W poruszanych w telewizyjnym przekazie zagadnieniach o charakterze społecznym i obyczajowym wizja rzeczywistości jest na ogół mocno uproszczona i schematycz-na. Bohaterowie są negatywni lub pozytywni, czarni lub biali. Po jednej stronie są ci, którzy przestrzegają reguł systemu aksjonormatywnego (policjanci, lekarze, sędzio-wie i dziennikarze), po drugiej zaś – zmarginalizowani, wykluczeni, którzy nie są w stanie sprostać systemowym wymogom, ewentualnie ci, którzy świadomie łamią prawo bądź go nadużywają, dokonując czynów przestępczych. Często przyczyna-mi postaw przestępczych okazują się problemy emocjonalne i obyczajowe, takie jak zdrady, upokorzenia czy zaniedbania.
Wśród dominujących tematów poruszanych w programach interwencyjnych znaj-dują się: interwencje w sprawie uzyskania pomocy, interwencje w sprawach rodzin-nych i obyczajowych, interwencje edukacyjne – ostrzegające, interwencje w sprawie wadliwego funkcjonowania instytucji, a także kryminalne kroniki zdarzeń.
Interwencje – w sprawie pomocy
Kategoria interweniowania w sprawie udzielenia pomocy jest jedną z popularniej-szych. Zakres prośby o pomoc ma bardzo zróżnicowany charakter. Czasami jest to prośba o uratowanie życia, na przykład prośba o przekazanie organu do
transplan-Teleinterwencjonizm – problematyka społeczna i obyczajowa 191 tacji albo o przeprowadzenie za granicą zabiegu ratującego życie. Tego typu proś-by mają wysoki stopień istotności i znajdują się na szczycie hierarchii ważności interwencji.
Wyjątkowo częstą kategorią są prośby o pomoc finansową, szczególnie dla osób samotnych lub niepełnosprawnych. Tę problematykę odzwierciedla historia pana Piotra, który „zaciągnął kredyt i otworzył niewielki kiosk spożywczy w Lublinie.
Kiedy zaczął tracić wzrok, wydzierżawił kiosk znajomemu. Grzegorz T. miał pro-wadzić interes i spłacić kredyt pana Piotra. Zamiast tego zaciągnął nowe długi, które spadły na pana Piotra. Mężczyzna nie ma z czego żyć”3. Inny przykład to sprawa mężczyzny, który uległ wypadkowi w pracy. „Pan Przemysław spadł w pra-cy z rusztowania i stracił władzę w nogach. Od tego czasu wraz z żoną i trójką dzieci utrzymują się za 1100 zł miesięcznie. Pieniędzy brakuje na jedzenie, leki, rehabilitację oraz wykończenie łazienki”4. Podobny przypadek dotyczy innego chorego mężczyzny, który ma 34 lata i cierpi na raka żołądka, przy tym „(…) wraz z żoną i dwójką dzieci utrzymują się za 650 zł. Wprawdzie ZUS uznał, że mężczy-zna nie jest zdolny do pracy, ale renty mu nie przymężczy-znał”5. Oczywiście mężczyzna potrzebuje pomocy – tego głównie dotyczy interwencja. Decyzje o nieudzieleniu pomocy finansowej w sytuacji ciężkiej choroby wydają się w tej sytuacji zupełnie niezrozumiałe.
Sporo spraw z powodów obiektywnych ma mniejsze społeczne znaczenie, ale i w takich mniej ważnych są podejmowane działania interwencyjne. Do takich przypadków można zaliczyć niezbędną pomoc w ratowaniu kotów w stoczni czy szukaniu schroniska dla jeży. Jak zatem widać, problematyka udzielania pomocy ma szeroki zakres i nie zawsze dotyczy tylko ludzi i ich spraw. Wrażliwość spo-łeczna, do której odwołują się interweniujący, ukazuje nie tylko niehumanitarne ludzkie działania, ale także definiuje działania, które są społecznie niewłaściwe i niepożądane oraz te, które powinny być eliminowane i napiętnowane. W „Uwa-dze” z dnia 22 listopada 2011 roku zaprezentowano przypadek schroniska dla zwierząt w Korabiewicach. „Zwierzęta były chore, niekarmione, a te, które padły, zakopywano tuż obok ich boksów. Wyniki sekcji zwłok zamówionej przez wolon-tariuszy okazały się wstrząsające: psy padły z głodu, a w ich żołądkach znajdowa-ły się torebki foliowe i trawa”6. Tydzień później dziennikarze „Uwagi” ponownie pojawili się w schronisku w Korabiewicach, aby sprawdzić, czy wprowadzono ja-kieś zmiany w funkcjonowaniu tej instytucji i zapewnić, że regularnie będzie pro-wadzony monitoring w tym zakresie7. Ukazany przykład schroniska dla zwierząt odzwierciedla de facto postawę urzędników państwowych, którzy przyzwalają na cierpienie i męczarnię zwierząt.
