Stabilizacja gospodarcza w Kolonii Kapsztadzkiej była w latach dwudziestych XIX stulecia korzystnym zjawiskiem związanym z rządami Anglików22 i pozytyw-nie wpłynęła na rozwój sztuk. Opisy literackie początków władztwa brytyjskiego w tej części kontynentu afrykańskiego można odnaleźć w licznych pamiętnikach i opowiadaniach drukowanych w czasopismach lub może magazynach literackich
18 A. Gerstle, A. Milner (eds.), Recovering the Orient: Artists, Scholars, Appropriations, Harwood Academic, Amsterdam 1994, s. 117–118.
19 William John Burchell jest autorem Travels in the Interior of Southern Africa, vol. 1, Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown, London 1822 oraz Travels in the Interior of Southern
Africa, vol. 2, Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown Paternoster-Row., London 1824. Ilustracje całostronnicowe to: A natural Obelisk, in the country of the Bushmen, Descending from
the Snow-Mountains, Portrait of Jûli, a faithful Hottentot, View of a Bushman Kraal, View on entering the Town of Litākun, A View in the Town of Litiākun, Portrait of Massisān, Portrait of Mahûtu, Section and Plan of a Bachapīn House, Portrait of Cháasi, a Bachapīn. Znajduje się tam również 46 winiet.
20 J. Barrow, An Account of Travels into the Interior of Southern Africa in the Years 1797 and
1798: Including Cursory Observations on the Geology and Geography of the Southern Part of that Continent, the Natural History of Such Objects as Occurred in the Animal, Vegetable and Mineral Kingdoms and Sketches of the Physical and Moral Characters of the Various Tribes of Inhabitants Surrounding the Settlement of the Cape of Good Hope…, vol. 1–2, II edition, Printed by A. Strahan for
T. Cadell, jun. and W. Davies, London 1806, Permanent: http://hdl.handle.net/2027/hvd.320440431471 (22.08.2012).
21 Listę ilustracji zamieszcza A. Gordon-Brown, Pictorial Africana…, s. 144. Autorem transpozy-cji rysunków Daniella jest tym razem rytownik Thomas Medland (ok. 1765–1833).
22 Od 1806 r. w Kapsztadzie rozpoczynają się rządy angielskie. B. Nowak, op. cit., s. 284. Rozwój kulturalny w Kolonii Kapsztadzkiej
(głównie w Wielkiej Brytanii). Zwłaszcza trzecia ćwierć XIX stulecia, jak i dalsze lata były owocne dla rozwoju literatury anglojęzycznej opisującej zarówno wa-runki życia oraz zwyczaje poszczególnych grup ludności, jak też sytuację politycz-ną i kulturalpolitycz-ną. Do wczesnych zbiorów opowiadań należy między innymi zbiór nowel R. Hodgesa z 1860 r. pt. The settler in South Africa and other tales23 opi-sujący warunki życia w Kapsztadzie i jego okolicy oraz zbiór o bardziej przygodo-wym charakterze autorstwa A. W. Draysona Tales at the Outspan, or Adventures
in the Wild Regions of Southern (1862)24. W opisach literackich schyłku XIX w. coraz częściej zaczęły pojawiać się nuty krytycyzmu społecznego i autentycznego zainteresowania kulturą rdzennej ludności, widoczne w twórczości, np. Percy’ego Fitzpatricka i Williama Charlesa Scullyʼego25.
