Bohaterowie kolejnych odcinków programu wracają następnie do swoich domów i mają niecały tydzień na zastosowanie zdobytej wiedzy w praktyce. Pod koniec ty-godnia zgłasza się do nich perfekcyjna pani domu, aby sprawdzić, jak poradzili sobie z tym zadaniem. Czas na zmiany był krótki. Ekspert w sprawdzaniu czystości jest bardzo dokładny, w białych rękawiczkach sprawdza najdrobniejsze luki i szczeliny w poszukiwaniu drobinek kurzu. Wygrywa ten, kto nie tylko lepiej wysprzątał swój dom, ale zrozumiał, jak jego czystość jest ważna dla funkcjonowania rodziny i jego samego.
„Perfekcyjna pani domu” promuje zmianę oraz oferuje szybką pomoc, która jest w stanie zapobiec skutkom ubocznym istnienia kultury indywidualizmu, takim jak zanik umiejętności dbania o teren prywatny. Ingerencja w prywatność z punktu wi-dzenia utrzymania idei indywidualizmu i wyrugowania słabych jej stron jest niezbęd-na. Zahamowanie transmisji umiejętności z pokolenia osób starszych na pokolenie młodszych wymaga wsparcia instytucji medialnych i ekspertów, którzy niosą pomoc obywatelom – telewidzom.
Pielęgnacja urody i stylu
Kolejny obszar podlegający kontroli i również ulegający zmianom jest związany z pielęgnowaniem urody, dbałością o ciało, stylem i aparycją. Porady z zakresu dba-łości o wygląd zewnętrzny przekazują komunikat o konieczności poprawiania stylu i wykonywania pracy w tym obszarze. Ciało, uroda, styl wymagają nieustannego zdobywania informacji, kontroli, podążania za nowościami w tej dziedzinie. Brak działań i wiedzy w tym zakresie przynosi negatywne skutki i utratę tego, co jest wartościowe, inne, cenne kulturowo. Konieczność panowania nad tą sferą ludzkiej egzystencji jest kulturowym wymogiem.
Estetyzacja różnych sfer ludzkiego życia i jednostkowa atrakcyjność stanowią istotne wartości rynkowe, porównywalne do takich, jak wykształcenie, wiedza czy umiejętności. Zmiana własnego wyglądu lub środowiska może być zatem traktowana jak inwestycja, która może się zwrócić. W polskim społeczeństwie powszechne jest przekonanie, że atrakcyjny wizerunek przesądza o sukcesie w życiu osobistym (90%) i zawodowym (92%)9. Według badań przeprowadzonych przez CBOS istnieją kano-ny urody męskiej i żeńskiej. Ci pierwsi, zdaniem ankietowakano-nych, powinni być przede wszystkim wysocy (76%) i muskularni, a kobiety – zgrabne (63%) i szczupłe (53%).
O tym, jak ważne są to wartości dla respondentów, świadczą wypowiedzi dotyczące tego, czego miałaby dotyczyć ewentualna korekta ciała. Aż 75% Polaków zmieni-łoby przede wszystkim swoją sylwetkę. Przy czym kobiety chcą być szczuplejsze, a mężczyźni lepiej zbudowani (13%). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że wśród bada-nych aż 71% wyraża zadowolenie ze swojego wyglądu. Niezadowolenie z własnej
9 Komunikat CBOS (2003b), Stosunek do własnego ciała – ideał pięknej kobiety i przystojnego mężczyzny.
urody wyraża 27% badanych, prawie dwa razy częściej kobiety (34%), niż mężczyź-ni (18%). Interesujące jest rówmężczyź-nież to, że istmężczyź-nieje korelacja pomiędzy chęcią zmiany a wykształceniem. Im ankietowani są lepiej wykształceni, tym częściej stwierdzają, że dokonaliby zmian w swoim wyglądzie (Komunikat CBOS 2003b)10.
W programie „SOS Uroda” TVN Style twórcy przekonują, że „(…) z wieloma niedoskonałościami związanymi z urodą można walczyć (…)”11. Ignorancja i nie-podjęcie działań w celu zdyscyplinowania ciała ujawnia stosunek podmiotu do war-tości społecznych i kulturowych, dlatego, jak zauważa Bauman, „«surowe», nie-przyozdobione i niepoddane przeróbce ciało jest powodem do wstydu: kłuje w oczy, pozostawiając wiele do życzenia, a przede wszystkim jest żywym świadectwem nie-spełnionego obowiązku, a zapewne nieudolności, ignorancji, impotencji i opiesza-łości” (Bauman 2009b: 68). Dbałość o urodę jest postrzegana w kategoriach walki oraz wysiłku, który należy włożyć, aby pokonać nieuchronne konsekwencje procesu starzenia się. Jeden z odcinków programu – poświęcony operacjom plastycznym biu-stu – został, jak twierdzą twórcy programu, „zadedykowany kobiecym piersiom”.
Bohaterem programu nie były zatem kobiety, ale fragment ich ciała, który należało zmniejszyć, bądź zwiększyć, spełniając kulturowe wymogi. W programie poważ-nie potraktowano tematykę operacji powiększania, ale także pompoważ-niejszania piersi.