3 „Oszukał niewidomego”, http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 1.12.2011).
4 „Inwalida bez łazienki”, http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 1.12.2011).
5 „Za młody na pomoc!”, http://www.interwencja.polsat.pl (dostęp: 2.12.2011).
6 „Schronisko czy psi cmentarz?”, http://uwaga.tvn.pl/index.html (dostęp: 5.12.2011).
7 „Czy zwierzętom z Korabiewic uda się pomóc”, http://uwaga.tvn.pl/index.html (dostęp: 5.12.2011).
Interwencje – zdarzenia kryminalne
Inną kategorią programów interwencyjnych jest kryminalna kronika zdarzeń, w któ-rych podejmuje się interwencję. W tym wypadku poruszane przez programy ściśle interwencyjne oraz pseudointerwencyjne problemy właściwie się pokrywają. Tema-ty, które są tu prezentowane, dotyczą molestowania seksualnego, lobbingu w pracy, zjawiska fali i przemocy w szkole, gwałtów, porwań, pobić, podpaleń, uprowadzeń czy zaginięć oraz kradzieży i włamań. Oto przykłady takich programów: „Morder-stwo w punkcie Lotto”, „Ofiara stalkera znowu prześladowana”, „Łapówkarz w sta-rostwie”, „Kto związał psu łapy i wrzucił go do rzeki”, „Gdzie są mordercy Ma-riusza?”, „Dyrektor więzienia zabił skazanego”, „Zamordowana na oczach dzieci”,
„Czternastolatek zabity deskorolką”8. Niektóre podejmowane zagadnienia są nie-zwykle poważne, łączą bowiem zarówno wymiar polityczny, jak i kryminalny, tak jak w sprawie księdza Suchowolca („Kto donosił na księdza Suchowolca?”), która dotyczyła tajemniczej śmierci księdza silnie zaangażowanego w działalność opozy-cyjną9. Coraz częściej programy te stawiają niewygodne i trudne pytania, jak w pro-gramie „Układ zamknięty” omawiającym problem uzyskania środków finansowych na film, który „opowiada historię biznesmenów, którzy twierdzą, że padli ofiarą ukła-du prokuratorsko-skarbowego, a ich życie zamieniono w koszmar. Scenariusz oparto na prawdziwych wydarzeniach. Niestety mimo dobrych recenzji Państwowy Instytut Sztuki Filmowej odmówił dofinansowania produkcji. Dlaczego?”10.
Tematyka interwencji coraz częściej zresztą wykracza poza obszar społeczny, się-gając i dotykając spraw funkcjonowania elit, zarządzania państwem, spisków i nie-rozwiązanych zagadek przeszłości.
Interwencje – kwestie rodzinne
Interwencje w sprawach rodzinnych dotyczą dramatów, niewyjaśnionych sytuacji, braku porozumienia, patologicznych relacji, i zazwyczaj są związane z silnymi emo-cjami, jak na przykład wówczas, gdy dochodzi do walki o dziecko, jaka rozgrywa się między matką a babcią: „Sądowa batalia o 8-letnią dziewczynkę. Dziecko próbuje odzyskać matka, a oddać nie zamierza go babcia. Kobieta wychowywała wnuczkę od urodzenia, bo matka chciała dokończyć studia, a później zaczęła pracę”11. Niektóre sprawy podejmowane w ramach interwencji rodzinnej są niezwykłe, jak w przypad-ku niejakiego pana Adama, który „Płaci alimenty, choć nie jest ojcem”. Mężczyzna jest kilka lat po rozwodzie. Długo sądził, że jest ojcem dwojga dzieci, „do czasu, gdy (…) wykonał testy DNA i okazało się, że 5-letni chłopiec nie jest jego synem!”.