W tym momencie warto też wspomnieć o kobietach-literatkach, a zwłaszcza o Lady Anne Barnard (1750–1825), która od roku 1795 przebywała w Kapsztadzie jako żona Sekretarza Kolonii, pełniąc przy tej okazji obowiązki „Pierwszej Damy” podczas nieobecności żony gubernatora. Barnard pozostawiła żywe świadectwo tamtych dni w postaci prowadzonego dziennika oraz listów wysyłanych do rodzi-ny i przyjaciół jak również prac malarskich26. W swych listach (Letters and Jour
nals: 1798–1801) wielokrotnie podnosiła temat rdzennych mieszkańców Afryki
Południowej. Tak opisała swe pierwsze, pozytywne wrażenia, które wyniosła z kontaktu z Hotentotami:
Powiedziano mi, że są niebywale brzydcy i wstrętni, ale ja ich nie osądzam tak źle. Są drobnej budowy o kapitalnych kościach policzkowych, ale robią zachęcające wrażenie27.
Podobny, bardzo osobisty charakter miał dziennik prowadzony przez Hariett Ward (1803–1865?) zatytułowany Five Years in Kaffirland (1848)28. Ward była żoną majora 91 regimentu stacjonującego w prowincji Przylądkowej Wschod-niej. W swym pamiętniku opisuje życie mieszkańców garnizonu z okolic
Gra-23 R. Hodges, The settler in South Africa and other tales, B. M. Pickering, London 1860.
24 Zob.: C. Mackenzie, The emergence of the South African oral-style story: A W Draysonʼs tales
at the outspan, „Current Writing: Text and Reception in Southern Africa” 1995, vol. 7, no. 2, s. 55–68.
25 Ibidem, s. 55 i 57. Szerzej o wczesnej literaturze anglojęzycznej w Afryce Południowej:
C. MacKenzie (ed.), Oral-Style South African Short Story in English: A. W. Drayson to H. C. Bosman, Rodopi, Amsterdam 1999, s. 15–65.
26 Kolejne interesujące artystki to dziewiętnastowieczne malarki: Arabella Roupell i Annabella Harkness. Szerzej: M. Arnold, Women and Art in South Africa, David Philip, Cape Town 1997, s. 38–77.
27 A. Barnard, The Letters of Lady Anne Barnard to Henry Dundas 1793–1803, A. M. Lewin Rob- inson i in. (eds.), Cape Town 1973, s. 214 [Wszystkie cytaty wyróżnione małą czcionką lub w cudzy-słowie, pochodzące z obcojęzycznych źródeł, są tłumaczeniem własnym autorki].
28 H. Ward, The Cape and the Kaffirs. A Diary of Five Yearsʼ Residence in Kaffirland oraz idem,
Five years in Kaffirland: with sketches of the late war in that country, to the conclusion of peace,
H. Colburn, London 1848; http://www.gutenberg.org/files/35308/35308-h/35308-h.htm (15.08.2012). Szerzej: V. Letcher, Five Years in Kaffrland: Harriet Ward, Frederick IʼOns and Nineteenth-Century
105
ham’s Town29 podczas wojennych zawirowań związanych z wojnami granicznymi z początku lat trzydziestych XIX w. Ward jest tym bardziej godna odnotowania jako kronikarka tamtych dni, iż w jej prozie pojawia się postać jednego z pierwszych profe-sjonalnych artystów osiadłych w Afryce Południowej – Fredricka IʼOnsa (1802–1887). Pierwsze trzy dziesięciolecia dominacji brytyjskiej w Kolonii Kapsztadzkiej są także ważne dla rozwoju kultury dzięki sprowadzeniu tutaj prasy litograficz-nej. Zaczynają się wówczas pojawiać pierwsze prace wykonane w technice lito-grafii. Są to nie tylko druki ulotne, jakie były już wcześniej znane w Kapsztadzie i tworzone przy pomocy techniki drzeworytu sztorcowego. Warto zaznaczyć, iż pierwsze prace, które powstały w Kolonii do lat dwudziestych XIX w. w technice drzeworytu były ogłoszeniami o zbiegłych niewolnikach, sprzedaży statków lub aukcjach zwierząt hodowlanych, często ilustrowane, ale ich wartość artystyczna była niewielka. Ponadto, zazwyczaj wykonywano je z klocków reprodukcyjnych, sprowadzanych z Anglii. Najwcześniejsze drzeworyty sztorcowe pochodzące z pracowni w Kapsztadzie stosowano jako ilustracje „Government Gazette”30. Za pierwszą rycinę powstałą całkowicie w Kapsztadzie najczęściej uważana jest ilu-stracja planu układu wojsk podczas bitwy francusko-austriackiej pod Aspern z 12 maja 1809 r.31 Pierwsze drzeworyty kapsztadzkie mające wartość już artystycz-ną to widoki miejskie autorstwa urzędnika miejskiego Frederika Willema de Wet (1796–1862) z lat 1815–185732. Inni godni odnotowania drzeworytnicy tego cza-su to Alexander Reid (czynny w Kapsztadzie w latach trzydziestych XIX w.) oraz Robert White z Grahamstown. Rozwój techniki litograficznej w Kolonii Przyląd-kowej wiąże się z działalnością Richarda Middletona (1791–1841)33, pierwszego
