Dominującym hasłem w badaniach nad przekładem literackim w latach osiem-dziesiątych stał się tytuł wydanego w Amsterdamie pod redakcją Th eo Hermansa tomu Th e Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation (1985). Dał on nazwę tak zwanej szkole manipulistów, rozwijającej opisowe i systemowe badania nad przekładem literackim traktowanym jako gatunek o trudnej do przecenienia roli w historycznym rozwoju literatur. Osiągnięcia szkoły manipulistów okazały się fundamentalne dla zwrotu kulturowego. Postulując zerwanie z traktowaniem
33 G. Toury, Descriptive Translation Studies..., s. 53–69.
34 Tamże, s. 57.
przekładów jako z natury wtórnych, z uznawaniem ich za – jak pisze Hermans – twory z drugiej ręki (second-hand), o podrzędnej jakości (second-rate)35, teorety-cy szkoły manipulistycznej postrzegają literaturę – za Evenem-Zoharem – jako skomplikowany układ dynamicznych relacji, analizują go jako element sieci two-rzącej całość polisystemu kultury. Przekład bierze zatem udział w procesach ka-nonizacji i dekaka-nonizacji, w ustalaniu hierarchii dyskursów i modeli literackich, w przetasowaniach między centrum a peryferiami, uprzywilejowanymi a pobocz-nymi kodami kultury36.
Manipuliści postulują ścisły związek modeli teoretycznych z praktycznymi opi-sami funkcjonowania tłumaczonych utworów, równocześnie przenosząc akcent na te drugie. W swoich pracach łączą więc wiarygodny opis faktycznego funkcjo-nowania przekładu – czy to jako systemu w polisystemie kultury, czy to jako po-jedynczego tekstu w konkretnym studium przypadku – z analizą historycznego, społecznego i ideologicznego zaplecza praktyki tłumaczeniowej, rezygnując przy tym z apriorycznego podporządkowania się normatywnym i obiektywistycznym kategoriom czy defi nicjom.
Jak pisze Hermans: „przekładem [literackim – M.H.] jest to, co dana wspólno-ta kulturowa w danej epoce za przekład [literacki – M.H.] uważa”37. Postulat de-skryptywizmu jednoznacznie kieruje uwagę badaczy na domenę docelową, każąc traktować konkretne teksty nie jako odwzorowania tekstu źródłowego, ale jako specyfi czne realizacje obowiązujących w danych okolicznościach norm, które kształtują produkcję literacką w ogóle, a przekładową w szczególności. Przestrze-nią, w której rozgrywają się procedury badawcze, jest zatem styk tekstowych re-alizacji i kontekstowych hierarchii wartości. To tutaj podlegają manipulacji – ro-zumianej nie w sensie pejoratywnym, jako nadużycie interpretacyjne, ale w sensie kształtującego działania różnorakich ideologii38 – zarówno sama koncepcja prze-kładu uwolnionego z przymusu odpowiedniości, jak i poszczególne teksty, które dzięki przekładowi sytuują się na pewnych warunkach w analizowanym obszarze kultury.
35 T. Hermans, Translation Studies and the New Paradigm [w:] Manipulation of Literature.
Studies in Literary Translation, red. T. Hermans, St. Martin’ s Press, New York 1985, s. 8.
36 Tamże, s. 11.
37 Tamże, s. 13.
38 Hermans stwierdza: „wszelki przekład implikuje pewien stopień manipulacji tekstem wyj-ściowym dokonywanej w pewnym celu”, tamże, s. 11. W znacznie późniejszym szkicu Paradoxes and Aporias in Translation Studies [w:] Translation Studies. Perspectives on an Emerging Discipline, red. A. Riccardi, Cambridge University Press, Cambridge 2002, s. 10–23, ujmuje tę kwestię jeszcze mocniej: „Przekład jest godny zainteresowania jako zjawisko kulturowe właśnie z powodu braku neutralności czy niewinności, z powodu swojej gęstości, szczególnej wagi i wartości dodanej. Gdyby był po prostu mechanicznym ćwiczeniem, interesowałby nas tyle, co fotokopiaraka” [s. 17].
Ten sposób myślenia o przekładzie rozwinął w swoich badaniach André Lefèvere39, który wprowadził do leksykonu przekładoznawstwa zaczerpnięty z optyki termin „refrakcja”40. Posługuje się nim, by opisać zjawisko dopasowania literatury tłumaczonej do warunków kultury docelowej oraz zaproponować me-todę analizy mechanizmów, które rządzą procesem adaptowania dzieł na potrze-by konkretnej publiczności, przeprowadzanym z zamysłem wywarcia wpływu na sposób odbioru tych dzieł. Pisze Lefèvere:
Dzieło zyskuje czytelników i wywiera wpływ głównie dzięki „nieporozumieniom i błęd-nym przekonaniom” [misundrestandings and misconceptions] lub – by posłużyć się bardziej neutralnym określeniem – refrakcjom. Autorów i ich dorobek postrzega się i rozumie na pewnym tle czy też, jeśli ktoś woli, poddaje się ich refrakcji w pewnym ośrodku, podobnie jak ich dorobek z kolei może stać się ośrodkiem, w którym następuje refrakcja dzieł wcześ-niejszych41.
