Sposobem konceptualizowania telewizyjnej rzeczywistości jest próba spojrzenia na nią z perspektywy dyskursów obecnych w jej obszarze. Telewizja jest medium, które musi być postrzegane jako element całego systemu społecznego, z którego nie można jej wyabstrahować, ponieważ w nim w naturalny sposób egzystuje i się rozwija. Ana-liza telewizji (i w ogóle mediów) z perspektywy nauk społecznych musi uwzględniać szeroki kontekst warunków kulturowych, politycznych, ekonomicznych oraz spo-łecznych.
Pojęcie dyskursu umożliwia uchwycenie owej relacji pomiędzy treściami a kon-tekstem sytuacyjnym, społecznym, technologicznym i kulturowym oraz potraktowanie telewizyjnych treści jako pewnych całościowych struktur egzemplifikujących się w za-uważalnych trendach czy zjawiskach (Dijk 2001). Rzeczywistość telewizji, podobnie jak świata społecznego, to „(…) nie trwały i niezmienny stan, lecz raczej nieustanny dynamiczny proces. Społeczeństwo dzieje się raczej, niż istnieje, składa się ze zdarzeń raczej, niż z obiektów” (Sztompka 2002: 527). Telewizyjna przestrzeń ciągle się rozwi-ja, zmienia, reaguje na pozostałe elementy systemu. Modyfikuje się w zakresie swojej formy i treści. Ujęcie dyskursywne w stosunku do analizowania treści telewizyjnych uwzględnia zatem zarówno aspekt strukturalny, jak i procesualny (Jabłońska 2009: 23).
Dyskurs ma charakter procesualny. Jest zmienny i dynamiczny, wykazuje cechy re-ferencyjne i autorere-ferencyjne. Poza tym ma on również charakter strukturalny, gdyż uwzględnia niezwykle istotny kontekst: „(…) struktur[ę] obejmując[ą] wszystkie właś-ciwości sytuacji społecznej, które są istotne dla wytwarzania i odbierania dyskursu”
(Dijk 2001: 28). Dyskurs telewizyjny, jak każdy inny, jest zawsze domeną określonego miejsca i czasu, kultury i społeczeństwa, procesów rozwoju technologicznego. Dys-kurs telewizyjny uwzględnia wszelkie treści, jakie są produkowane i reprodukowane w jego obszarze. W wypadku telewizji umowne określenie treści czy tekstów obejmuje zarówno słowa, jak i obrazy, czyli wszelkie formy wypowiedzi i prezentacji zdarzeń i obiektów, które kreują znaczenia. Telewizja ze swojej natury wytwarza znaczenia oraz dominujące dyskursy działające w domenie społecznej.
Perspektywa dyskursywna nie niweluje możliwości traktowania telewizji w jej wymiarze gatunkowym. Zaletą przyjętego ujęcia dyskursywnego analizowania treści telewizyjnych jest możliwość odejścia od nieco petryfikującej koncepcji gatunkowej, która swoją tradycją sięga badań literaturoznawczych. Podejście gatunkowe wydaje się jednak obecnie niewystarczające, gdyż nie obejmuje wszystkich pojawiających się znaczeń. Naturalnie nie sposób nawigować po telewizyjnym świecie, nie posługując się w ogóle utrwalonymi w badaniach i myśleniu o telewizji koncepcjami gatun-kowymi. Gatunki charakteryzują się bowiem wysokim stopniem rozpoznawalności przez widza. Zazwyczaj ze względu na gatunek widzowie dokonują wyboru tego, co mają zamiar oglądać. Oglądamy wiadomości telewizyjne, seriale, opery mydlane czy teleturnieje. Krystalizacja gatunkowa ułatwiła widzom czerpanie przyjemności z oglądania telewizji. Znając i rozpoznając gatunkowe reguły programu, umiejętnie
Popularne dyskursy telewizyjne 27 czerpali oni przyjemność z ich odczytania3. Współcześnie coraz trudniej jednoznacz-nie zaklasyfikować treści telewizyjne do określonego gatunku. Wynika to z dyna-miki rozwoju i ewolucji treści oraz sposobów ich prezentacji w telewizji. Podobny problem zauważają także inni badacze: „(…) przeglądając ramówkę, mam kłopoty z zaklasyfikowaniem większości programów do jakiejkolwiek czystej kategorii ga-tunkowej” (Godzic 2004: 19). Nie unikając zatem używania terminologii gatunko-wej, w uzasadnionych przypadkach proponuję ujęcie dyskursywne w stosunku do obserwacji i interpretacji telewizyjnych treści, które nie ograniczy rozpatrywania ich w ścisłych gatunkowych ramach. Spojrzenie przez rozwój telewizyjnych gatunków na treści telewizyjne pozwala co prawda uchwycić wymiar historyczny i przyjąć per-spektywę diachroniczną w analizie mediów, ale w nieco mniejszym stopniu uwzględ-nia relacje treści i społeczno-kulturowego kontekstu, który jest niezbędny do anali-zowania fenomenu telewizji jako społecznego subsystemu rzeczywistości. Poza tym rygoryzm reguł gatunkowych narzuca konieczność rozpatrywania treści w ramach istniejących form, co może powodować ograniczenia interpretacyjne.
