Rola i znaczenie zaufania w gospodarce

Zaufanie odgrywa coraz większą rolę w działalności gospodarczej, ponieważ wzrasta znaczenie innowacji, zarządzania wiedzą, dostępnych jest coraz więcej in-formacji i nawet małe organizacje chcą myśleć lokalnie, ale działać globalnie. Z tego powodu współczesna gospodarka powinna być gospodarką zaufania. M. Korczynski (2000) sformułował koncepcję gospodarki opartej na zaufaniu. Bazą dla jej uczestni-ków jest wymiana informacji i wiedzy, a nie strach. Relacje wynikają z ekonomicznej kalkulacji, ale nie są oportunistyczne.

W gospodarce wiedzy relacje wymagają wzajemnego zaufania. Duży wpływ na tworzenie warunków sprzyjających kształtowaniu się gospodarki zaufania ma pań-stwo i jego instytucje. Szczególnej roli państwa w kreowaniu zaufania upatruje się w kształtowaniu zaufania instytucjonalnego (Vargas-Hernandez 2008, Richey, Ike-da 2009). Istotną rolę odgrywa zaufanie do polityki gospoIke-darczej (Orłowski 2007), działania reformatorskie (El-Beltagy, Latif 2006) i inne działania związane głównie z kreowaniem klimatu zaufania i tworzeniem prawa. Zaufanie wpływa na zachowa-nia gospodarcze, a w szczególności na zachowazachowa-nia inwestycyjne (Bidault, Castello 2009). Brak przekonania o możliwości stabilnego rozwoju zagraża aktywności go-spodarczej (Pennar 1986). Analizowana wartość ma duże znaczenie dla oszczędzania i udzielania kredytów (Carbogno-Barnabe 2004, Ellison, Jolly 2008). Zaufanie do instytucji państwowych jest bezpośrednio związane z zachowaniami podatkowymi i tymi, które obejmują system emerytalny (Niesiobędzka 2004, Diamond 2009, Hut-cheson 2009). Niewątpliwie zaufanie ma znaczenie dla procesów wymiany handlo-wej, w tym dla działalności eksportowej (Styles, Patterson, Ahmed 2008). Wiele pub-likacji wskazuje problem braku zaufania, upadającego zaufania i opisuje znaczenie nowych moralnych standardów, ewentualnie regulacji prawnych, które mają sprzyjać rozwojowi zaufania. Taki stan rzeczy wynika ze znaczej liczby badań, które wykazy-wały pozytywny wpływ zaufania na rozwój gospodarki. W ostatnim czasie zaczęto zwracać uwagę na problem złego zaufania w gospodarce. P. Priddat (2009) wskazał na problem nadmiernego zaufania i toksycznych certyfi katów w systemie banko-wym. Natomiast R.M. Kramer (2009) eksponował problem nadmiernego zaufania, zgubnej skłonności do ufania innym i sposoby chronienia się przed pułapką zaufania.

Znaczenie państwa w kreowaniu zaufania

Znaczny wpływ na rozwój zaufania mają instytucje państwowe, które oddziału-ją na współpracę uczestników rynku za pomocą wiarygodności i zaufania (Vargas--Hernandez 2008). Zaufanie instytucjonalne jest wzmacniane przez programy mo-tywacyjne, których celem jest wzrost partycypacji obywateli (Richey, Ikeda 2009).

Z takich programów najbardziej korzystają członkowie marginalizowanych grup, co przyczynia się w dłuższej perspektywie czasowej do odbudowywania sprawiedliwo-ści społecznej. „Od jakosprawiedliwo-ści instytucji państwowych zależy poziom zaufania przedsię-biorców, a zaufanie jest niezbędnym warunkiem współpracy gospodarczej”, twierdzi F. Fukuyama („Europa” z 14–15.08.2007).

