Ewolucja systemu partyjnego w kierunku modelu dwublokowego

Struktura systemu partyjnego Francji w kolejnych latach istnienia V Republiki ulegała daleko idącym przekształceniom. Ich zasięg i charakter stanowiły jeden z ważniejszych czynników kształtujących praktykę życia politycznego, warunkując zarazem prawdopodobieństwo wystąpienia koabitacji. Budowa systemu partyjne-go wywierała również pośredni wpływ na przebieg procesu sprawowania władzy w układzie współistnienia instytucjonalnego, oddziałując na faktyczną pozycję obu rywalizujących obozów politycznych. Dotyczy to w szczególności układu par-tyjnego w izbach parlamentu, a przede wszystkim w Zgromadzeniu Narodowym, gdzie skala przewagi większości parlamentarnej decydowała o stabilności poparcia dla rządowego pionu egzekutywy. Z tego punktu widzenia duże znaczenie miała zdolność przywódców partyjnych do zagwarantowania spójności funkcjonowania większości w parlamencie. Bez tego trudno było bowiem oczekiwać sprawnej reali-zacji programu dominującego ośrodka władzy wykonawczej.

Po okresie przejściowym, obejmującym pierwszą kadencję Zgromadzenia Naro-dowego w latach 1958–1962 i odznaczającym się ponadpartyjnym konsensem wo-kół przyjętego sposobu rozwiązania najbardziej palących problemów politycznych, wyznacznikiem zachodzących zmian stała się bipolaryzacja systemu partyjnego.

Zjawisko to prowadziło do wykrystalizowania się dwóch bloków politycznych:

prawicowego, opartego na partii gaullistowskiej, oraz lewicowego, którego oblicze wyznaczała postępująca integracja segmentu socjalistycznego i komunistycznego.

Wśród przyczyn bipolaryzacji wymienić należy przyjęte w 1962 r. zmiany ustro-jowe polegające na wprowadzeniu wyboru prezydenta Republiki w głosowaniu powszechnym. W połączeniu z większościowym systemem wyboru deputowanych

do Zgromadzenia Narodowego tworzyło to przesłankę pogłębiającego się podziału spektrum politycznego. Powszechne i bezpośrednie wybory prezydenckie w dwóch turach przyczyniły się do przesunięcia centrum życia politycznego ze środowiska parlamentarnego w kierunku władzy wykonawczej, a w szczególności ku osobie prezydenta, co z kolei umożliwiło powstanie dwubiegunowego systemu partyjne-go¹. W drugiej turze wyborów prezydenckich uczestniczyło jedynie dwóch kandy-datów z największym poparciem udzielonym w turze pierwszej, co wywoływało efekt integracji ugrupowań politycznych wokół jednego z pretendentów do fotela prezydenckiego. W 1965 r., gdy po raz pierwszy dokonano wyboru głowy państwa w głosowaniu powszechnym, prawica udzieliła poparcia Ch. de Gaulle’owi, nato-miast lewica zjednoczyła się wokół kandydatury F. Mitterranda².

Strukturalne zaplecze rządzącej prawicy tworzyła gaullistowska Unia na rzecz Nowej Republiki (Union pour la Nouvelle République, UNR) od 1962 r. działająca w sojuszu z Demokratyczną Unią Pracy (Union Démocratique du Travail, UDT) – ugrupowaniem o dużo mniejszym znaczeniu politycznym, tworzącym lewe skrzydło ruchu gaullistowskiego. Formalna integracja obu partii została dokonana na zjeździe w Lille w listopadzie 1967 r., kiedy to powołano do życia Unię Demokratów na rzecz V Republiki (Union des Démocrates pour la V^e République, UDV^e). W okre-sie późniejszym partia przyjęła nazwę Unii Demokratów na rzecz Republiki (Union des Démocrates pour la République, UDR). Zmiany organizacyjne stworzyły moż-liwość przeformułowania dotychczasowej koncepcji funkcjonowania partii opar-tej na jej ścisłym podporządkowaniu organom egzekutywy, dla których tworzyła ona niezbędne zaplecze parlamentarne. Partia działała w sposób bardziej ożywiony tylko podczas wyborów, w celu dokonania selekcji kandydatów oraz przeprowadze-nia kampanii wyborczej. Rolą formacji gaullistowskiej nie było bowiem wypraco-wywanie własnej doktryny i programu politycznego, a jedynie wspieranie polityki prezydenta i rządu. Partia nie spełniała żadnej funkcji ideologicznej³. Parlamentar-ne zaplecze rządu nie tworzyło więc czynnika istotnie modyfi kującego prowadzoną politykę, służąc raczej jako narzędzie jej niejako automatycznego fi rmowania.