Przedstawiano sposoby przygotowania się do takich operacji z punktu widzenia psy-chicznego, jak i fizycznego.
Tego typu programy umożliwiają zapoznanie się z charakterystyką operacji, ale równocześnie komunikują społeczną i kulturową ich akceptację.
Programy promujące styl życia w społeczeństwie, w którym wartością jest mło-dość, uroda, sprawność i energia, koncentrują się na radzeniu, jak te właściwości osiągnąć i jak najdłużej je utrzymać. Program „Eliksir młodości” w Polsat Cafe kie-ruje swoje treści do kobiet, które za wszelką cenę pragną uniknąć starzenia.
Im więcej mają lat, tym bardziej chcą wyglądać młodziej. Patrzą w lustro, w którym widzą pierwsze, a później pogłębiające się zmarszczki, opadające kąciki oczu czy zmieniającą się figurę. Nie chcąc się z tym pogodzić, poszukują sposobów na rozwiązanie swoich problemów12. Rady dotyczą zatem tego, jak nie ulec starości, i wszystkich związanych z tym aspektów, które wpływają na obniżenie samopoczucia kobiet co do ich wartości.
Program nie tylko propaguje młody wygląd, ale również umacnia przekonanie, że tylko on jest wartością i że wszelkie objawy niwelujące jego obraz należy natych-miast likwidować. Nie ma tutaj zatem miejsca na pogodzenie się z biologicznymi i fizjologicznymi procesami i ich akceptację, ale propagowany jest sprzeciw, bunt
10 We Włoszech konsumpcyjne wzorce stają się coraz powszechniejsze. Oprócz bardzo szybko roz-wijającego się rynku kosmetyków męskich, zarówno z linii pielęgnacyjnej, jak i upiększającej, rosną wydatki na operacje plastyczne. Szacuje się, że Włosi wydają na to około 100 mln euro rocznie, ale kwoty te stale wzrastają. Nawet najbardziej znani politycy, aby utrzymać młody wygląd, korzystają z technologii kosmetycznych i operacji plastycznych (Aleksandrowicz 2004: 21).
11 http://www.tvnstyle.pl/program/sos-uroda-program-poradnikowy/description (dostęp: 24.01.2012).
12 http://www.polsatcafe.pl/Nasze_Programy,2927/Eliksir_Mlodosci,1273507/index.html (dostęp:
24.01.2012).
Pielęgnacja urody i stylu 159 i konieczność zmiany oraz działanie w tym kierunku. Bohaterkami tego typu pro-gramów są zazwyczaj kobiety, których „(…) wygląd wymaga natychmiastowej in-terwencji” – tak jest to na ogół w programie „Gotowe na zmiany”. Po co borykać się z niedoskonałościami ciała, kiedy można rozwiązać problem i dokonać zmiany przez interwencję skalpela. Na dodatek psycholog uświadamia, że „(…) fizyczna me-tamorfoza to jeden z etapów zmian, a obraz nas samych rodzi się przede wszystkim w naszej głowie”13. Kulturowa wymowa programów poradnikowych sugerujących i dopuszczających dokonywanie zmian, które mają opóźnić, a nawet cofnąć procesy biologiczne i fizjologiczne, jest jednoznaczna i brzmi: „należy działać, i zmieniać wszystko, co jest w stanie przedłużyć zdrowie, młodość i witalność ludzkiego ciała”.
Istnieją też programy, które koncentrują się na radzeniu młodym kobietom, jak najszybciej wrócić do formy, na przykład po porodzie, i jak się odżywiać, by nie przytyć w ciąży. W programie „Sexy Mama” radzi się kobietom, jak mają się przy-gotować do ciąży, jak dbać o siebie w jej trakcie i wrócić do sprawności i wyglądu sprzed ciąży w jak najkrótszym czasie.
Ciąża to wyjątkowy i radosny okres w życiu każdej kobiety. Często jednak pozostawia po sobie trudne do zaakceptowania fizyczne zmiany. Więcej centymetrów w pasie, zmieniony kształt piersi, konieczność wymiany garderoby – to wszystko wzbudza w kobietach frustrację, która uniemożliwia cieszenie się urokami macierzyństwa14.
Z ową frustracją pomogą kobietom uporać się eksperci, którzy przywrócą im atrakcyjny i seksowny wygląd:
(…) pod okiem specjalistów przekonają się, że mogą być piękne, seksowne i atrakcyjne.
Uczestniczki podejmą niełatwą, dwumiesięczną pracę nad ciałem i własnymi ograniczeniami, by osiągnąć niesamowite efekty15.
Wystarczą dwa miesiące, aby osiągnąć zadowolenie z własnego wyglądu (…) za pomocą odpowiednich ćwiczeń siłowych i rozciągających oraz dzięki codziennym za-bawom z dzieckiem każda z nich dążyć będzie do uzyskania wymarzonego wyglądu. W prze-mianie pomogą im również fryzjerzy i styliści16.
