Rząd Georges’a Pompidou

Różnice pomiędzy prezydentem a przywiązanym do idei Algierii francuskiej pre-mierem doprowadziły ostatecznie do zmiany na stanowisku szefa rządu w kwietniu 1962 r., a więc wkrótce po zawarciu układów z Evian, regulujących status Algierii.

Misję tworzenia nowego rządu otrzymał G. Pompidou, który – w przeciwieństwie do swojego poprzednika – nigdy nie piastował mandatu parlamentarnego. Nowy premier był natomiast bliskim współpracownikiem Ch. de Gaulle’a jeszcze z okresu istnienia Zgromadzenia Ludu Francuskiego (Rassemblement du Peuple Française, RPF), a w 1958 r. dyrektorem jego gabinetu. W 1959 r. G. Pompidou otrzymał nomi-nację na członka Rady Konstytucyjnej. Reprezentował także prezydenta w

kontak-28 B. Chantebout, Brève histoire..., s. 43–44.

29 Rada Gabinetowa była zwoływana także w okresach następujących po śmierci bądź ustąpieniu szefa państwa, kiedy przewodniczący Senatu, pełniący obowiązki prezydenta, wywodził się z innego obozu poli-tycznego. Sytuacja taka zaistniała w 1969 r. po ustąpieniu Ch. de Gaulle’a oraz w 1974 r. po śmierci G. Pom-pidou. W obu przypadkach urząd prezydenta Republiki sprawował tymczasowo Alain Poher, przeciwnik idei gaullistowskich i oponent ówczesnych premierów, Maurice’a Couve de Murville’a i Pierre’a Messmera.

Zob. M. Duverger, Le système politique français, PUF, Paris 1990, s. 319–320; E. Popławska, Instytucja pre-zydenta w systemie politycznym V Republiki Francuskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1995, s. 169.

30 P. Albertini, La Constitution de 1958: permanence et changement, [w:] Mélanges Patrice Gélard. Droit constitutionnel, Montchrestien, Paris 1999, s. 224–226.

tach z Tymczasowym Rządem Republiki Algierskiej. Następca M. Debrégo nie miał więc żadnego doświadczenia związanego z uczestnictwem w pracach parlamentu.

Tytułem do kierowania działalnością rządu było jedynie pełnienie funkcji bliskie-go współpracownika szefa państwa³¹. Nominacja ta dowodziła, że prezydentowi nie chodziło o dokonanie bardziej „parlamentarystycznej” interpretacji instytucji V Republiki³². Wybór G. Pompidou jako następcy M. Debrégo mógł sugerować, że szef państwa zamierza rządzić osobiście, wyznaczając główne kierunki prowadzo-nej polityki, a funkcję premiera zredukować do roli swojego pomocnika³³.

Potwierdzeniem tego było także umiarkowane poparcie, jakiego Zgromadzenie Narodowe udzieliło nowemu rządowi. Biorąc pod uwagę stanowisko deputowanych wobec rządu M. Debrégo, należy wnioskować o niezbyt przychylnym przyjęciu gabi-netu sformowanego przez jego następcę. Oznaczało to, iż rząd G. Pompidou nie mógł liczyć na zaufanie zdecydowanej większości izby niższej. Głosowało za nim jedynie 249 deputowanych, a 128 opowiedziało się przeciw. Znacząca ich część wstrzymała się od głosu. Mając na uwadze, że poparcia dla rządu Debrégo udzieliło 453 depu-towanych³⁴, można więc było mówić o zakończeniu faktycznego „małżeństwa z roz-sądku” łączącego Ch. de Gaulle’a z ówczesnymi partiami politycznymi w pierwszych latach istnienia V Republiki. Spośród znaczących ugrupowań politycznych wyjątek stanowili jedynie komuniści, od początku kwestionujący dokonane u schyłku lat 50.

zmiany ustrojowo-polityczne. Pokojowe współistnienie warunkujące funkcjonowa-nie sceny politycznej, mimo występujących sytuacji konfl iktowych, trwało do czasu objęcia urzędu premiera przez G. Pompidou. Jego nominacja została odebrana jako rodzaj prowokacji względem parlamentu. Znalazło to odbicie w wyniku głosowania nad wotum zaufania dla nowego rządu³⁵, które zostało wprawdzie przyjęte, ale jedy-nie głosami parlamentarzystów zaplecza rządowego.

