Innowacyjność zamówień publicznych ściśle łączy się z problematyką tzw. zielonych zamówień publicznych. Zielone zamówienia publiczne (green public procurement) można rozumieć jako proce-dury udzielania zamówień wymuszające lub zachęcające do stosowania nowoczesnych technologii i innych rozwiązań przyjaznych środowisku naturalnemu. Możemy również zielone zamówienia publiczne ujmować jako rodzaj określonej polityki71 realizowanej przez zamawiających, w trakcie sto-sowanych procedur zamówień publicznych, włączania kryteriów i wymagań proekologicznych przy dokonywanych zakupów dostaw, usług i robót budowlanych. Politykę tę, w pierwszej kolejności, rea-lizuje państwo poprzez system prawa i działania podmiotów publicznych będących zamawiającymi.
Przyjazność zamówień publicznych wobec środowiska naturalnego ujmuję bardzo szeroko jako każdy rodzaj oddziaływania na środowisko. W ujęciu procesu udzielania zamówień możemy wyod-rębnić, ze względu na etap działania związany z procesem udzielania zamówienia, trzy fazy oddzia-ływań na środowisko:
– przed udzieleniem zamówienia publicznego, dotyczy to działań proekologicznych związanych z wydobywaniem surowców wykorzystywanych następnie przy realizacji zamówienia publicz-nego, stosowanymi technologiami wytwarzania produktów dostarczanych w celu zrealizowania zamówienia, stosowanymi technikami i technologiami przygotowania do świadczenia usług;
– w trakcie udzielanego zamówienia publicznego, stosowanymi technikami i technologiami w trakcie realizowanego zamówienia, surowcami, materiałami, produktami i urządzeniami wykorzystywa-nymi przy realizacji zamówienia;
– po zrealizowaniu zamówienia publicznego, w tym przypadku ważne będą np. koszty eksploatacji zakupionych urządzeń, koszty eksploatacji zrealizowanych robót budowlanych, ich wpływ i oddzia-ływanie na środowisko, cykl życia produktów i ich żywotność, recykling itp.
Działania związane z realizowaniem polityki w zakresie zielonych zamówień publicznych podejmo-wane są zarówno w regulacjach prawnych UE i działaniach jej organów, podejmopodejmo-wane są również przez prawo krajowe.
Generalnie przepisy prawa UE oraz prawa krajowego nie regulują wymogów związanych z tą częścią działań, które poprzedzają wszczęcie postępowania o udzielenie zamówienia publicznego72 oraz działań związanych z udziałem przyszłych wykonawców w tym postępowaniu.
Na potrzebę ochrony środowiska przy ustalaniu i realizacji polityk i działań UE zwrócono uwagę w art. 11 Traktatu o Funkcjonowaniu UE. Podobnie przepisy dyrektyw zawierają normy
wprowadza-71 Zob. art. 11 TFUE.
72 We wstępie do dyrektywy klasycznej w punkcie 29 wskazuje się, że w siwz można określić aspekty środowi-skowe, np. obejmujące metody i ich wpływ na środowisko.
jące wymogi ochrony środowiska do wspólnotowych polityk i działań, między innymi, w zakresie zamówień publicznych z jednoczesnym promowaniem zasady zrównoważonego rozwoju73. Kolejne postanowienia dyrektyw wskazują na uprawnienia instytucji zamawiających do określania aspektów środowiskowych wskazując np. na metody produkcji oraz wpływ produktów lub usług na środowi-sko. Natomiast art. 27 dyrektywy klasycznej stanowi, że instytucja zamawiająca może określić lub być zobligowana przez prawo krajowe do określania w dokumentacji postępowania warunków, które muszą spełniać oferenci w zakresie ochrony środowiska74. Prawodawstwo UE zawiera szereg uregu-lowań wskazujących na potrzebę ochrony środowiska wprowadzając te wymogi do poszczególnych dziedzin działalności. Do głównych regulacji z tego zakresu możemy zaliczyć: dyrektywę 2009/33/
WE wspomnianą wyżej, dyrektywę 2009/125/WE75, dyrektywę 2010/30/UE76, dyrektywę 2010/31/
UE77, dyrektywę 98/34/WE78, dyrektywę 2006/32/WE79, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 106/200880, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 66/201081, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1222/200982, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 661/200983, Rozporządzenie Komisji (UE) nr 244/201284,
Rozporzą-73 Pkt 5 wstępu do dyrektywy 2004/18/WE, pkt 1 i 12 wstępu do dyrektywy 2004/17/WE.
74 Podobnie art. 39 dyrektywy 2004/17/WE.
75 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych z energią (Dz. U.
L. 285, s. 10).
76 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/30/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie wskazania poprzez o etykietowanie oraz standardowe informacje o produkcie zużycia energii oraz innych zasobów przez pro-dukty związane z energią (Dz. U. L. 153, s. 1).