Telewizja promuje zatem nie tylko zmianę, która przyniesie kobiecie zadowole-nie z własnego ciała, pozwoli spełnić marzenia oraz stać się seksowną i atrakcyjną, ale przede wszystkim kultywuje i apoteozuje wartość, jaką dla kobiety jest właśnie bycie seksowną i posiadanie atrakcyjnego wyglądu. Mama nawet w trakcie zabaw z dzieckiem ma wciąż koncentrować się na myśli o konieczności pracy nad ciałem.
Kulturowy przekaz bardziej afirmuje konieczność uzyskania akceptowanego spo-łecznie wyglądu niż radość z posiadania dziecka. Dziecko staje się nawet powodem dodatkowego wysiłku i trudu, który należy ponieść, aby powrócić do stanu sprzed
13 http://www.polsatcafe.pl/Nasze_Programy,2927/Gotowe_Na_Zmiany,1273398/index.html (dostęp:
24.01.2012).
14 http://www.polsatcafe.pl/Nasze_Programy,2927/Sexy_Mama,387171/index.html (dostęp:
25.01.2012).
15 Tamże.
16 Tamże.
ciąży. Ciąża deformująca ciało kobiece staje się powodem utraty tego, co w kulturze jest niezwykle cenne. Tego, co jest wyznacznikiem jednostkowego zadowolenia i sa-tysfakcji, oraz tego, co podlega społecznemu wartościowaniu. Konieczność mania i posiadania atrakcyjnego ciała jest normą, a zaniechanie działań w celu utrzy-mania go w formie jest negatywnie waloryzowane i traktowane wręcz jak patologia.
Przecież we współczesnej kulturze na przykład „zaniedbane ciało i brak apetytu na życie są nie tylko irracjonalne, ale patologiczne, i wymagają medycznej czy tera-peutycznej interwencji” (Jacyno 2005: 144). Widzowie dodatkowo są utwierdzani w owym przekazie przez informacje o błyskawicznych powrotach kobiet do pra-cy, szczególnie tych, które reprezentują instytucje związane z rozrywką i mediami17. Zmiana, która jest przedstawiana jako pozytywna wartość, wymaga jednak eksperta, a raczej zespołu ekspertów. Jedna z bohaterek programu „Sexi Mama” stwierdza nawet: „ja zawsze chciałam, żeby ktoś się mną zajął”. Kultura z jednej strony kulty-wuje zatem zmianę jako wartość, ale z drugiej ilość koniecznych do podjęcia działań w celu jej dokonania rodzi pasywność. Skomplikowana wiedza na temat zabiegów kosmetycznych, rozwiązań kosmetologicznych, informacji z zakresu technologii ży-wienia, treningów aerobowych i wielu innych dziedzin jest tak obszerna, że wyzwala zniechęcenie i bierność. Można sądzić, że z tego też powodu wzrasta popularność ta-kich miejsc, jak spa, gdzie można liczyć na kompleksową opiekę nad ciałem i urodą.
Oto jeszcze kilka przykładów programów, które afirmują wartość urody i fizycz-nej atrakcyjności: „Jak być piękną”, „Gotowe na zmiany”, „Przychodzi baba do le-karza”, „Fabryka urody” i wiele innych. Wszystkie one promują zmianę, która ma zapewnić satysfakcję i możliwości cieszenia się z własnego wizerunku. Czasem ta zmiana dotyczy wyglądu zewnętrznego i ciała, innym razem stylistyki stroju, a jesz-cze innym – kultury zachowania, jak w „Lekcji stylu”. W każdym z nich wartością nadrzędną jest zmiana i działanie, które umożliwia realizowanie standardów mają-cych uczynić nas bardziej zadowolonymi i spełnionymi w życiu.
Sposób ubierania jest nie tylko częścią stylu danej osoby, ale może być rozpatry-wany w kontekście konieczności dostosowania się do kulturowych reguł, tego, co za dobry styl jest w danej epoce uznane. Gust i wiedza na temat estetyki stają się narzę-dziem porządkowania i kontrolowania innych. Istotną rolę odgrywają również eks-perci, którzy nie tylko radzą i pomagają w dokonaniu zmiany, ale którzy niezwykle ostro oceniają i wartościują sposób bycia i wyglądu innych osób. Nie zawsze zatem poradnictwo ekspertów ma charakter sugestii i delikatnej propozycji zmian. Niejed-nokrotnie rola eksperta polega na bolesnym krytykowaniu osób, zazwyczaj przed-stawicieli nieuprzywilejowanych klas społecznych, które nie nabyły odpowiednich kompetencji kulturowych w zakresie gustu i dobrego smaku. Ich pozycja społeczna jest zazwyczaj zupełnie inna niż ekspertów. Trinny i Susannah są przedstawicielkami tego nurtu. W sposób bezpretensjonalny i odważny krytykują niekompetencję w za-kresie mody kobiet i wartościują ich przyzwyczajenia w odniesieniu do stylistyki ubioru. Obnażają tandetę sztucznej opalenizny, tipsów i zbyt krótkich spódniczek.
17 Prezenterka Magda Mołek z TVN wróciła do pracy po porodzie zaledwie po miesiącu. Nie muszę dodawać, że jej wygląd był nieskazitelny i absolutnie niewskazujący na to, że właśnie urodziła dziecko.