Zapowiedź reformy konstytucyjnej mającej na celu wprowadzenie powszech-nych wyborów prezydenckich, przedstawiona przez Ch. de Gaulle’a na posiedzeniu Rady Ministrów 12 września 1962 r., a następnie ogłoszona publicznie, wywołała silny opór ze strony ówczesnej opozycji³⁶. Źródłem sprzeciwu była obrana droga dokonania zmian. Miały one nastąpić z wykorzystaniem instytucji referendum na mocy art. 11 konstytucji, a więc z pominięciem art. 89 zapewniającego parlamen-towi udział w procesie nowelizacji ustawy zasadniczej. Decyzję o przeprowadzeniu reformy w drodze samego referendum odbierano jako spektakularny zamach na demokrację³⁷. Przykładowo, na kongresie radykałów w Vichy 29 września 1962 r.

Gaston Monnerville mówił o „oburzającym pogwałceniu konstytucji” oraz o „nad-użyciu władzy” (forfaiture) premiera, jako że art. 11 wymaga uprzedniego wniosku

31 B. Chantebout, Brève histoire..., s. 49–50; J. Chapsal, op. cit., s. 240–241; S. Sur, op. cit., s. 192.

32 P. Avril, La V^e République. Histoire..., s. 62.

33 B. Chantebout, op. cit., s. 49.

34 S. Sur, op. cit., s. 192–193.

35 F. Borella, op. cit., s. 22–25; C. Ysmal, op. cit., s. 20–21.

36 P. Avril, La V^e République. Histoire..., s. 64.

37 A. Jamróz, Przemiany ustrojowo-polityczne..., s. 25.

rządu w kwestii przeprowadzenia referendum. Zwieńczeniem kryzysu polityczne-go stało się głosowanie na forum Zgromadzenia Narodowepolityczne-go wniosku o wotum nieufności dla rządu G. Pompidou. Układ partyjny w izbie niższej, a także ska-la powstałego kryzysu doprowadziły do pierwszego – i jak do tej pory ostatniego – w historii V Republiki udzielenia go rządowi. Przeciw gabinetowi głosowało 280  członków Zgromadzenia Narodowego. Następstwem takiego rezultatu było złożenie przez szefa rządu 5 października 1962 r. dymisji na ręce prezydenta, który podjął decyzję o rozwiązaniu izby niższej i zarządzeniu nowych wyborów³⁸.

Kryzys polityczny wywołany zapowiedziami reformy konstytucyjnej, a szcze-gólnie przyjętym sposobem jej przeprowadzenia, stanowił rezultat coraz bardziej napiętych stosunków pomiędzy urzędującym prezydentem a opozycyjną częścią Zgromadzenia Narodowego. Relacje te miały dotychczas charakter ambiwalentny.

Deputowani świadomi byli, że klucz do rozwiązania problemu algierskiego pozo-stawał de facto w ręku Ch. de Gaulle’a, co niewątpliwie temperowało krytykę wy-mierzoną w szefa państwa. Pomiędzy obydwoma ośrodkami władzy występowały jednak również konfl ikty o nierzadko gwałtownym charakterze. Do najpoważniej-szego doszło w marcu 1960 r. – a więc jeszcze w okresie sprawowania urzędu pre-miera przez M. Debrégo – kiedy prezydent odmówił zwołania izb na sesję nadzwy-czajną na wniosek przedstawiony przez parlamentarzystów. Przedmiotem obrad miało być rozwiązanie napiętej sytuacji w rolnictwie. Argumentacja szefa państwa opierała się na przeświadczeniu, że art. 29 i 30 konstytucji, określającym warun-ki zwoływania sesji nadzwyczajnych, przeciwstawić należy art. 28, który zakazuje mandatu imperatywnego (zdaniem Ch. de Gaulle’a sesja nie mogła być zwołana na skutek nacisku środowisk rolniczych) oraz art. 40, w którym ograniczono upraw-nienia deputowanych w zakresie przyjmowania ustaw zmniejszających dochody publiczne lub podnoszących wydatki³⁹. Prezydent wyraził przekonanie, że w tej sy-tuacji zwołanie parlamentu na sesję nadzwyczajną nie byłoby zgodne ani z duchem instytucji, którego szef państwa musi przestrzegać, ani z regularnym funkcjonowa-niem władz publicznych, które ma on zapewnić zgodnie z wolą ludu i przepisami konstytucji⁴⁰.