Utworzenie UDR połączone z przeprowadzeniem zmian organizacyjnych w partii, a następnie rezygnacja Ch. de Gaulle’a z zajmowanego urzędu pozwoliły na uzyskanie przez formację gaullistowską większej swobody działania. UDR pozosta-ła ugrupowaniem większości parlamentarnej i w dalszym ciągu lojalnie wspierapozosta-ła prezydenta i rząd, ale jednocześnie rozpoczęła ewolucję w kierunku modelu partii dysponującej większą samodzielnością polityczną i organizacyjną. Odejście prezy-denta, a zarazem założyciela i niekwestionowanego przywódcy ruchu

gaullistow-1 A. Jamróz, Przemiany ustrojowo-polityczne współczesnej Francji (1958–1988), Dział Wydawnictw Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok 1991, s. 31; A. Jamróz, System partyjny współczesnej Francji, PWN, Warszawa 1990, s. 49. Na temat zjawiska podporządkowania partii strategiom prezydenckim w latach poprzedzających dojście do władzy lewicy w 1981 r. zob. szerzej: H. Portelli, La présidentialisation des partis français, „Pouvoirs” 1980, nr 14, s. 97–106.

2 P. Bréchon, La France aux urnes. Soixante ans d’histoire électorale, La Documentation Française, Paris 2003, s. 88.

3 C. Ysmal, Les partis politiques sous la V^e République, Montchrestien, Paris 1989, s. 62.

skiego, od którego nazwiska pochodziła jego nazwa, ujawniło bowiem występują-ce w nim napięcia. Charakterystyczne dla początku lat 70. stały się spory ideowe, których tłem były różnice politycznych koncepcji prezydenta Georges’a Pompidou i premiera Jacques’a Chaban-Delmas’a. Chodziło przede wszystkim o postulowa-ne przez część środowiska partyjpostulowa-nego zbliżenie UDR do polityczpostulowa-nego centrum. Po śmierci G. Pompidou w 1974 r. na politycznym porządku dnia stanęła dodatkowo kwestia nowego przywództwa w ruchu gaullistowskim⁴.

Zaczątkiem procesów integracyjnych lewicowej opozycji było utworzenie Fede-racji Lewicy Demokratycznej i Socjalistycznej (Féderation de la Gauche Démocrate et Socialiste, FGDS), zrzeszającej ugrupowania o proweniencji niekomunistycznej, ale jednocześnie gotowe do podjęcia współpracy z komunistami⁵. W skład Federa-cji weszli socjaliści, radykałowie oraz Konwent InstytuFedera-cji Republikańskich (Con-vention des Institutions Républicaines, CIR). W perspektywie wyborów parlamen-tarnych z 1967 r. zawarto w grudniu 1966 r. porozumienie wyborcze z Francuską Partią Komunistyczną (Parti Communiste Français, PCF), rozszerzone następnie na Zjednoczoną Partię Socjalistyczną (Parti Socialiste Unifi é, PSU). Ta forma koopera-cji ugrupowań lewicowych nie okazała się trwała. W dalszej perspektywie stworzyła jednak korzystne warunki do podjęcia współdziałania różnych partii szeroko poję-tej lewicy, które nie ograniczałoby się tylko do celów wyborczych, ale opierałoby się na szerszych podstawach programowych. Rezultatem tych dążeń było w pierwszej kolejności utworzenie w 1969 r. Partii Socjalistycznej (Parti Socialiste, PS). Zwień-czenie tendencji unifi kacyjnych w środowiskach socjalistycznych miało miejsce na kongresie w Épinay 11–13 czerwca 1971 r. 16 czerwca tegoż roku stanowisko pierwszego sekretarza PS objął F. Mitterrand⁶. Następnym krokiem w kierunku in-tegracji ugrupowań lewicowych było wypracowanie i podpisanie 27 czerwca 1972 r.