29 Dziś Grahamstown.
30 Pierwszą gazetą wydawaną w Kapsztadzie była „Cape Town Gazette and African Advertiser” wychodziła ona w latach 1806–1826, jej właścicielami byli handlarze niewolników Alexander Wal-ker i John Robertson. Artykuły były drukowane w językach angielskim i afrikaans. W 1803 r. gazetę przemianowano na „Kaapsche Courant” lecz już w 1806 r. powrócił oryginalny tytuł. Jednak A. Gor-don-Brown, Pictorial Africana…, s. 85 wskazuje na pierwszeństwo „Government Gazette” (z 23 wrze-śnia 1809 r.) w zakresie upowszechniania drzeworytu. Inne wczesne gazety z Afryki Południowej to: „The Grahamʼs Town Journal” (Graham’s Town, język – angielski, wydawca – Robert Godlonton) wychodzący w latach 1831–1832 oraz 1833–1863; „The Friend of the Sovereignity and Bloemfontein Gazette” (wydawana w Bloemfontein w języku angielskim) wychodząca w latach 1850–1854, ponadto „The Friend of the Free State and Bloemfontein Gazette” (Bloemfontein, języki – angielski oraz czę- ściowo afrikaans i holenderski) wychodząca w latach: 1854–1890; „The Natal Witness” (Pieterma-ritzburg, języki – angielski oraz częściowo holenderski) wychodząca w latach 1846–1850, 1850–1873, 1874–1885 – gazeta ta istnieje do dziś jako „The Witness” i jest najstarszym tytułem południowoafry-kańskiej gazety.
We wszystkich wymienionych gazetach można odnaleźć przykłady ogłoszeń wykonanych w technice drzeworytu sztorcowego.
31 A. Gordon-Brown, Pictorial Africana…, s. 85.
32 Są to widoki: The Town House, Public Offices, Lutheran Church, South African Mission
Church, South African College in Long Street, Dutch Reformed Church, Zuid-Afrikaansch Athenaeum,
Belle Vue House. Por.: A. Gordon-Brown, Pictorial Africana…, s. 149.
33 Daty życia R. Middletona na podstawie: W. J. de Kock (ed.), Dictionary of South African
bio-graphy, vol. 2, Nasional Boekhandel Bpk. for National Council for Social Research, Dept. of Higher Education, Pretoria 1987, s. 376.