Przekonany o swoich prawach udał się do prokuratury z prośbą, aby wszczęto
8 http://uwaga.tvn.pl/index.html (dostęp: 5.12.2011).
9 http://www.interwencja.polsat.pl (dostęp: 5.12.2011).
10 http://www.interwencja.polsat.pl (dostęp: 5.12.2011).
11 „Babcia nie chce oddać wnuczki”, http://www.interwencja.polsat.pl (dostęp: 2.12.2011).
Interwencje – ostrzeżenia 193 powanie o zaprzeczenie ojcostwa. Śledczy jednak odmówili, tłumacząc się dobrem dziecka. Wskazany tutaj przypadek jest dramatem w wymiarze ludzkim, dotyczy jed-nak również systemu, który co prawda kieruje się niewątpliwie dobrem dziecka, ale podejmuje decyzje rodzące poczucie niesprawiedliwości.
W wielu kwestiach trudno jest o wydanie najbardziej sprawiedliwego i uczciwe-go wobec aktorów społeczneuczciwe-go i rodzinneuczciwe-go dramatu wyroku. Zdarzają się jednak przypadki, gdzie zajęcie stanowiska nie wydaje się trudne. Dobrze to ilustruje sprawa kilkumiesięcznego Błażeja, który najprawdopodobniej był regularnie bity. „Mimo reakcji sąsiadów po każdym incydencie chłopiec wracał do domu. Zdiagnozowano u niego krwiaka mózgu, chłopiec ma silne zaburzenia mowy i słuchu. Błażej prze-bywa w pogotowiu opiekuńczym, a konkubentowi matki prokuratura nie postawi-ła zarzutu”12. Interwencja w tym przypadku dotyczy rodziny, w której stosowano przemoc wobec dziecka, współwinnymi pozostają jednak także sąsiedzi, którzy nie wykazali się społeczną wrażliwością i zaangażowaniem.
Interwencje – ostrzeżenia
W kategorii ostrzeżeń pojawiają się bardzo różnorodne zagadnienia – ostrzeganie przed spożywaniem niezdrowego pożywienia, przed włamywaczami, nieuczciwymi ofertami, przed kontrowersyjnymi formami uzdrowień i metod leczniczych. Tematy-ka odżywiania dzieci pojawiała się cyklicznie: „Niedobre jedzenie dzieci”, „Pyszne i zdrowe jedzenie dla dzieci”, „Jak rozbroić bombę kaloryczną?”, „Uwaga! Nie żyje przez znachora?”. Programy interwencyjne często nagłaśniają sprawy rozmaitych oszustw i nadużyć, ukazują mechanizmy działania sprawców i naiwność ofiar. Przy-kładem może tu być afera z jednym z serwisów internetowych, z którego można było pobierać filmy i muzykę. Serwis oferował 10 dni darmowego ściągania plików, potem jednak wzywał do uiszczenia opłaty za użytkowanie serwisu za cały rok, co było zapisane w regulaminie pomijanym zazwyczaj przez internautów – „Miało być za darmo, są rachunki”13.
Interwencje – naruszenie systemu aksjonormatywnego, w tym obyczajów
W tej kategorii mieszczą się rozmaite przypadki przekraczania obyczajowych gra-nic, nadużyć wynikających z zajmowanego stanowiska, braku kultury osobistej, nie-dostosowanie się do istniejącego systemu zasad o charakterze aksjonormatywnym, fundamentalnych dla istnienia porządku społecznego i społecznego poczucia spra-wiedliwości. Oto jeden z przykładów: „Wójt podkrakowskich Radziemic oskarżony
12 „Katowany Błażej”, http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 2.12.2011).