Ujęcie dyskursywne umożliwia zatem analizę treści telewizyjnych z koniecznoś-cią uwzględnienia owego kulturowo-społecznego, ale także technologicznego i eko-nomicznego kontekstu i całości medialnego systemu, w którym istnieje i funkcjonuje telewizja. Wskazanie dominujących telewizyjnych dyskursów, wraz z zachodzącymi w ich obrębie zjawiskami i trendami oraz społecznymi diagnozami, umożliwia rów-nież uporządkowanie owych treści w celu ich scharakteryzowania i zanalizowania.
Dyskursy umożliwiają opisanie i uchwycenie „(…) motywu, wątku, tematu poja-wiającego się w mediach” (Lisowska-Magdziarz 2004: 53). Wielokrotnie wykorzy-stując dyskursywny charakter telewizji, można wskazać dominujące motywy, wątki, tematy, trendy, tendencje, fenomeny i zjawiska, które występują w pewnej korelacji, w pewnych istotnych układach nadających im sensy i znaczenia. Zawsze jednak owe elementy składające się na charakterystyczny i dający się wyodrębnić dyskurs funk-cjonują w określonym czasie i miejscu.
Dyskurs, jak już wspomniałam wcześniej, nie może być analizowany bez uwzględ-nienia charakteru epoki i warunków społecznych, w jakich powstaje. Poszczególne motywy i zjawiska oraz trendy i tendencje dyskursów ulegają znaczącym modyfika-cjom w zależności od kontekstu i warunków jego analizy. Dyskursy są umocowane w konkretnych warunkach czasów, w jakich powstają. Dyskursy medialne, odwołu-jąc się do określonych motywów, tematów, wątków, zjawisk i trendów, są sposobami kształtowania (w sytuacjach komunikacyjnych) wartości, idei, poglądów, opinii, któ-re dotyczą zarówno ludzi, jak i grup społecznych lub całego społeczeństwa.
Koncen-3 Wysoki analfabetyzm społeczeństwa włoskiego po wojnie, kiedy to uruchamiano nadawanie telewizji włoskiej, spowodował, że w wielu regionach telewidzowie nie rozróżniali cech gatunkowych programów.
Na przykład oglądając wiadomości telewizyjne, dekodowali je jako serial. Z powodu niskiej umiejętności dekodowania gatunków oraz trudności ze zrozumieniem języka werbalnego nadawanych programów, co wynikało z wielości włoskich dialektów i słabej znajomości literackiego języka włoskiego, zaczęto promować unifikujące społeczeństwo programy rozrywkowe. Tradycja włoskiej oferty programowej, z dużą ilością muzyki, publiczności, maskarady i pięknych kobiet – wywodzi się z prób uwspólnotowienia społeczeństwa włoskiego przez telewizję.
trują się one zatem wokół dominujących zjawisk i tematów, które określają kulturę telewizyjną w danym czasie.
Deskryptywną definicję dyskursu o szerokim znaczeniu definicyjnym proponuje Marek Czyżewski, uwzględniając kilka jego obszarów. Po pierwsze zwraca uwa-gę na to, co konstytuuje dyskurs: „(…) dyskurs można traktować jako całokształt tekstów znajdujących się w społecznym obiegu” (Czyżewski, Kowalski, Piotrow-ski 2010: 18). Dyskurs to całokształt tekstów, czyli rozmaitego rodzaju wypowiedzi o określonym wątku, motywie lub temacie. Dalej w zaproponowanej przez siebie definicji zwraca on uwagę na kilka obszarów dyskursu:
(…) obszar komunikowania się w życiu codziennym, czyli dyskurs potoczny, (…) obszar komunikowania się w ramach instytucji, czyli rozmaite dyskursy instytucjonalne (rozprawa w sądzie, posiedzenie rady nauczycielskiej), obszar komunikowania właściwy dla określonych światów społecznych (wieczory literackie, spotkania biznesowe), jak i obszar środków maso-wego przekazu (gazeta codzienna, talk show) (Czyżewski, Kowalski, Piotrowski 2010: 11).
Ostatni wskazany przez Czyżewskiego obszar dyskursu medialnego jest bardzo obszerny i składa się nań wiele pomniejszych obszarów, które mają swoją wyraźną charakterystykę i treści.
Wedle Normana Fairclough i Ruth Wodak krytyczna analiza dyskursu zawiera trzy zasadnicze założenia, a mianowicie uznaje, że dyskurs stanowi działanie spo-łeczne (praktykę społeczną), poprzez działanie spospo-łeczne konstruuje rzeczywistość społeczną i używa w tym celu języka (Fairclough, Wodak 1997: 258–284). Zgod-nie z takim ujęciem dyskursu ma on znaczący wpływ na kształtowaZgod-nie rzeczywi-stości społecznej. „Dyskurs jest zarówno społecznie konstytutywny, jak i społecznie ukształtowany” (Fairclough, Wodak 1997: 258).