Brak zaufania do instytucji publicznych może być przyczyną rozwoju zachowań nieetycznych i czarnego rynku. Taką sytuację obserwowano w państwach byłego bloku sowieckiego. Inną konsekwencją braku zaufania do instytucji państwowych i regulacji prawnych jest ograniczona liczba podmiotów realizujących partnerstwo publiczno-prywatne. Instytucje państwowe mogą zarówno sprzyjać zaufaniu, jak i je obniżać, np. na zaufanie ma wpływ charakter sieci społecznych. Tam, gdzie do gry wkraczają instytucje państwowe i osoby nieznane, poziom zaufania maleje (Raiser, Rousso, Steves, Teksoz 2008). Mimo wielu barier i ograniczeń państwo ma do ode-grania wielką rolę w podwyższaniu i utrzymywaniu zaufania. Zaufanie do polityki gospodarczej jest konieczne dla wzrostu gospodarczego. Niska wiarygodność po-lityki gospodarczej ogranicza możliwość walki z infl acją, natomiast konsekwencją zaufania do polityki gospodarczej powinien być wzrost inwestycji i PKB (Orłowski 2008). Instytucje państwowe, kreując zaufanie instytucjonalne, kształtują ogólny po-ziom zaufania i zaufanie rynkowe. Istnieją też dowody na to, że zaufanie jest w stanie podwyższyć odpowiednio przeprowadzona reforma gospodarcza (El-Beltagy, Latif 2006). Niektórzy ekonomiści twierdzą, że cięcie stawek procentowych może przy-czynić się do poprawy poziomu zaufania. Mniejsze koszty kredytu powodują, że przedsiębiorcy zawierają więcej transakcji, wzrastają ich oczekiwania co do sprze-daży i uzyskiwanych profi tów. Poziom zaufania może również gwałtownie wzros-nąć. Dzieje się tak po obniżeniu stóp procentowych oraz gdy sytuacja gospodarcza jest wyjątkowo korzystna dla jakiejś branży. Tego typu działania tylko pośrednio wpływają na zaufanie poprzez stwarzanie przychylnych warunków do prowadzenia działalności gospodarczej.

Rola państwa polega głównie na tworzeniu klimatu zaufania poprzez odpowiednie regulacje prawno-organizacyjne. Państwo, a ściślej mówiąc jego aparat administra-cyjny, powinno stać na straży fundamentów zaufania, powinno kreować warunki wzajemnego zaufania w różnych relacjach. Regulacje prawne, a szczególnie proce-dury prowadzenia działalności gospodarczej, mogą korzystnie wpływać na zaufanie.

Rzeczywistym problemem jest, jak powszechnie wiadomo, zmienność prawa, brak stabilności. Częste zmiany reguł są główną przeszkodą formułowania się więzi spo-łeczno-gospodarczych. Poziom zaufania zmienia się, a wpływ rządu na gospodarkę jest w wielu państwach coraz mniejszy. Dlatego podstawowym zadaniem rządzących jest prowadzenie dialogu z przedsiębiorcami, uwłaszczanie obywateli i

utrzymywa-nie ładu organizacyjnego. Tam, gdzie istutrzymywa-nieje duża liczba instytucji kontrolnych i zawiłe procedury realizacji usług, zmniejsza się poziom zaufania. Przedsiębiorcom przeszkadzają bariery biurokratyczne i zawiły system podatkowy. W Belgii przed-siębiorcy, których obrót wynosi do 50 tys. euro, nie mają obowiązku posiadać kasy fi skalnej. W Polsce kasę fi skalną muszą posiadać kierowcy taksówek, ale nie mają jej lekarze i prawnicy. Niesprawiedliwość skutecznie niszczy zaufanie.

Kiedy upada zaufanie do instytucji państwowych, to nawet próba odzyskania tej wartości nie zawsze kończy się pozytywnie. W lutym 2009 roku w obliczu kryzysu fi nansowego rząd brytyjski zainicjował nowy plan dopłacania do tych fi rm, które zatrudnią osoby bezrobotne. Okazało się jednak, że pracodawcy, nie mając zaufania do rządu, nie byli skłonni do składania wniosków o dofi nansowanie. Agendy rządo-we niewłaściwie oszacowały rozmiar kryzysu, a pieniądze przeznaczone na program aktywizacji zawodowej były niewystarczające.

Wpływ zaufania na wybrane zachowania ekonomiczne

„Jeżeli ufamy sobie nawzajem, możemy więcej ryzykować, być bardziej in-nowacyjni, szybciej i łatwiej otwierać fi rmy, inwestować, brać kredyty. To fundamen-talny element dobrej egzystencji we wszystkich wymiarach”, stwierdza P. Sztompka (2007, s. 22). Zaufanie między instytucjami państwowymi a podmiotami rynkowymi wpływa korzystnie na procesy wymiany. Umożliwia szacowanie ryzyka (informu-je o tym, kiedy pewne zachowania zwiększają ryzyko, jak dużo muszą ryzykować aktorzy), a sam proces wymiany służy budowaniu zaufania, sprzyja podejmowaniu decyzji długoterminowych i inwestycyjnych (Aykens 2005). Uważa się, że zaufanie pozwala zredukować ryzyko działalności gospodarczej spowodowane asymetrycz-ną informacją. Gdy brakuje zaufania, pracownicy zbyt dużo energii poświęcają na monitorowanie zachowań. Brak zaufania powoduje niewłaściwą alokację zasobów.