13 http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 5.12.2011).
za jazdę po alkoholu. Tomasz Wilk miał spowodować kolizję i uciec. Gdy policja odnalazła go w domu, był nietrzeźwy. Według ustaleń śledczych urzędnik pił i je-chał, a w dodatku złamał zakaz prowadzenia pojazdów, który dostał za wcześniejszą szarżę na podwójnym gazie. Tomasz Wilk mówi, że kierowała żona”14. Opisywana jest sytuacja, w której człowiek, na dodatek urzędnik państwowy, łamie kilkakrotnie prawo – jadąc po spożyciu alkoholu, uciekając z miejsca wypadku, prowadząc samo-chód z odebranym za wcześniejsze wykroczenia prawem jazdy i mówiąc nieprawdę, że pojazd prowadziła żona. Poczwórne złamanie zasad prawnych i norm społecznych w przypadku człowieka reprezentującego urząd państwowy, sprawowany z wyboru obywateli generuje brak zaufania bezpośrednio do Tomasza Wilka nie tylko jako obywatela, ale również jako przedstawiciela urzędu państwowego.
Interwencja nabiera wyjątkowego znaczenia szczególnie wówczas, gdy prze-kroczenia normy prawnej, kulturowej czy obyczajowej dokonuje osoba sprawują-ca mandat społeczny lub będąsprawują-ca przedstawicielem prawa lub urzędu państwowego:
„Policjant z Bydgoszczy zamiast łapać złodziei, sam okradał. I to plebanie! Został zatrzymany na gorącym uczynku”15. Interwencje w ramach kategorii łamania prawa i przekraczania poprawnych norm współżycia międzyludzkiego mogą podejmować również same ofiary określonych zdarzeń (na przykład jeden z odcinków „Interwen-cji” Polsatu, gdzie potrącony na ulicy przez samochód rowerzysta, który przeżył wypadek, poszukuje sprawcy, który z miejsca zdarzenia uciekł)16. Interwencje nie unikają także spraw przekraczania norm kultury obyczajowej, czego przykładem jest
„Rozprawa w sprawie seksafery”, która dotyczy procesu byłego prezydenta Olsztyna oskarżonego w tak zwanej seksaferze17.
Interwencje – wadliwe funkcjonowanie instytucji
Nieprofesjonalne funkcjonowanie instytucji obok próśb o pomoc jest najliczniej reprezentowaną kategorią spraw, w których są podejmowane interwencje. Wśród działań interwencyjnych programu „Uwaga!” znajdują się: „(…) wyzysk w pracy, niesprawiedliwość sądów, niekompetencja urzędów, niefrasobliwość instytucji, które powinny nieść pomoc”18. Większość spraw dotyczy wadliwego bądź niesprawnego funkcjonowania rozmaitych instytucji. Analizując treści programów wpisujących się w ten dyskurs, zauważa się zdecydowaną dominację tej problematyki. Niezależnie od wad systemu i organizacji instytucji za błędy w jej funkcjonowaniu często odpowia-dają niekompetentni urzędnicy lub nieprofesjonalni pracownicy instytucjonalnych struktur. Nie zawsze zatem organizacja, system, archaiczne prawo danej instytucji powoduje jej nieskuteczność i złe działanie. Sprawy związane z błędami w sztuce
14 „Wójt pił i kierował”, http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 2.12.2011).
15 „Policjant okradł parafię”, http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 2.12.2011).
16 „Szukamy sprawcy wypadku”, http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 2.12.2011).
17 http://uwaga.tvn.pl/index.html (dostęp: 5.12.2011).
18 http://uwaga.tvn.pl/index.html (dostęp: 5.12.2011).
Interwencje – wadliwe funkcjonowanie instytucji 195 lekarskiej stanowiły przykład ukazania niekompetencji osób, które reprezentowa-ły służbę zdrowia. W programie „Uwaga!” temu zjawisku poświęcono careprezentowa-ły cykl:
„Przez błędy lekarzy straciła wzrok”, „Niedbalstwo lekarzy doprowadziło do śmierci dziecka”, „Czy to dziecko musiało umrzeć?”, „Chirurg rzeźnik operuje jak potrafi”,
„Nie ma winnych zaszycia chusty w brzuchu”, „Śmierć dziecka – to tylko uchybie-nie”, „Zła diagnoza spowodowała kalectwo”, „Lekarka nie potrafiła rozpoznać raka,
„Lekarze idą w zaparte”19. W innym interwencyjnym programie, tym razem telewizji Polsat, przedstawiono przypadki błędnie postawionej diagnozy albo prowadzenia le-czenia na podstawie wyników badań innego pacjenta: „Lekarz leczył – rak zabijał”
czy „Rak, którego nie było”20.