wspólnego programu rządowego PS i PCF⁷.

U progu lat 70. proces kształtowania się dwubiegunowej konfi guracji systemu partyjnego można było uznać za ugruntowany. Wiązało się to przede wszystkim z utrwaleniem tendencji integracyjnych w ramach obu bloków politycznych. Po-między formacjami prawicy i lewicy sytuowały się wprawdzie ugrupowania cen-trum sceny politycznej, które jednak, opierając się procesowi bipolaryzacji, samo-dzielnie nie mogły odegrać znaczącej roli na scenie politycznej. W tym kontekście wymienić należy utworzony w 1971 r. Ruch Reformatorski (Mouvement

Réfor-4 É. Agrikoliansky, Les partis politiques en France, Armand Colin, Paris 2008, s. 102; C. Ysmal, op. cit., s. 91–93.

5 D. Chagnollaud, J.L. Quermonne, La V^e République, t. 3: Le pouvoir législatif et le système de partis, Flammarion, Paris 2000, s. 168.

6 P. Avril, La V^e République. Histoire politique et constitutionnelle, PUF, Paris 1994, s. 143–144; F. Borella, Les partis politiques dans la France d’aujourd’hui, Seuil, Paris 1990, s. 159–160; C. Ysmal, op. cit., s. 73–77.

7 A. Jamróz, System partyjny..., s. 53–57; C. Ysmal, op. cit., s. 82–83. Na temat ewolucji programowej i organizacyjnej ugrupowań lewicy w latach 70. zob. szerzej: A. Jamróz, Francuska Partia Komunistyczna i Partia Socjalistyczna. Problemy strategii przejścia do socjalizmu 1968–1979, Uniwersytet Śląski, Katowice 1981; D. Zadra, Der Wandel des französischen Parteiensystems: die „présidentiables” in der V. Republik, Leske+Budrich, Opladen 1997, s. 77–97.

mateur, MR), będący federacją środowisk o zróżnicowanym profi lu politycznym.

W skład nowego porozumienia weszła m.in. część radykałów pod wodzą Jean--Jacques’a Servan-Schreibera oraz Centrum Demokratyczne (Centre Démocrate, CR) Jeana Lecanueta⁸. Zróżnicowane ogniwa MR łączyła przede wszystkim nie-chęć do funkcjonowania w ramach jednego z dwóch dominujących bloków poli-tycznych⁹. W istniejącej sytuacji przeciwstawianie się procesowi bipolaryzacji było jednak zadaniem nadzwyczaj trudnym. Dowiodły tego wyniki wyborów parlamen-tarnych z 1973 r., w których omawiana formacja zdobyła 12,55% głosów¹⁰, co ze względu na obowiązujący system wyborczy nie przełożyło się na ilość mandatów umożliwiającą odegranie istotniejszej roli politycznej. Samodzielna realizacja stra-tegii centrowej nie okazała się więc skuteczna. Doprowadziło to do rozpadu MR, w dalszej perspektywie torując drogę do pełnej bipolaryzacji systemu partyjnego V Republiki¹¹.

2.1.2. Kształtowanie się czterech nurtów polityczno-doktrynalnych