77 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Dz. U. L. 153, s. 13).
78 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 98/34/WE z dnia 22 czerwca 1998 r. ustanawiająca procedurę udzielania informacji w zakresie norm i przepisów technicznych oraz przepisów dotyczących usług społe-czeństwa informacyjnego (Dz. U. L. 204, s. 37).
79 Dyrektywa 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/76/EWG (Dz. U. UE. L 114 s. 64).
80 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 106/2008 z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie wspólnotowego programu znakowania efektywności energetycznej urządzeń biurowych (Dz. U. UE. L. 39 s. 1).
81 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 66/2010 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie oznakowania ekologicznego UE (Dz. U. UE. L. 27, s. 1).
82 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1222/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządze-nie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE (Dz. U. UE. L. 342, s. 1).
83 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 661/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie wyma-gań technicznych w zakresie homologacji typu pojazdów silnikowych dotyczących ich bezpieczeństwa ogó-lnego, ich przyczep oraz przeznaczonych dla nich układów, części i oddzielnych zespołów technicznych (Dz. U. UE. L. 200, s. 1).
84 Rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) nr 244/2012 z dnia 16 stycznia 2012 r. uzupełniające dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków i ustana-wiające ramy metodologii porównawczej do celów obliczania optymalnego pod względem kosztów poziomu wymagań minimalnych dotyczących charakterystyki energetycznej budynków i elementów budynków (Dz. U.
UE. L. 81, s. 18).
dzenie Komisji nr 640/200985 oraz Rozporządzenie Komisji nr 1062/201086. Komisja Europejska określając kryteria środowiskowe wskazała na określone grupy produktowe uznane za najbardziej odpowiednie do wdrożenia tychże kryteriów ze względu na ich wielkość w rynku zamówień pub-licznych oraz wpływ na środowisko. Grupami produktów objętych kryteriami środowiskowymi UE są: papier do kopiowania i kserograficzny, środki czystości i usługi sprzątania, biurowy sprzęt komputerowy, budownictwo, transport, meble, energia elektryczna, żywność i usługi cateringowe, wyroby włókiennicze, produkty i usługi ogrodnicze, okna, izolacja cieplna, płyty ścienne, skojarzona gospodarka energetyczna, oświetlenia uliczne i sygnalizacja świetlna, oświetlenia wewnętrzne oraz twarde pokrycia podłogowe i telefony komórkowe.
W prawie polskim warto zwrócić uwagę na dyspozycję art. 5 Konstytucji RP87 wskazującego na działa-nia władzy publicznej skierowanych na potrzebę zapewniena działa-nia ochrony środowiska opartą na zasadzie zrównoważonego rozwoju. Uwzględniając porządek prawny RP należy mieć na uwadze, że realizacja obowiązków z zakresu ochrony środowiska, między innymi podmiotów publicznych, wynika z sze-regu aktów rangi ustawowej dotyczących tej problematyki88. Problematyki ochrony środowiska dotyczą również inne dokumenty UE89 jak i dokumenty krajowe90.
Analizując przepisy prawa UE (dyrektywy klasycznej i sektorowej) oraz prawa krajowego możemy problematykę zielonych zamówień wyodrębnić w poszczególnych fazach, bezpośrednio związanych z działaniami związanymi z udzielaniem zamówień publicznych. Jest to węższe ujęcie tej problema-tyki niż zaproponowane na początku rozważań.
Pierwszą fazą jest przygotowanie dokumentów związanych z opisem przedmiotu zamówienia. Dyrek-tywa klasyczna w art. 23 wskazuje, między innymi, na możliwość określenia przedmiotu zamówienia poprzez sposób oddziaływania na środowisko. Opis przedmiotu może być dokonany z wykorzysta-niem charakterystyki i wymagań w zakresie funkcjonalności określonych w ekoetykietach. Ustawa Pzp w art. 30 ust. 6, wprowadza możliwość dokonywania opisu przedmiotu zamówienia poprzez
85 Rozporządzenie Komisji nr 640/2009 w sprawie wykonania dyrektywy 2005/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do wymogów dotyczących ekoprojektu dla silników elektrycznych (Dz. U. L. 191, s. 26).
86 Rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) nr 1062/2010 z dnia 28 września 2010 r. uzupełniające dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/30/UE w odniesieniu do etykiet efektywności energetycznej dla tele-wizorów (Dz. U. UE. L. Nr 314, s. 64).
87 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).
88 Przykładem może być: Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tj. Dz. U. z 2013 r.
poz. 1232), Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U.
Nr 75, poz. 493 ze zm.), aktami tymi są również ustawy implementujące poszczególne dyrektywy UE.