Bałagan, brak kontroli działań, przeciążenie systemu, ale także nadmierna pewność siebie człowieka, brak konsekwencji popełnianych błędów w wymiarze indywidual-nym i systemowym – takie tematy zajmują sporo interwencyjnych treści telewizyjnych.
Również urzędnicy państwowi są ukazani w niekorzystnym świetle. Tak jak w przypadku państwa Matejaków, którzy kupili grunt pod rozbudowę firmy, po czym zostali poinformowani, że jest to teren przeznaczony na drogę, która ma być w najbliższym czasie budowana. Wiele tego typu spraw nie ma szans na pozytywne dla bohaterów rozstrzygnięcie, interwencja ma bowiem raczej charakter symbolicz-ny i terapeutyczsymbolicz-ny. Telewizja odgrywa w tym przypadku rolę instytucji, która może jedynie zaprezentować problem, zganić instytucjonalne procedury, często niefrasob-liwość i brak zaangażowania w problemy ludzi, ale nie ma możliwości autentyczne-go rozwiązania sprawy na korzyść poszkodowanych. Teautentyczne-go typu interwencja w rze-czywistości ma charakter pozorny i symboliczny. Dla wielu widzów jest rodzajem potwierdzenia znanego im stanu rzeczy i potocznej wiedzy na temat funkcjonowania rozmaitych instytucji i urzędników. Interwencyjne treści w tym wypadku potwier-dzają znane z codziennego życia przekonanie o stanie instytucji i państwa, ukazując bezradność obywateli, nawet wówczas, gdy są oni zapobiegawczy, działają zgodnie z prawem, a dochodząc sprawiedliwości, uzbrajają się w kamery telewizyjne.
Przykłady tego typu interwencji można mnożyć, oto jeszcze inne: „Opieszałość urzędników” – „Wczoraj «Uwaga!» pokazała, jak opieszale urzędnicy zbierali do-wody na niezgodną z prawem działalność zakładu, który zanieczyszczał środowisko naturalne. Dopiero po interwencji reportera «Uwagi!» pobrali próbki substancji za-grażającej środowisku. Dlaczego ci, których obowiązkiem jest dbanie o stan przyro-dy, robią to tak niechętnie”?21.
Nieefektywne funkcjonowanie policji jest prezentowane na wiele sposobów. Jed-nym z nich jest historia zwykłej, a raczej niezwykłej, kobiety, która po ośmiu latach doprowadziła do odkrycia sprawców morderstwa kuzyna, czego nie potrafiły doko-nać organy ścigania – „Wyręczyła policję”. Innym sposobem jest ukazanie nieporad-ności policji, która otrzymawszy nowe motory, nie była w stanie uruchomić komu-nikacji, bo „zamiast w system cyfrowy pojazdy wyposażono w system analogowy.
19 http://uwaga.tvn.pl/index.html (dostęp: 5.12.2011).
20 http://www.interwencja.polsat.pl/ (dostęp: 5.12.2011).
21 http://uwaga.tvn.pl/index.html (dostęp: 5.12.2011).
Po (…) reportażu sprawą zajęli się policyjni fachowcy” – „Łączność odzyskana”.
Telewizyjna interwencja dotyczyła zatem de facto wewnętrznej organizacji policji, braku przepływu informacji i umiejętności odnalezienia kompetentnych techników policyjnych, którzy mogliby rozwiązać niewielki problem usprawniający komuni-kację policjantów. Pokazywanie tego typu przypadków wręcz ośmiesza służby poli-cyjne, ich organizację i fachowość, obniża wiarygodność i minimalizuje społeczne zaufanie do policji, poniekąd utwierdzając widzów (obywateli) w przeświadczeniu o prawdziwości ich dotychczasowych przekonań na ten temat.