Osoby podejmujące decyzje o inwestowaniu kierują się nie tylko wiedzą statystyczną o przysługujących prowizjach, profi tach, zwrotach z inwestycji, lecz uwzględniają zaufanie do interpersonalnego systemu (Natalier, Willis 2008). Na poziom inwestycji wpływa nie tylko zaufanie instytucjonalne, ale pośrednio również poziom zaufania w miejscu pracy (Dochman 2002). Zaufanie między partnerami zwiększa kreatyw-ność i skłonkreatyw-ność do inwestowania, ale poziom tego zaufania powinien być optymal-ny, ponieważ zbyt wysoki lub zbyt niski bywa szkodliwy. Dlatego zaufanie musi być monitorowane. Gdy przedsiębiorcy nie mają zaufania, to ostrożniej przystępują do realizacji nowych projektów, przenoszą działalność do innych państw. Gdy in-deks zaufania przedsiębiorców gwałtownie się obniża, to następuje spadek aktyw-ności gospodarczej. Do takich sytuacji dochodzi w różnych okresach (np. w 1986 roku w USA). Są one, jak twierdzą ekonomiści, spowodowane brakiem przekonania o możliwości stabilnego rozwoju (Pennar 1986). Jednym z sygnałów, że następuje wzrost zaufania, jest zwiększający się poziom inwestycji.

Odczuwalne zaufanie wzmacnia decyzje menedżerskie, sprawia, że menedżero-wie zaczynają inwestować w sprzęt, kupują maszyny. Takie zachowania muszą być

związane z zaufaniem. W przeciwnym razie zakup maszyn, których koszt spłaca się po kilkunastu latach, byłby niemożliwy. Kiedy inwestorzy tracą zaufanie do insty-tucji państwowych, a w szczególności do banku centralnego, to zaczynają doceniać inne (twarde) formy inwestowania. W marcu 2008 roku cena ropy naftowej osiągnęła jeden z najwyższych pułapów (103,76 dolara za baryłkę). Takie wzrosty cen były notowane w czasach drugiego paliwowego szoku (kwiecień 1980). Jak się okazu-je, do wzrostu cen ropy dochodzi nie tylko ze względu na zmowę producencką lub szybko rozwijające się gospodarki poszczególnych państw. Do wzrostu cen docho-dzi wówczas, gdy inwestorzy zaczynają zabezpieczać się przed spadającą wartością pieniądza (Mouwad 2008). Brak zaufania w połączeniu ze spowolnieniem rozwoju gospodarczego powoduje spadek światowych przepływów, bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Nieufność jest pośrednią przyczyną spadku międzynarodowych połą-czeń między fi rmami i przejęć jednych organizacji przez inne.

Z inwestycjami związane jest zaciąganie i udzielanie kredytów oraz skłonności i potrzeba oszczędzania. Sygnałem, że wzrasta zaufanie biznesowe, jest wyraźny wzrost liczby osób decydujących się zaciągnąć pożyczki bankowe. W początko-wym niepewnym okresie przedsiębiorcy zachowują się ostrożnie. Nie zawsze ufają prognozom gospodarczym, a swoje decyzje starają się opierać na wielu źródłach.

Oszczędzanie jest bezpośrednio powiązane z udzielaniem kredytów, więc podejmo-wane są próby zachęcania do oszczędzania na przyszłość. Najczęściej polegają one na zwiększaniu bezpieczeństwa transakcji, dywersyfi kacji lokat i zwiększaniu wpły-wu obywateli na programy inwestycyjne (Ellison, Jolly 2008). Spadek zaufania po-niżej pewnego poziomu może spowodować, że waluta utraci swoją dotychczasową pozycję, a rynek zacznie poszukiwać nowych, alternatywnych rozwiązań (Carbogno--Barnabe 2004). Ludzie niechętnie oszczędzają, gdy brakuje zaufania do określonej waluty. Inwestują w waluty obce albo w inne zasoby (nieruchomości, złoto, edukację własnych dzieci). Wzrost zaufania do własnej waluty przejawia się wzrostem warto-ści depozytów, a z czasem wzrostem gospodarczym i zaufaniem do kraju. Utrzyma-nie wysokiej pozycji waluty na rynku związane jest z zaufaUtrzyma-niem do Utrzyma-niej tych, którzy na tym rynku grają.

