Charakterystyka korzeni nacjonalizmu afrykanerskiego jest w obecnej hi-storiografii Afryki Południowej kwestią niełatwą i drażliwą, tematem, którego większość współczesnych badaczy woli nie podejmować. Podobnie postępują południowoafrykańscy historycy sztuki, rezygnując z badań nad poszukiwaniem stylu narodowego (nasionale kuns) w sztuce tak istotnych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. Podsumowaniem tych poszukiwań była dwujęzyczna pu-blikacja (w języku angielskim i afrikaans) autorstwa F[riedricha] L[udwiga] Ale-xandra pt. Art in South Africa since 1900/Kuns in Suid-Afrika sedert 1900 [Sztuka w Afryce Południowej po 1900]1. Tym, co różni dyskurs południowoafrykański od europejskiego to fakt, iż w Europie to wiek XIX był epoką idei narodowej. Jej dyk-tat zdominował wówczas zarówno sztukę, jak i architekturę. W takim kontekście można widzieć rozwój historii sztuki europejskiej wraz z koncepcją Stilgeschichte (historią stylu) jako najważniejszym osiągnięciem metodologicznym. W Europie debata na temat stylu narodowego osiąga swoje apogeum w ostatniej ćwierci XIX w. (choć i w następnych dziesięcioleciach pozostaje ważnym czynnikiem ide-ologizacji, tracąc na znaczeniu w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. wraz z koncepcją stylu międzynarodowego). W Afryce Południowej ze względu na uwarunkowania historyczne te dociekania jak i silna potrzeba wyrazu w sztuce poczucia bycia „białym Południowym Afrykaninem” pojawiły się wraz z narastają-cą po wojnach burskich z lat 1899–1901 (od końca XIX w. Burowie nazywali siebie Afrykanerami, tj. ludźmi Afryki, Afrykanami) antypatią do brytyjskiego imperiali-zmu i pojawiającym się wówczas nacjonalizmem Afrykanerów2. Nacjonalizm ów był konsekwencją brutalnej polityki „wypalonej ziemi” i obozów koncentracyj-nych lorda Horatio Kitchenera, ale też imperialistycznej polityki Alfreda Milnera w zakresie edukacji podczas pierwszych lat po wojnie.
1 F. L. Alexander, Art in South Africa since 1900/Kuns in Suid-Afrika sedert 1900, A. A. Balkema, Kaapstad 1962.
2 Potrzeby anglojęzycznej części społeczności Afryki Południowej zaspakajały publikacje wyda-wane w Anglii u schyłku XIX w. i na początku XX w., promujące znaczenie dziedzictwa narodowego Brytyjczyków oraz ich dumę i sztukę narodową, a także „historyczne przeznaczenie”, by przewodzić światu, np. A Goodly Heritage, The Heritage of the Spirit (1896), The Common Heritage (1907) lub Our
Heritage: Individual, Social and Religious (1903). Szerzej: G. Bennet (ed.), The Concept of Empire: Burke to Attlee, A. & C. Black, London 1962, s. 414–415.
Kolejnym czynnikiem powodującym poszukiwania wspólnej jednoczącej kul-tury i „tożsamości afrykanerskiej” wśród środowisk burskich była industrializacja kraju w początkach XX w., a co za tym idzie zwiększenie migracji do miast młodych Afrykanerów z niezamożnych rodzin (w dużym stopniu były to kobiety, a właści-wie nastolatki, gdyż rodziny właści-wiejskie szukały sposobów uzupełnienia dochodów). W efekcie tych migracji ludności zmalała rola jednoczących więzów rodzinnych, jak również wpływ kościoła (zasadniczo była to głównie wspólnota Holenderskiego Kościoła Reformowanego – Nederduitse Gereformeerde Kerk). Nastąpiła drama-tyczna erozja tych „tradycyjnych więzi, które spajały burską społeczność razem”3. Ponadto po przekształceniu w 1910 r. Afryki Południowej w kraj związkowy kultu-rowe aspiracje ludności pochodzenia holenderskiego zostały zmarginalizowane, a pojawiający się kapitał zagraniczny oznaczał w efekcie wzmocnienie ekonomicz-nych i kulturalekonomicz-nych więzi z Wielką Brytanią. Dlatego potrzeba jasnego określenia własnej tożsamości narodowej wśród Afrykanerów stała się kwestią dominującą, przeprowadzoną jako długoterminowy projekt wymagający twardej współpracy ideologicznej zarówno polityków, jak i ludzi związanych z kulturą. Wśród nich czo-łowym rzecznikiem owych nacjonalistycznych sentymentów był historyk i literat Gustav Preller (1875–1943), który zrobił wiele dla budzenia się w Afrykanerach poczucia tożsamości narodowej, pogłębiania wiedzy o historii oraz wiary w ich wyjątkowe przeznaczenie4. W 1880 r. powstała pierwsza nowoczesna partia poli-tyczna w Afryce Południowej – Afrikanerbond [Liga Afrykanerów], założona przez człowieka powszechnie uznawanego za „pierwszego nacjonalistę afrykanerskie-go” – Stephanusa Jacobusa du Toit (1847–1911)5. Dalsza historia nacjonalizmu Afrykanerów jest w dużej mierze rozwinięciem działań politycznych (a czasami gospodarczych) podjętych przez zakładane wówczas organizacje określane mia-nem Taal-en kultuurorganisasies (organizacje językowo-kulturalne).
Sztuka i architektura jako namacalne przejawy historii zaczęły wówczas tak-że funkcjonować w ramach kontekstu ideologicznego. Jednak korzeni tej sytu-acji należy szukać, podobnie jak w przypadku nacjonalizmów europejskich, już na początku XIX w., gdy po kongresie wiedeńskim Kraj Przylądkowy przypadł
3 I. Hofmeyr, Building a nation from words: Afrikaans language, literature and ethnic identity,1902
± 1924, [w:] S. Marks, S. Trapido (eds.), The politics of race, class and nationalism in twentieth century South Africa, Longman, London 1987, s. 102.