Gwałtowne protesty opozycji zostały wywołane także działaniami Ch. de Gaulle’a w związku z puczem generałów, do którego doszło w Algierii w kwietniu 1961 r.

W przemówieniu radiowo-telewizyjnym z 23 kwietnia szef państwa oświadczył:

w obliczu nieszczęścia, które wisi nad ojczyzną i zagrożenia, które ciąży nad Republiką, za-poznawszy się z ofi cjalnym stanowiskiem Rady Konstytucyjnej, premiera, przewodniczącego Senatu, przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego, powziąłem decyzję o zastosowaniu art.

16 naszej konstytucji⁴¹.

38 P. Avril, La V^e République. Histoire..., s. 65.

39 B. Chantebout, Brève histoire..., s. 45–46.

40 J. Chapsal, op. cit., s. 121–122. Skutkiem rozbieżności powstałych pomiędzy szefem państwa a par-lamentem była rezygnacja Vincenta Auriola, prezydenta z okresu IV Republiki, z zasiadania w Radzie Konstytucyjnej. Zob. B. Chantebout, Brève histoire..., s. 45–46.

41 Discours radiotélévisé du général de Gaulle, du 23 avril 1961, [w:] D. Maus, Les grands textes..., s. 123.

Trzeba zaznaczyć, że zarówno ustne opinie premiera i przewodniczących izb par-lamentu, jak i pisemna opinia Rady Konstytucyjnej wskazywały na zasadność sięgnięcia do wskazanego instrumentu konstytucyjnego⁴². Art. 16 obowiązywał w okresie od 23 kwietnia do 29 września 1961 r. Protesty opozycji wywołały prze-de wszystkim pięciomiesięczny okres jego stosowania. Mając na uwadze, że bunt generałów stłumiono w ciągu czterech dni, formułowano zarzut, że tak długi ter-min korzystania z możliwości stworzonych przez art. 16 nie koresponduje z fak-tycznym okresem trwania bezpośredniej przyczyny odwołania się do tego środka konstytucyjnego⁴³.

Kontrowersje budziły również uprawnienia parlamentu w warunkach stosowa-nia art. 16. Kwestia ta nie została w sposób jednoznaczny uregulowana w przepisach konstytucyjnych. W prezydenckim orędziu do parlamentu, wygłoszonym na mocy art. 18 konstytucji, zadeklarowano, że w zaistniałych okolicznościach zastosowanie art. 16 nie powinno oddziaływać na wykonywanie przez parlament funkcji usta-wodawczych i kontrolnych, a także na jego współdziałanie z rządem. W orędziu zostało zarazem sformułowane obostrzenie w postaci niewkraczania przez organ przedstawicielski w dziedzinę realizacji nadzwyczajnych uprawnień prezydenta, przez co należało rozumieć m.in. niedopuszczalność głosowania wotum nieufności w związku z działaniami egzekutywy podejmowanymi w wyniku stosowania art.

16. Praktyczne trudności interpretacyjne wywoływały ponadto kompetencje par-lamentu zebranego z mocy prawa na podstawie tego artykułu, ale poza okresem sesji zwyczajnej. Chodziło o dopuszczalność zwołania parlamentu w celu przedy-skutowania propozycji ustaw dotyczących cen produktów rolnych. Zdaniem sze-fa państwa, gdy izby zebrane były z mocy prawa w związku z wykorzystywaniem art. 16 konstytucji, nie mogły one podejmować zagadnień, które pozostawały bez związku z przesłankami zastosowania nadzwyczajnych uprawnień⁴⁴. Byłoby to więc ograniczeniem funkcji organu przedstawicielskiego do czystej deliberacji⁴⁵. Stano-wisko szefa państwa umacniało de facto dążenie do pomniejszenia pozycji parla-mentu, które leżało u podstaw zrealizowanych w 1958 r. koncepcji ustrojowych.

