Zjawisko koabitacji stanowiło wynik szczególnej konfi guracji politycznej, która za-istniała w ramach przyjętego w V Republice semiprezydenckiego systemu rządów.
Koncepcja modelu semiprezydenckiego została stworzona przez M. Duvergera. Wa-runkiem jej realizacji w praktyce jest wprowadzenie na gruncie norm konstytucji trzech podstawowych rozwiązań ustrojowych. Po pierwsze, wybór prezydenta po-winien być dokonywany w głosowaniu powszechnym, dzięki czemu głowa państwa zostaje wyposażona w legitymację do rządzenia bezpośrednio od narodu. Po drugie, głowa państwa musi dysponować znaczącymi kompetencjami, umożliwiającymi oddziaływanie na kształt polityki państwa. Po trzecie, struktura egzekutywy powin-na być dualistyczpowin-na, a premier wraz z ministrami cieszyć się zaufaniem ze strony parlamentu178. Model semiprezydencki charakteryzuje zarazem podatność na
zróż-177 R. Puchta, O modernizacji instytucji V Republiki w świetle ustawy konstytucyjnej z 23 lipca 2008 r.,
„Przegląd Sejmowy” 2008, nr 89, s. 197.
178 M. Duverger, A new political system model: semi-presidential government, [w:] A. Lijphardt (red.), Parliamentary versus Presidential Government, Oxford University Press, New York 1992, s. 142. Biorąc pod uwagę wyznaczniki konstytucyjne, o przyjęciu we Francji omawianego systemu rządów można więc mówić dopiero od 1962 r., po wprowadzeniu powszechnych wyborów na urząd szefa państwa. Zob. M. Duverger,
nicowane uwarunkowania o charakterze pozakonstytucyjnym oddziałujące na prak-tykę sprawowania władzy. Czynnikami, które mogą znacząco wpływać na faktyczne oblicze ustroju, są: aktualna treść konstytucji, tradycja polityczna, skład większości w parlamencie, a także pozycja głowy państwa wobec ugrupowań większościowych.
Spośród wymienionych elementów, w sposób najistotniejszy na funkcjonowanie sy-stemu politycznego rzutuje partyjna struktura organu przedstawicielskiego179.
Defi nicję semiprezydenckiego modelu rządów formułuje także G. Sartori, któ-rego zdaniem system ten wyróżnia kilka występujących łącznie cech charaktery-stycznych. Po pierwsze, głowa państwa jest wybierana w drodze powszechnych wyborów (pośrednio lub bezpośrednio) na ustalony okres urzędowania. Po drugie, głowa państwa dzieli władzę wykonawczą z premierem, tworząc jej dualistyczną strukturę. Po trzecie, prezydent pozostaje wprawdzie niezależny od parlamentu, ale nie jest upoważniony do samodzielnego rządzenia; jego wola musi być wyrażona za pośrednictwem rządu jako drugiego z podmiotów władzy wykonawczej. Po czwar-te, premier wraz ze swoim gabinetem, dysponując dużym stopniem niezależności wobec prezydenta, pozostają związani wolą ciała przedstawicielskiego, a dla swo-jego urzędowania wymagają zaufania i wsparcia udzielonego przez parlament. Po piąte, dualistyczna struktura władzy wykonawczej w systemie semiprezydenckim stwarza możliwość zaistnienia zmiennych konfi guracji ustrojowych. Walor pierw-szeństwa i dominacji w ramach egzekutywy w zależności od okoliczności przypi-sywany jest różnym jej segmentom. Sytuacja tego rodzaju zachodzi jednak tylko pod ścisłym warunkiem, że „potencjał autonomiczny” każdego z komponentów egzekutywy zostaje zachowany180.
Podobnie jak w ujęciu M. Duvergera, również według G. Sartoriego charakte-rystyczna cecha tego modelu polega na warunkowanym układem partyjno-poli-tycznym oscylowaniu pomiędzy prezydencjalizmem a parlamentaryzmem. Jest to więc system o zmiennej geometrii, w stopniu większym niż modele prezydencki i parlamentarny podatny na daleko idącą modyfi kację litery konstytucji przez prak-tykę sprawowania władzy. Stąd też francuski model systemu semiprezydenckiego ewoluuje w kierunku systemu mieszanego (mixed system). Jest on oparty na ela-stycznej strukturze dwugłowej (bicephalous) egzekutywy, której „pierwsza głowa”
La monarchie républicaine ou comment les démocraties se donnent des rois, Éditions Robert Laff ont, Paris 1974, s. 187.