działającego tutaj litografa od 1824 r.34, a jednocześnie pedagoga, sprzedawcę ty-toniu, aptekarza i nauczyciela tańca! Middleton jest autorem prac litograficznych wykonanych według akwareli Johna Francisa Comfielda (1799 – po 1836)35. Były to takie prace, jak: Newlands House, Commercial Exchange, Green Point Lighthouse,
Stadt House, Market Square, Customs House and Tronk, Driekoppen-Rondebosch, View of Port Elizabeth from the Burying Ground, Dutch Reformed Church, Resi dence of Ld Chas Somerset at Camps Bay, The Pump in Princeʼs Street in Cape Town, Cape Town from Blaauwberg. Pierwsze wydanie Almanachu Middletona
miało miejsce 30 października 1824 r. Litografie w nim zamieszczone mają wy-miary około 22,75 x 38 cm (za wyjątkiem pracy The Pump o wymiarach – 14 x 32,4 cm) i wykonane są na papierze słabej jakości. Obecnie jest ono przecho-wywane w Bibliotece Kapsztadzkiej, zaś oryginalne akwarele i rysunki Comfielda o zróżnicowanych wymiarach (od 15,4 x 21,7 cm do 22,8 x 36,6 cm) znajdują się dziś w Kolekcji Williama Fehra w Iziko Muzeum. Są one utrzymane w delikatnej beżowo-zielonej gamie barwnej, z dobrze oddanymi bryłami architektonicznymi budynków kapsztadzkich, jednak roślinność i sylwetki ludzkie potraktowane są szkicowo. Inni rysownicy i graficy wykorzystywali zwłaszcza rysunek Comfielda wykonany akwarelą i tuszem przedstawiający budynek Town House [Ratusza miejskiego], inkorporując go do swych celów. Wśród owych plagiatorów, takich jak Christopher, Webb Smith (1793–1871)36 czy Thierry Freres (tworzący w latach 1841–1846), na uwagę zasługuje postać podróżnika, który spędził aż osiem lat na podróżach po Afryce Południowej – George’a Thomsona (1796–1889). Thomson swoje uwagi z licznych podróży zawarł w książce zatytułowanej Travels and adven
tures in Southern Africa: comprising a view of the present state of the Cape Colony with observations on the progress and prospects of the British emigrants37. Tam
właśnie, pośród 20 prac o tematyce afrykańskiej, znalazła się czarno-biała akwa-tinta przedstawiająca ratusz kapsztadzki wzorowany na pracy Comfielda. Książka została opublikowana w Londynie w znanym wydawnictwie Henry’ego Colburna (1784/5–1855) w styczniu 1827 r., stając się niemal od razu ważnym przyczynkiem do rozwoju zainteresowania tą tematyką, jak też wzorcem dla ilustracji wielu ksią-żek traktujących o podróżach po „Czarnym Lądzie”.
Innym kapsztadzkim rysownikiem, związanym z ilustracjami umieszczonymi w książce Thomsona, był Henry Clifford de Meillon (ok. 1800–185638),
tworzą-34 A. Gordon-Brown, Pictorial Africana…, s. 196.
35 J. F. Comfield przybył do Kapsztadu wraz z rodziną w grupie osadników w 1820 r., poza wyko-nywaniem rysunków akwareli nauczał w szkole English Grammar School, nigdy nie zarejestrował się w Kapsztadzie, a po 1836 r. brak o nim informacji. Por.: Robert Shell (ed.), From Diaspora to Diorama:
The UNESCO Feasibilty Study for the Cultural Amplification of the Memory of Slavery and the Slave Trade in Southern Africa, Institute for Social Research, Michigan 2000, s. 8 oraz From diaspora to
diorama: the old Slave Lodge in Cape
Town, Ancestry 24, Cape Town 2005 (wyd. CD) oraz G. S. Rob-ins, H.Turok, Camps Bay: an illustrated history, Tricolor Press, Cape Town 2003, s. 33, 37, 43.
36 A. Gordon-Brown, Christopher Webb Smith – An Artist at the Cape of Good Hope 1837–1839, Howard Timmins, Cape Town 1965, s. 7–12.