Polityczna konfi guracja Zgromadzenia Narodowego istniejąca w latach 1958–

–1962, umożliwiając przyjęcie wotum nieufności względem rządu G. Pompidou,

42 Ch. Debbasch, J. Bourdon, J.-M. Pontier, J.-C. Ricci, La V^e République, Économica, Paris 1988, s. 315–316.

43 E. Popławska, Instytucja prezydenta..., s. 110.

44 Przedstawiona przez Ch. de Gaulle’a wykładnia kompetencji parlamentu wynikła zatem z następu-jącego założenia: jeśli zebranie się z mocy prawa pokrywa się z trwaniem sesji zwyczajnej, zachowuje on wszystkie swoje uprawnienia z wyjątkiem ingerencji w dziedziny aktywności prezydenta na mocy art.

16 konstytucji. Jeśli natomiast taka korelacja nie występuje, działania parlamentu zostają ograniczone do kwestii, które doprowadziły do jego obligatoryjnego zwołania. Warto zarazem odnotować, że w okresie działania parlamentu z mocy prawa poza sesją zwyczajną przewodniczący Zgromadzenia Narodowego odmówił przyjęcia wniosku o wotum nieufności dla rządu, które zostało złożone przez deputowanych lewicy w związku z negatywnym stanowiskiem szefa państwa w sprawie dopuszczenia do prac nad ustawą dotyczącą cen produktów rolnych. Zob. Ch. Debbasch, J. Bourdon, J.-M. Pontier, J.-C. Ricci, La V^e Répub-lique, s. 317–318.

45 E. Popławska, Instytucja prezydenta..., s. 114.

stanowiła praktyczne potwierdzenie obowiązywania zasady odpowiedzialności rządu przed parlamentem, będącej jednym z podstawowych wymogów, jakim mia-ła odpowiadać nowa konstytucja. Politycznie jednorodna egzekutywa nie miamia-ła stabilnego poparcia większości parlamentarnej. W omawianym okresie nie było w parlamencie większości bezwarunkowej. Istniała natomiast większość o zmien-nej geometrii, a punktem ciężkości takiego układu była gaullistowska UNR. Inne, działające w parlamencie, ugrupowania nie udzielały rządowi stałego poparcia, dostosowując je raczej do wybranych kwestii podejmowanych przez egzekutywę.

Przykładowo, o ile MRP i SFIO zasadniczo wspierały linię rządu w polityce algier-skiej, o tyle te same partie zajmowały stanowisko krytyczne w związku z prakty-ką funkcjonowania instytucji państwa czy też polityprakty-ką w sprawach europejskich⁴⁶. Uwzględnić należy ponadto fakt wycofywania poparcia ugrupowań politycznych dla polityki rządowej, o czym świadczyło zakończone powodzeniem głosowanie nad udzieleniem wotum nieufności rządowi G. Pompidou.

W odniesieniu do okresu kadencji Zgromadzenia Narodowego z lat 1958–1962 możliwe jest wyodrębnienie dwóch zasadniczych faz. Względna stabilizacja sceny politycznej w okresie sprawowania funkcji premiera przez M. Debrégo wiązała się z koniecznością zażegnania kryzysu algierskiego. Zawarcie układów z Evian oraz zapowiedź dokonania zmian konstytucyjnych wzmacniających legitymację władzy prezydenta tworzyło jednak wyraźnie odmienny kontekst polityczny. W takich wa-runkach dalsze opieranie się na niestabilnej większości parlamentarnej nie mogło już gwarantować skutecznej realizacji wytyczonej linii politycznej. Praktycznym tego potwierdzeniem stało się obalenie rządu G. Pompidou, a w konsekwencji ko-nieczność wyboru nowej większości w Zgromadzeniu Narodowym, której podsta-wowym zadaniem stałoby się udzielanie trwałego wsparcia dla polityki realizowanej przez organy władzy wykonawczej. Przy zaistnieniu takiego układu politycznego faktyczna pozycja prezydenta w systemie politycznym V Republiki miała ulec dal-szemu wzmocnieniu, wykraczając dalece poza ramy wyznaczone przepisami obo-wiązującej konstytucji.

2.3. Praktyka sprawowania władzy w wyniku przekształceń