179 M. Duverger, Le concept de régime présidentiel, [w:] M. Duverger, (red.), Les régimes semi-présidentiels, PUF, Paris 1986, s. 14–17.
180 G. Sartori, Comparative Constitutional Engineering. An Inquiry into Structures, Incentives and Out-comes, New York University Press, New York 1997, 131–132. Nieco inne ujęcie problematyki semiprezy-dencjalizmu proponuje natomiast R. Elgie, którego zdaniem system ten należy defi niować jako sytuację, w której wybierany w wyborach powszechnych na określoną kadencję prezydent koegzystuje z premierem i gabinetem, ponoszącymi odpowiedzialność przed parlamentem. Autor ten podkreśla, że w takim ujęciu na plan dalszy schodzi wiele konkretnych uprawnień, którymi dysponuje głowa państwa. Umożliwia to z kolei rozszerzenie zastosowania tej defi nicji do tych państw, dla których problem relacji we władzy wykonawczej nie jest kwestią najistotniejszą z ustrojowo-politycznego punktu widzenia. Zob. R. Elgie, Semi-Presidentialism: Concepts, Consequences and Contesting Explanations, „Political Studies Review”
2004, vol. 2, nr 3, s. 317.
zmienia się w zależności od istniejących większości parlamentarnych. Zdaniem G. Sartoriego, w warunkach „efektu większościowego”, gdy prezydent zdecydowanie przeważa nad premierem, stosowana konstytucja jest konstytucją materialną w sen-sie, w jakim oddaje ona treść przyjętych norm konwenansowych (conventions of the constitution). Natomiast w sytuacji zróżnicowania większości prezydenckiej i parla-mentarnej dominuje szef rządu dysponujący poparciem własnej większości w Zgro-madzeniu Narodowym. W przedstawionym ujęciu konstytucja w znaczeniu formal-nym podtrzymuje roszczenia szefa rządu do sprawowania władzy w państwie181.
Wskazane podejście do problematyki semiprezydencjalizmu w dużej mie-rze eksponuje możliwość znacznego nieraz – jak to miało miejsce w V Republice – odejścia praktyki politycznej od założeń konstytucyjnych. Zdaniem M. Duvergera, można mówić o istnieniu trzech zróżnicowanych konfi guracji (modalité) ustroju ustanowionego w 1958 r. Dla pierwszych czterech lat praktyki politycznej charak-terystyczna była sytuacja, w której prezydent nie dysponuje trwałą większością w izbie niższej parlamentu. Spośród pozostałych dwóch, pierwszą wyznacza do-minująca rola głowy państwa na scenie politycznej, potwierdzona trwałym wspar-ciem większości parlamentarnej. Druga natomiast polega na tym, że prezydent ma przeciwko sobie parlamentarną większość, co oznacza, że zmuszony jest dostoso-wać się do okoliczności wyznaczanych przez zjawisko koabitacji. Przytoczony autor odnotowuje także możliwość zaistnienia konfi guracji czwartej, określającej głowę państwa jako członka większości, nad którą przywództwo sprawuje szef rządu. Jak jednak podkreśla, wystąpienie takiej sytuacji w praktyce – ze względu na wizeru-nek prezydenta Republiki i sposób realizacji funkcji prezydenckiej nadany przez Ch. de Gaulle’a i jego bezpośrednich następców – należy odrzucić182.
Kluczowym punktem rozważań jest podkreślenie zróżnicowanej roli podmio-tów władzy wykonawczej w tak ukształtowanym systemie rządów. Zmiennemu układowi relacji pomiędzy prezydentem a premierem wydaje się sprzyjać natura większości uprawnień, w które wyposażony jest szef państwa. Wedle określenia M. Duvergera, podstawowe kompetencje prezydenta mają charakter „spazmatycz-ny” (spasmodic). Oznacza to, że poza uprawnieniami nominacyjnymi, nie stosuje się ich jako narzędzia bieżącego kierowania sprawami państwa. W większości nie są to też uprawnienia pozwalające na ostateczne podejmowanie decyzji. Zalicza się do nich żądanie ponownego rozpatrzenia ustawy przez parlament, a także pra-wo rozwiązania Zgromadzenia Narodowego i zarządzenia referendum. W dwóch ostatnich wypadkach ostatecznym decydentem staje się sam naród183. Obywatelom przyznano możność bezpośredniego wyrażenia swojego punktu widzenia, powie-rzając im swoiście pojmowaną funkcję arbitrażu, który ma na celu rozstrzygnięcie zaistniałego konfl iktu politycznego.
