmiotem nie jest marksizm, lecz jego czêœæ, marksowska koncepcja wolnoœci, to jest komunizmu. Walicki pisze dalej, ¿e

— wbrew pokoleniom marksistów — nie widzi zwi¹zku miêdzy wizj¹ ko-munizmu u Marksa a innymi czêœciami jego koncepcji, w szczególnoœci — materializmu historycznego. „Miêdzy tezami materializmu dziejowego a wi-zj¹ komunizmu zachodzi radykalna sprzecznoœæ [...]. Materializm historycz-ny jest teori¹ niezamierzohistorycz-nych skutków dzia³añ ludzkich, teori¹ tworze-nia historii w strukturze alienacji, w warunkach zale¿noœci œwiadomoœci od bytu; komunizm zaœ postuluje œwiadome sterowanie histori¹, radykal-ne przezwyciê¿enie sytuacji opisywaradykal-nej przez materializm dziejowy”⁴⁵.

Je-œli chodzi o rozumienie gospodarki komunistycznej, to Walicki zarzuca Ko-walikowi b³êdne odczytanie prac Temkina. Wed³ug Walickiego zas³uga Tem-kina polega w³aœnie na ukazaniu ca³ej wewnêtrznej konsekwencji Mar-ksowskiej wizji komunizmu jako jednej wielkiej fabryki, bez zacierania kan-tów, bez upiêkszeñ. „Wskaza³, na przyk³ad, realn¹ treœæ wznios³ego has³a

»ka¿demu wed³ug potrzeb«, stwierdzaj¹c, ¿e naprawdê oznacza to: »Ka¿-demu wed³ug kolektywnej oceny jego potrzeb«”⁴⁶. Zdaniem Walickiego Tem-kin zdawa³ sobie sprawê z demaskatorskiego charakteru swojej rekonstruk-cji komunistycznego idea³u. Odrzuca zarzut Kowalika, jakoby twierdzi³, ¿e utopia komunistyczna jest jedyn¹ przyczyn¹ powstania komunistycznego systemu totalitarnego. Nie jest tak¿e prawd¹ — pisze A. Walicki — ¿e upa-dek realnego socjalizmu wyjaœnia destrukcj¹ tej wizji. Dalej wyjaœnia, ¿e

42Tam¿e.

43Tam¿e, s. 64.

44A. Wa l i c k i: Sporu ci¹g dalszy, odpowiedŸ prof. Tadeuszowi Kowalikowi. „Zda-nie” 1997, nr 3—4, s. 33—39.

45Tam¿e, s. 34.

46Tam¿e, s. 35.

161

Recepcja ksi¹¿ki Andrzeja Walickiego Marksizm i skok do królestwa wolnoœci...

gdyby pisa³ pracê czysto historyczn¹, „dotycz¹c¹ powstania systemu tota-litarnego w konkretnym czasie i miejscu, zaj¹³bym stanowisko nazywane dziœ w Rosji »teori¹ z³ej syntezy«: syntezy najgorszych cech rosyjskiego dzie-dzictwa z najgorszymi cechami komunistycznej utopii. Interpretacja taka da³aby bowiem mo¿liwoœæ uwydatnienia specyfiki rosyjskiego dziedzictwa przy jednoczesnym pokazaniu, ¿e pozostawione same w sobie nie mog³oby ono zrodziæ fenomenu komunistycznego”⁴⁷. Nie oznacza to jednoczynniko-wej analizy przyczyn komunistycznego totalitaryzmu.

Tak¿e J. Kochan⁴⁸ odrzuca g³ówn¹ tezê ksi¹¿ki Walickiego, odrzuca — jak powiada: „tezê Walickiego wi¹¿¹cego atrakcyjnoœæ komunizmu i mar-ksizmu z wizj¹ komunizmu”. Kochan zwraca uwagê, ¿e rekonstruowana przez Walickiego koncepcja wolnoœci wystêpowa³a tylko u „m³odego” Mar-ksa, póŸniej nie by³a kontynuowana i w ¿aden sposób nie rzutowa³a na dal-szy rozwój marksizmu. Wed³ug Kochana rozwój marksizmu wynika³ z oko-licznoœci spo³ecznych, politycznych; marksizm odpowiada³ na wyzwania swoich czasów i z tym wi¹za³a siê jego atrakcyjnoœæ. W tym kontekœcie po-jawia siê kolejny sprzeciw Kochana. Jego zdaniem wbrew — jak s¹dzi — Walickiemu to nie marksizm, a szczególnie jego idea wolnoœci, jego wizja komunizmu by³y przyczyn¹ powstawania pañstw realnego socjalizmu.