37 Wersja elektroniczna http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hxdx43 (15.08.2012).
107
cy w latach 1823–1832 niewielkie rysunki i akwarele, które sprzedawał potem w sklepach. Sześć z owych prac zyskało znaczą sławę, gdyż rysunki te znalazły swe miejsce jako ilustracje w poczytnych Letters from Cape [Listy z Przylądka] au-torstwa Lady Duff Gordon (1821–1869)39. Chociaż listy, które Lucie, jak nazywali ją najbliżsi, wysyłała do matki i męża podczas pobytu w Afryce Południowej dla ratowania zdrowia zostały napisane później, bo w 1851 r., to jednak redagująca je na nowo do wydania w 1927 r. Dorothea Fairbridge (1862–1931)40 uznała, iż nieco oniryczne, nieomal pozbawione ludzi akwarele przedstawiające widoki rozbudo-wującego się miasta de Meillona najlepiej konweniują z subtelną prozą Lady Duff Gordon41. Fairbridge, jako historyk i pisarka, była jedną z nielicznych, wczesnodwu-dziestowiecznych kobiet z Afryki Południowej, zajmujących się nauką. Ponieważ pochodziła z Kapsztadu i znała dobrze specyfikę tego miasta i jego archiwalia, stąd nieco ryzykowny pomysł na achronologiczny materiał ilustracyjny do książki. Innym istotnym konceptem dla zarchiwizowania wyglądu „matki miast” u zarania władztwa angielskiego w Kolonii jest album z 16 litografiami wykonanymi według rysunków autorstwa de Meillona pt. The South African Almanack and Directory. Ten swoisty Almanach i książka adresowa zarazem został wydany w Kapsztadzie staraniem bi-blioteki kapsztadzkiej42 przez wydawnictwo George’a Greiga w latach 1832–1825.
Nieco generalizując, można postawić tezę, iż sztuka angielska z początku okresu władztwa brytyjskiego, określana w literaturze południowoafrykańskiej podobnie jak i w brytyjskiej „sztuką eksplorerów” w Afryce Południowej, jest na-stawiona na dokumentowanie nowo poznanych obszarów globu ziemskiego oraz na prezentację codziennego życia mieszkańców Kolonii, rzeczywistości współ-czesnej – ale z wyraźną predylekcją do pokazania życia osadników brytyjskich i tylko w pozytywnym jego aspekcie. Dlatego chętnie przez artystów prezento-wane są nowe, okazałe budynki miejskie powstałe już pod zarządem brytyjskim, uwiecznione na tle masywu górskiego otaczającego rozbudowujący się Kapsztad. Obecnie prace brytyjskich rysowników i akwarelistów z początku XIX w. są nieco wstydliwie usuwane z bieżących ekspozycji wiodących galerii i muzeów, taktowa-ne jako nazbyt kolonialtaktowa-ne w swym wyrazie. Taki los spotkał wiele akwarel i obra-zów olejnych prezentowanych wcześniej w Kolekcji Williama Fehra lub Africana Museum. Dziś podobne prace znajdują się wciąż jeszcze w bieżących ekspozy-cjach muzeów prowincjonalnych lub historycznych czy bibliotek miejskich43.
39 Dorothea Fairbridge (ed.), Letters from Cape by Lady Duff Gordon, Humphrey Milford, Lon-don 1927.
40 A. Gordon-Brown, Pictorial Africana…, s. 146 błędnie podaje datę wydania listów jako 1827 r.
41 Szerzej o interesującej postaci D. Fairbridge, która była też pierwszą redaktorką wydanych w 1924 r. listów Lady Anne Barnard np.: G. Cornwell, D. Klopper, C. MacKenzie (eds.), The
Colum-bia Guide to South African Literature in English Since 1945, ColumColum-bia University Press, New York
2010, s. 208.
42 Inne podobne wydawnictwa, ale bez ilustracji, to np.: The African court calendar (1807),
Afri-caansche staats almanak (1818), Almanak voor de Kaap de Goede Hoop (1814).
43
Duży wybór prac malarskich, a także zdjęć z lat 1750–1860 można oglądać na stronie pt. Trans-formation in southern Africa from 1750–1860: Colonial expansion. Strona ta należy do organizacji