W warunkach politycznej jednorodności obu ośrodków władzy wykonawczej powstaje podatny grunt do przejęcia przez szefa państwa wielu uprawnień
rządo-181 G. Sartori, op. cit., s. 125.
182 M. Duverger, Le système…, s. 529–531.
183 M. Duverger, A new political..., s. 144–145.
wych, pozwalających na faktyczne sprawowania władzy. Konstytucyjne prerogaty-wy prezydenta są bowiem na tyle znaczące, by w sprzyjających okolicznościach poli-tycznych mógł on rościć sobie prawo do wywierania wpływu na prowadzenie spraw państwa. Jednocześnie ich specyfi ka nie pozwala, by stały się one jedyną podstawą takich dążeń – stąd konieczność faktycznego przejęcia uprawnień drugiego z seg-mentów egzekutywy. Jak podkreśla M. Duverger, „monarchia jakobińska” (monar-chie jacobine) opiera się na dwóch fi larach: wyborze prezydenta Republiki w gło-sowaniu powszechnym oraz trwałej i spójnej większości parlamentarnej, wiernej szefowi państwa184. Natomiast w okresach koabitacji uwypuklenie roli arbitra, po-zbawionego szerszych możliwości ostatecznego podejmowania wiążących decyzji, stanowi przesłankę do dokonania kolejnego zwrotu ustrojowo-politycznego, tym razem w kierunku odzyskania przez premiera i rząd funkcji rzeczywistego kierow-nictwa oraz roli podmiotu w sposób zasadniczy określającego politykę narodu.
W takim ujęciu zjawisko koabitacji stanowi więc jedną z możliwych konfi gu-racji systemu semiprezydenckiego. Zgodnie ze stanowiskiem M. Duvergera, które zaprezentowane zostało jeszcze przed wystąpieniem pierwszego okresu współist-nienia instytucjonalnego, koabitacja prezydenta i przeciwnej mu większości par-lamentarnej miała wreszcie pozwolić na zastosowanie konstytucji V Republiki185. Jego zdaniem, w układzie politycznej jednorodności egzekutywy szef państwa staje się bowiem de facto najbardziej hegemonicznym spośród przywódców politycz-nych Zachodu186. Tak silnej pozycji prezydenta nie da się wszakże wywieść jedynie z przepisów obowiązującej konstytucji. Zestawiając pozycję ustrojową szefa pań-stwa we Francji oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki, należy uwypuklić znacze-nie wsparcia większości parlamentarnej. Gdy szef egzekutywy może liczyć na głosy większości w Zgromadzeniu Narodowym, zajmuje pozycję dużo bardziej korzystną pod względem możliwości osiągnięcia zamierzonych celów legislacyjnych. Prezy-dentom V Republiki pozwala to sprawować silniejszą kontrolę nad przebiegiem prac parlamentarnych. Wystąpienie koabitacji może być natomiast interpretowa-ne jako odejście od tego typu wariantu ustrojowego na rzecz faktyczinterpretowa-nej realizacji konstytucyjnego podziału kompetencji pomiędzy obydwoma ośrodkami władzy wykonawczej.
184 M. Duverger, Bréviaire de la cohabitation, PUF, Paris 1986, s. 7–8.
185 Tego rodzaju ocena praktyki ustrojowej była widoczna również w poglądach Ch. de Gaulle’a. W per-spektywie niedającego się wykluczyć zwycięstwa lewicowej opozycji w wyborach parlamentarnych z 1967 r.
ówczesny prezydent miał w gronie swoich współpracowników stwierdzić: W gruncie rzeczy byłoby zabawne widzieć, jak można rządzić zgodnie z konstytucją. Zob. ibidem, s. 7.
186 M.A. Schain, J.T.S. Keeler, Le pouvoir présidentiel aux États-Unis et en France: une perspective com-parative, [w:] N. Wahl, J.-L. Quermonne (red.), La France présidentielle. L’infl uence du sufrage universel sur la vie politique, Presses de Sciences Po, Paris 1995, s. 251–252, 255–256.