Przyczyny by³y zwi¹zane z ówczesnymi okolicznoœciami spo³ecznymi i po-litycznymi. Sprowadza je do procesów narodowowyzwoleñczych; dotyczy to tak¿e Rosji w roku 1917. Kochan s¹dzi równie¿, ¿e Walicki nierzetelnie rekonstruuje marksizm. S¹dzê, ¿e Kochan zbyt jednostronnie interpretu-je ksi¹¿kê Walickiego. Mo¿na tutaj przywo³aæ wypowiedŸ Walickiego na za-rzuty Kowalika, ¿e jego rekonstrukcja wizji komunizmu jako wolnoœci nie jest monokauzalizmem, lecz zwraca uwagê na potêgê tej wizji, zdolnoœæ mo-bilizacyjn¹, która w po³¹czeniu z okolicznoœciami spo³ecznymi i politycz-nymi przynios³a „z³¹ syntezê” — komunistyczny totalitaryzm.

Najciekawsz¹, choæ nieudowodnion¹ tezê dotycz¹c¹ oceny idei przewod-niej ksi¹¿ki Walickiego stawia M. Styczyñski⁴⁹. Zauwa¿a sprzecznoœæ w in-terpretacji przez Walickiego marksowskiej koncepcji wolnoœci. Stwierdza,

¿e w rozprawie Stanis³aw Brzozowski i rosyjscy „neomarksiœci” pocz¹tku XX wieku, zamieszczonej w tomie Polska — Rosja — marksizm. Studia z dziejów marksizmu i jego recepcja (Warszawa 1983), Walicki pisa³, ¿e Marks

„rozumia³ wolnoœæ tak, jak rozumie j¹ ogromna wiêkszoœæ ludzi wychowa-nych w krêgu nowoczesnej kultury europejskiej: jako wolnoœæ od zewnêtrz-nych nacisków, umo¿liwiaj¹c¹ (aczkolwiek niegwarantuj¹c¹) wszechstronny

11 Od marksizmu...

47Tam¿e, s. 36.

48J. K o c h a n: Grube ksi¹¿ki i milczenie owiec...

49M. S t y c z y ñ s k i: O ideach, ¿e z³owrogie bywaj¹. „Res Publica Nowa” 1997, nr 5 (104), s. 61—65.

rozwój w³asnej indywidualnoœci”⁵⁰. Widzia³ zatem mo¿liwoœæ liberalizacji marksizmu. Natomiast w Marksizmie i skoku do królestwa wolnoœci nie widzi mo¿liwoœci pojednania marksowskiej i liberalnej koncepcji wolnoœci.

Styczyñski nie dr¹¿y tego problemu. Nie pyta, dlaczego nast¹pi³a taka zmiana. Tak¿e Walicki nie podejmuje w innych wypowiedziach tej kwe-stii, chocia¿ odpowiadaj¹c Kowalikowi, powo³uje siê na Styczyñskiego. Cho-cia¿ teza Styczyñskiego jest interesuj¹ca, to jednoczeœnie jest w¹tpliwa, poniewa¿ faktycznie nie wskazuje na ewolucjê pogl¹dów Walickiego w spra-wie marksowskiego rozumienia wolnoœci. Wbrew sugestii Styczyñskiego w tekœcie Stanis³aw Brzozowski i rosyjscy „neomarksiœci” pocz¹tku XX wieku Walicki nie ukazuje ¿adnej bliskoœci Marksa i liberalizmu, tak¿e w arty-kule w „Zdaniu” z 1984 roku nie ukazuje podobieñstwa koncepcji

wolno-œci Marksa do liberalizmu.

50Zob. A. Wa l i c k i: Polska, Rosja, marksizm. Studia z dziejów marksizmu i jego recepcji. Warszawa 1983, s. 364.

MAREK ZAGAJEWSKI