Przyjmując założenie o nieuniknionym i całkowicie naturalnym (zgodnym z metaforycznymi „prawami fi zyki”) charakterze refrakcji w systemowym mo-delu przestrzeni kulturowej, badacz unieważnia kategorie przekładoznawcze, które ciążą ku normatywizmowi i aksjologii opartym na apriorycznie ustalanym i niepotwierdzonym przez praktykę tekstową tertium comparationis. Kategorie te wyrastają, jak pisze Lefèvere, z postromantycznego przekonania o absolutnej oryginalności geniuszu autora, który swemu dziełu nadaje ugruntowane, stabilne i niepodlegające przemianom znaczenia. Z tego powodu w tradycyjnym paradyg-macie myślenia o przekładzie jako kopii refrakcje są oceniane ujemnie – mają wy-łącznie status niedoskonałych odbić, fałszujących i zniekształcających prawdziwy obraz dzieła.
Taka postawa w świetle myślenia manipulistów jest nietwórcza i nieskuteczna badawczo. Prowadzi do dyskwalifi kacji całego obszaru piśmiennictwa i oznacza raczej zamknięcie dyskusji niż jej otwarcie. Tymczasem, skoro przekłady powstają i odgrywają znaczną rolę w tworzeniu kultur, należałoby odwrócić perspektywę.
Analiza refrakcji, warunków ich powstawania i funkcjonowania oraz skutków ich
39 Do najważniejszych publikacji tego przedwcześnie zmarłego belgijskiego badacza pracującego w USA należą: opracowana przez niego antologia Translating Literature. Th e German Tradition from Luther to Rosenzweig, Van Gorcum, Assen–Amsterdam 1977; monografi a Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame, Routledge, London–New York 1992; antologia tekstów z dziejów myśli przekładoznawczej Translation/History/Culture. A Sourcebook, Routledge, London–New York 1992 [2009], a także dwie wymieniane już prace, napisane wraz z Susan Bassnett: Translation, His-tory and Culture (Printer, London–New York 1990) i Constructing Cultures (Multilingual Matters, Clevendan–Philadelphia–Toronto–Sidney–Johannesburg 1998).
40 Termin ten pojawił się w szkicu A. Lefèvere, Mother Courage’ s Cucumbers. Text, System and Refraction in a Th eory of Literature, „Modern Language Studies” 1982, nr 12 (4), s. 3–20; wersja polska: Ogórki Matki Courage. Tekst, system i refrakcja w teorii literatury, przeł. A. Sadza [w:] Współ-czesne teorie przekładu. Antologia..., s. 223–246.
41 Tamże, s. 226.
obecności to najpłodniejsze pole działania dla przekładoznawców. Jak twierdzi Lefèvere, pozwala ona badać rolę refrakcji w ewolucji konkretnego systemu lite-rackiego, a także zależności, jakie wiążą ów system z przestrzenią społeczną, poli-tyczną i ideologiczną42. W rozbudowanej formie podobne konstatacje znajdujemy u Hermansa, który pisze:
Praktyka przekładu polega na wyborze i imporcie dóbr kulturowych spoza danego obsza-ru oraz ich przetworzeniu na kategorie, które społeczność przyjmująca może zrozumieć choćby w sensie językowym i które w rezultacie, przynajmniej do pewnego stopnia, roz-poznaje jako własne. Ponieważ każdy przekład proponuje własne, silnie zdeterminowane, specyfi czne sposoby konstruowania „inności” importowanego tekstu, możemy z tych kul-turowych konstruktów bardzo wiele się nauczyć – a także z konstrukcji podmiotu, która im towarzyszy43.
W późniejszych pracach, zwłaszcza w ważnej książce Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame (1992), Lefèvere w miejsce terminu „re-frakcja” wprowadza określenie „prze-pisanie” (re-writing), które oznacza wszelkie praktyki kulturowe polegające nie na tworzeniu tekstu literackiego sensu stricto, ale na przetwarzaniu go w zmienionych warunkach. Do tych praktyk zalicza Lefèvere krytykę literacką, adaptację, antologizację i tłumaczenie44. Skoro esen-cjalne, „wewnętrzne” wartości łączone z oryginalnym dziełem literackim odgry-wają mniejszą, niż się zwykło sądzić, rolę w jego funkcjonowaniu w przestrzeni kultury, za którą w dużej mierze odpowiedzialni są re-writers – „prze-pisywacze”, ujawnianie funkcji prze-pisywania w rozwoju kultury oraz analizę mechanizmów jego działania należy umieścić, jak sugeruje Lefèvere, w centrum badań prze-kładoznawczych. Tłumaczenie jest bowiem najoczywistszym i najważniejszym rodzajem prze-pisywania, jako że w jego wyniku powstają w kulturze docelowej wizerunki autorów i ich dzieł, które następnie roszczą sobie prawo do roli rzecz-ników i substytutów oryginałów45.