Uznaję zatem, iż dyskurs ma istotny wpływ na kształtowanie świata oraz stwarza strukturalne ramy dla motywów i trendów istotnych społecznie i kulturowo w danym czasie oraz kontekście.
Dla porządku przeprowadzenia niniejszej analizy telewizyjnych treści proponuję zatem przyjąć perspektywę dyskursywną i interpretacyjną wobec telewizyjnej rze-czywistości. Telewizja, która ze swej natury jest medium dynamicznym, wytwarza wielorakie treści i znaczenia, które są organizowane wokół kilku zasadniczych pól dyskursywnych. W rekonstrukcji telewizyjnego świata zakładam, że treści te kon-centrują się wokół sześciu fundamentalnych dyskursów: rywalizacyjnego, stylów życia (lifestylowego), autoreferencyjnego, popularyzatorskiego (scientyfikacyjny), deliberatywnego oraz rozrywkowego. Ten ostatni odgrywa rolę hegemoniczną i nad-rzędną wobec pozostałych obszarów dyskursywnych. Dyskurs rozrywkowy ekspan-sywnie przenika bowiem do wszystkich pozostałych pól dyskursywnych. W zasadzie jednak granice poszczególnych dyskursów są dość płynne i nieczęsto produkowane treści przynależą całkowicie do któregoś z nich. Wiele treści znajduje się na granicy dwóch, a nawet trzech, obszarów dyskursu. Niech za przykład posłużą tutaj treści związane ze sportem. Tematyka sportowa jest tak wieloraka i interesująca, że znaj-duje się na granicy kilku dyskursów. Sport można bowiem analizować z punktu wi-dzenia czystej rozrywki, ale także cech rywalizacyjnych, charakterystycznych stylów
Popularne dyskursy telewizyjne 29 życia, autoreferencji w postaci wielokrotnych powtórzeń, odniesień do komentarzy i wypowiedzi sportowców, dziennikarzy czy działaczy sportowych, popularyzowa-niu wiedzy na temat sprzętu sportowego, technik szkoleń i treningów, diet i wielu innych kwestii, które wcześniej były zupełnie nieznane telewidzom.
Postaram się zatem przeanalizować i zinterpretować socjologiczne i kulturowe tre-ści telewizyjnego medium, opierając się na wspomnianych wcześniej dyskursach – ry-walizacyjnym, lifestylowym, autoreferencyjnym, scientyfikacyjnym, deliberatywnym oraz rozrywkowym. W ich obrębie znajdują się istotne zjawiska, motywy, wątki i te-maty, które warto rozwinąć w celu scharakteryzowania współczesnej telewizji. Głów-ne obszary zagadnień układają się w specyficzny „kwiat” dyskursów telewizyjnych, które funkcjonują w przestrzeni telewizji. Pozwoliłam sobie na użycie takiej metafory, ponieważ graficzne przedstawienie pól dyskursywnych stworzyło charakterystyczny model kwiatu, w którym centralną pozycję zajmuje dyskurs rozrywki, zdecydowana większość treści telewizyjnych w różnym stopniu przynależy bowiem również do tego dyskursu. Przenikanie się treści i dyskursów wydaje się zresztą cechą charakterystycz-ną dla istnienia współczesnych społeczeństw, w których płynność, definicyjna nie-ostrość rozmaitych pojęć i ich znaczeń stają się podstawą ich ontologicznego istnienia.
DYSKURS RYWALIZACYJNY
DYSKURS
AUTOREFERENCYJNY DYSKURS
DELIBERATYWNY
DYSKURS
LIFESTYLOWY DYSKURS
SCIENTYFIKACYJNY
DYSKURS ROZRYWKI
Schemat 1. Model dyskursów telewizyjnych Źródło: opracowanie własne.
Nie mam wątpliwości, że nie jest to ostateczny model telewizyjnych dyskursów, a jedynie próba ujęcia i uporządkowania wielości znaczeń, wątków i tematów, któ-re można odkryć w przestrzeni telewizji. Poza tym wydaje się, że nie jest zasad-ne ustanawianie jakiegoś ostateczzasad-nego modelu telewizji. Telewizja jest bowiem tak dynamicznie ewoluującą przestrzenią, że definitywne jej opisanie jest niemożliwe.
Ważniejsze jest raczej uchwycenie najistotniejszych zjawisk, kierunków rozwoju i dokonujących się zmian. Zaproponowany model jest jedynie sposobem organiza-cji i uporządkowania materii niezwykle bogatej, zmiennej i ciągle ewoluującej. Nie roszczę sobie jednak żadnego prawa do jakiegokolwiek ostatecznego ujęcia i opisa-nia tego wielorakiego i skomplikowanego medium, jakim jest telewizja.
Przyjrzyjmy się zatem bliżej owym wskazanym sześciu dyskursom telewizyjnej rzeczywistości.