4 G. Preller, południowoafrykański pisarz, krytyk literacki, dziennikarz i historyk. Był działaczem na rzecz równouprawnienia języka afrikaans, jednym z czołowych aktywistów Afrykanerskiego Towa-rzystwa Językowego (ATG). W założonym przez siebie piśmie „De Vaderland” postulował rozdzielenie mówionego i pisanego języka Afrykanerów. Twierdził również, że właśnie język mówiony powinien stać się podstawowym narzędziem komunikacji społeczności afrykanerskiej (po uprzednim ustandaryzo-waniu). Podkreślał również rolę własnego języka w podtrzymywaniu narodowej tożsamości (m.in. na łamach innego swojego pisma, „De Volkstem”). Poprzez publikacje w afrikaans w znacznym stopniu przyczynił się do spopularyzowania dziedzictwa Voortrekkerów i Wielkiego Treku pośród Afrykanerów; był również jednym z pomysłodawców budowy Voortrekker Monument w Pretorii. Szerzej: G. Bęb-nik, Ostatnia walka Afrykanerów, Rekonkwista, Biała Podlaska 2004, s. 23.
5 M. Kriel, Culture and power: the rise of Afrikaner nationalism revisited, „Nations and National-ism” 2010, vol. 16, no. 3, s. 402–422.
127
w udziale Wielkiej Brytanii, która go zaanektowała. Już wówczas autokratyczne rzą-dy Anglików wzbudziły wielkie niezadowolenie wśród osadników burskich, zwłasz-cza zwiększenie podatków oraz sprowadzenie osadników angielskich, a głównie zniesienie w 1834 r. niewolnictwa. To ostatnie zarządzenie spowodowało nie tylko straty materialne dla farmerów, lecz przede wszystkim podważyło fundamenty do-tychczasowego niewolniczo-feudalnego ustroju w Kolonii Przylądkowej. W wyniku tego w 1836 r. tysiące rodzin burskich powędrowały ze swym dobytkiem na północ-ny wschód w poszukiwaniu nowych ziem, wolpółnoc-nych od rządów angielskich. Jak od-notowała w swym pamiętniku Anna Steentkamp, jedna z uczestniczek wymarszu:
[…] postawienie ich (krajowców) na równej stopie z chrześcijanami, wbrew prawom Boga oraz naturalnej odmienności ras i religii. Przyzwoity chrześcijanin nie mógł znieść ugięcia się pod takim jarzmem, dlatego też wycofaliśmy się, aby zachować nasze doktryny w czystości6.
Wydarzenie to określane mianem Wielkiego Treku spowodowało znaczne przekształcenia w obszarach Afryki Południowej skolonizowanych przez białych osadników. Część Burów osiedliła się na terenie między rzekami Oranje i Vaal, tworząc Oranię, część zeszła z Wielkiego Urwiska i utworzyła republikę Natal. Trzecia grupa przekroczyła rzekę Vaal, tworząc Transwal. Aby zapobiec dalsze-mu rozwojowi republik burskich, Anglicy zaanektowali wszystkie wolne tereny leżące wokół nich. Nowo powstałe republiki burskie rozwijały się powoli, wal-cząc z trudnościami gospodarczymi oraz prowadząc ciągłe walki z sąsiadujący-mi plesąsiadujący-mionasąsiadujący-mi Bantu. W 1869 r. na terenie Wolnego Państwa Oranje odkryto wielkie pola diamentowe, a w Transwalu w 1886 r. – bogate pokłady złotonośne. Spowodowało to najazd poszukiwaczy diamentów i złota zwanych uitlanderami lub diggerami, którzy znacznie przekroczyli liczbę ludności burskiej7. Spory po-między uitlanderami a Burami stały się pretekstem do zaboru republik burskich przez Wielką Brytanię, która pragnęła sięgnąć po to wielkie źródło surowców. W wojnie brytyjsko-burskiej trwającej od 1899 do 1902 r., która wybuchła na tym tle i była prowadzona przez Brytyjczyków z całą brutalnością, republiki burskie uległy i straciły niepodległość. Likwidacja republik burskich stworzyła kapitałowi angielskiemu wielkie możliwości eksploatacji bogactw mineralnych wobec faktu, że Burowie zajmowali się przede wszystkim uprawą roli i hodowlą zwierząt. Od-cięci od ojczyzny i europejskich prądów kulturalnych stworzyli odizolowany naród o swoistych cechach i języku zwanym afrikaans z niewielką liczbą inteligencji i za-czynającą się dopiero rozwijać burżuazją8.
6 A. Steenkamp, The Great Trek, „Cape Monthly Magazine” 1876, September, cytat wg: M. A. Ko-walski, Diamenty we krwi, Harald G Dictionaries, Warszawa 1999, s. 64 [Wszystkie cytaty wyróżnione małą czcionką lub w cudzysłowie, pochodzące z obcojęzycznych źródeł, są tłumaczeniem własnym autorki].
7 Już w 1870 r. nad rzeką Oranje znajdowało się ok. 10 tys. poszukiwaczy diamentów – „digge- rów”, głównie Anglików. Podobnie w Transwalu „cudzoziemcy” wkrótce przekroczyli prawie czterokrot-nie liczbę Burów.
8 Szerzej: M. J. Malinowski, Republika Południowej Afryki. Przemiany wewnętrzne i ich
między-narodowe uwarunkowania, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 13–55. Poszukiwania form dla sztuki narodowej…