Zaufanie ma duży wpływ na funkcjonowanie systemów emerytalnych i podat-kowych. Emerytury w większym zakresie niż podatki zależą od całego założo-nego cyklu zachowań płatników (Diamond 2009). Dlatego zaufanie do systemu emerytalnego zmienia się wraz z podejmowanymi zmianami w funkcjonowaniu systemów emerytalnych oraz wraz ze zmieniającymi się oczekiwaniami i potrze-bami przyszłych emerytów. Problemem staje się zaufanie pracowników do same-go systemu emerytalnesame-go i dlatesame-go podejmowane są próby, podobnie jak w przy-padku oszczędzania, budowania lub przywracania zaufania głównie za pomocą stwarzania systemów motywacyjnych, zwiększenia transparentności, partycypacji i możliwości osobistego wyliczania przyszłych emerytur (Hutcheson 2009). Wraz ze zmieniającymi się sposobami obsługiwania klientów podejmowane są zabiegi, które mają służyć zwiększeniu zaufania do nowoczesnych form płatności. Zgodnie z modelem R. Weigla, D. Hessinga i H. Elffersa uchylanie się od płacenia podatków zależy od zachowania się podatników (Niesiobędzka 2004). Jeżeli wszyscy zapłacą

(mają do siebie zaufanie), to powinni skorzystać wszyscy. Brak zaufania sprawia, że jednostki zaczynają kalkulować: co będzie, gdy ten drugi nie zapłaci, ile zyska on i ile ja stracę. Nieufność do systemu podatkowego potęgują zachowania innych podmiotów gospodarczych, które często są spowodowane chęcią uniknięcia jakie-gokolwiek podatku. Prawie 30% z 700 fi rm brytyjskich w latach 2006–2007 nie płaciło podatków. Tesco, ikona brytyjskiego handlu, zbudowało nawet specjalną offshoringową strukturę, obejmującą raje podatkowe, aby uniknąć płacenia podat-ku (Griffi ths, Lawrence 2007). Komentując takie zachowania, należy uwzględniać poziom patriotyzmu ekonomicznego, zachowania nieetyczne, ale również politykę podatkową państwa. Istnieje wiele dowodów na to, że działania związane z dosko-naleniem systemu podatkowego, które opierają się na prostych i jasnych zasadach, służą rozwojowi gospodarczemu (Gowrea, Ramtohul 2010).

Zaufanie ma też duże znaczenie dla procesów wymiany handlowej, np. zaufanie w działalności eksportowej zależy od procesów wzajemnej wymiany, od doświad-czenia i zaangażowania menedżerów oraz zróżnicowania kulturowego. Poziom za-ufania zależy od czynników interpersonalnych (wrażliwość kulturowa, efektywna komunikacja) oraz tych, które dotyczą bezpośrednio organizacji, reputacji i kompe-tencji (Styles, Patterson, Ahmed 2008).

Analizując wpływ zaufania na zachowania ekonomiczne, trzeba wyraźnie za-znaczyć, że zależą one nie tylko od zaufania do polityki gospodarczej czy instytu-cji fi nansowych. Należy uwzględnić cały szereg innych czynników, np. sytuacyj-ną podatność na zmianę nastrojów czy też indywidualne skłonności inwestorów.

Zaufanie jest najłatwiej podważyć podczas długotrwałej bessy. W okresach hossy inwestorzy osiągają zyski i są mniej podatni na zmianę nastrojów (Marcinkowski 2008). Badania wykazały, że inwestorzy o niskim poziomie zaufania niechętnie nabywają akcje, boją się zostać oszukani. Na ich zachowanie wpływ wywierają wszelkie informacje, zarówno te ofi cjalne, publikowane na łamach specjalistycznej prasy, jak i informacje rozpowszechniane pocztą pantofl ową. Samo oszczędzanie jest procesem bardzo skomplikowanym, uzależnionym od wielu czynników ekono-micznych i psychologicznych (Wärneryd 2004). Do czynników psychologicznych zaliczyć można: orientację na przyszłość, motywy oszczędzania, zmienne demo-grafi czne (np. wiek, wykształcenie), skłonności do oszczędzania, zapobiegliwość, zdolność do wydawania pieniędzy, samokontrolę i siłę woli, niecierpliwość, dy-skomfort wynikający z odroczenia gratyfi kacji, ocenę własnych potrzeb, postawę wobec przyszłości itp. Do czynników ekonomicznych zalicza się: możliwości wy-dawania pieniędzy i konsumowania, dochód, rozwój instytucji fi nansowych, sytua-cję gospodarczą.

Na zachowania ekonomiczne wpływ wywiera zaufanie do państwa, a w niektó-rych sytuacjach przede wszystkim zaufanie interpersonalne i międzyorganizacyjne.