89 Komunikat Komisji Europejskiej z 16 lipca 2008 r. Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska COM (2008) 400, podręczniki Komisji Europejskiej dotyczące zielonych zamówień publicznych: – Ekologiczne zakupy, wyd. 2, UE 2011; – GPP, Green Public Procurement, A collection of good practices UE 2012, zob. Zielone zamówienia publiczne, UZP Warszawa 2009, Zielone zamówienia publiczne, II podręcznik, UZP Warszawa 2012.
90 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 roku, Warszawa MRR 2006; Krajowy Plan Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010–2012, UZP, Warszawa 2010; Stan i perspektywy rozwoju rynku zielonej energii elektrycznej w Polsce Instytut Energetyki Odnawialnej na zlecenia UZP, Warszawa 2009; Analiza rynkowa dostępności papieru pochodzącego z recy-klingu w Polsce, Ekspertyza zespołu rzeczoznawców, na zlecenie UZP, Łódź 2009 r.
wskazanie wymagań funkcjonalnych, które mogą dotyczyć oddziaływania na środowisko91. Podobny charakter ma opis przedmiotu zamówienia na roboty budowlane (art. 31 Pzp).
Drugą fazą jest kwalifikowanie wykonawców, w tym przepisy dotyczące wykluczenia wykonawców (art. 45 dyrektywy klasycznej), posiadania określonych kwalifikacji technicznych lub zawodowych oraz dysponowania określonymi normami zarządzania środowiskiem i audytu (EMAS) (art. 48 i art. 50 dyrektywy klasycznej). Przepisy Pzp (art. 22) wskazują również na obowiązek posiadania, przez wykonawców, określonych uprawnień, wiedzy i doświadczenia oraz dysponowania odpowiednim potencjałem technicznym lub zasobami zdolnymi do wykonania danego zamówienia. Wymogi te mogą być skierowane na wymogi środowiskowe. Również wykluczenie wykonawcy z postępowania może być spowodowane naruszeniem norm środowiskowych (art. 24). Podobnie przepisy art. 25 i 26 Pzp mogą być związane ze spełnianiem przez wykonawcę wymogów środowiskowych.
Kolejną fazą jest wybór najkorzystniejszej oferty na podstawie określonych kryteriów odnoszących się do danego zamówienia, którymi mogą być kryteria środowiskowe (art. 53 dyrektywy klasycznej).
Ustawa Prawo zamówień publicznych w art. 36 ust. 1 pkt 13, daje możliwość zamawiającemu okre-ślenia kryteriów oceny ofert, którymi mogą być również kryteria środowiskowe. Przepis art. 91 ust. 2 wskazuje na kryteria oceny ofert, którymi mogą być zastosowane najlepsze dostępne technologie w zakresie oddziaływania na środowisko. Natomiast art. 91 ust. 8 daje Prezesowi Rady Ministrów prawo do wydania rozporządzenia określającego inne obowiązkowe kryteria oceny ofert92. Końcową fazą jest realizacja umowy i określonych w niej warunków (art. 26 dyrektywy klasycznej), którymi mogą być względy środowiskowe. Przepis art. 36 ust. 1 pkt 16 Pzp daje możliwość wpro-wadzenia istotnych warunków umowy, które mogą dotyczyć również problemów środowiskowych.
Natomiast art. 144 ust. 1 Pzp zakazując zmian istotnych warunków umowy daje uprawnienie do jej zmiany, tylko wtedy gdy warunki zmiany istotnych postanowień zawartej umowy przewidziano w ogłoszeniu lub w siwz. Zmiany takie mogą również dotyczyć aspektów środowiskowych.
Realizacja celów związanych z ochroną środowiska, czy szerzej oddziaływaniem na środowisko, w zamówieniach publicznych wynika bezpośrednio z przepisów ustawy Pzp. Włączenie problematyki przyjazności zamówień publicznych odbywa się z poszanowaniem polityk skierowanych na szeroko pojęte korzystania ze środowiska z jednoczesnym poszanowaniem zasady zrównoważonego roz-woju. W tzw. zielonych zamówieniach chodzi nie tylko o racjonalne wydatkowanie środków, chodzi również o racjonalne korzystanie z zasobów środowiska przy realizacji zamówień publicznych. Jest to szczególnie ważne przy zamówieniach na roboty budowlane. O ile zamówienia na usługi i dostawy mają ze swej natury „przemijający” charakter, o tyle zamówienia na roboty budowlane stają się
„trwałym” elementem środowiska i ich oddziaływanie będzie długofalowe. Uwaga powyższa nie zmienia faktu potrzeby działań proekologicznych we wszystkich rodzajach udzielanych i realizo-wanych zamówień publicznych.
91 Art. 3 pkt 20 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 ze zm.) definiuje obszar oddziaływania obiektu, który należy rozumieć jako teren wyznaczony w otoczeniu obiektu budowlanego na podstawie przepisów odrębnych, wprowadzających związane z tym obiektem ograniczenia w zagospodarowaniu tego terenu.
92 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 10 maja 2011 r. (powołane wyżej).