Podsumowując przełomową dla przekładoznawstwa dekadę – lata dziewięć-dziesiąte – Mary Snell-Hornby w książce Th e Turns of Translation Studies. New Paradigms or Shift ing Viewpoints? ukazuje panoramę zmian, jakie zaszły w tej dyscyplinie. Obok zasadniczego zwrotu metodologicznego, który wynika z prze-sunięcia środka ciężkości ku studiom empirycznym, Snell-Hornby akcentuje także drugi zwrot, związany z bezprecedensowym rozwojem technologii komu-nikacyjnych oraz procesem globalizacji. Ta przemiana silnie wpływa na prakty-kę przekładową, ale jest także punktem wyjścia badań nad zagadnieniami do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku uważanymi w przekładoznawstwie za po-mocnicze, takimi jak m.in. przekład ustny i audiowizualny, terminologia, badania korpusowe, komputerowe badania przekładowe i elektroniczne narzędzia badaw-cze dla tłumabadaw-czenia58. Dynamicznie rozwijają się także studia nad przekładem na potrzeby zglobalizowanych mediów (translation for global news), w których redefi nicji podlega samo pojęcie tłumaczenia jako działania międzytekstowego i międzyjęzykowego oraz kategoria autorstwa59. Rozwój cyfrowych technologii
57 Zagadnienia te stały się przedmiotem rozwijającej się dynamicznie socjologii przekładu, która stawia sobie za cel systematyczne badania nad tłumaczeniem jako praktyką społeczną, kon-centrujące się wokół zawodu tłumacza i innych zaangażowanych w jej funkcjonowanie instancji, takich jak wydawcy, redaktorzy, krytyka. Najistotniejszym kontekstem jest tu dzieło Pierre’ a Bo-urdieu, m.in. Les Conditions sociales de la circulation international des idees, „Cahiers d’ historie les litteratures romanes” 1990, nr 1–2, s. 1–10; Les Règles de l’ art. Genèse et structure du champ littéraire, Seuil, Paris 1992; po polsku: Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, przeł. A. Zawadzki, Universitas, Kraków 2001. Por. także Bourdieu and the Sociology of Translating and Interpreting, red.
M. Inghilleri, „Th e Translator” 2005, nr 11 (2); E. Skibińska, Przekładowe relacje między kultura-mi [w:] tejże, Kuchnia tłumacza. Studia o polsko-francuskich relacjach przekładowych, Universi-tas, Kraków 2008, s. 35–40. Inne ważne konteksty to pisma Niklasa Luhmanna (por. T. Hermans, Translations in Systems, St. Jerome, Manchesetr 1999; T. Hermans, Translation, Irritation, Resonance [w:] Constructing a Sociology of Translation, red. M. Wolf, A. Fukari, John Benjamins, Amsterdam–
Philadelphia 2007) i Bruno Latoura (por. H. Buzelin, Unexpected Allies: How Latour’ s Network Th e-ory Could Complement Bourdesian Analyses in Translation Studies, „Th e Translator” 2005, nr 11 (2), s. 193–218.
58 Por. m.in. T. Hartley, Technology and Translation [w:] Th e Routledge Companion..., s. 106–127.
59 S. Bassnett, E. Bielsa, Translation in Global News, Routledge, London–New York 2009.
audiowizualnych, zwłaszcza w zakresie wirtualnej rzeczywistości, stron interne-towych o międzynarodowym zasięgu oraz gier komputerowych otworzył obszar badań nad lokalizacją.
Poszerzenie zakresu przekładoznawstwa dokonuje się nie tylko w obszarze ot-wartym przez rozwój technologii komunikacyjnych, nowe badania dotyczą także tłumacza jako pracownika, jego środowiska zawodowego oraz funkcjonowania tłumaczy w kulturze, a zwłaszcza w strukturach społecznych, jak również kształ-cenia tłumaczy i innych wymiarów istnienia i rozwoju „przemysłu tłumaczenio-wego” (Translation Industry), takich jak redagowanie tekstów, proces wydawniczy, rola marketingu i strategii handlowych dla funkcjonowania tłumaczeń, także li-terackich, w przestrzeni społecznej60. Rozwijają się też studia nad kompetencjami tłumacza oraz jakością przekładu.
Badanie przekładu jako narzędzia komunikacji międzykulturowej, która nie ogranicza się do przestrzeni literatury, na przykład analiza tłumaczenia ustnego i jego uwarunkowań, może posłużyć jako instruktywny przykład, a zarazem mo-del zmian następujących w sposobie myślenia o przekładzie w ogóle. Zaintereso-wania badaczy koncentrują się teraz nie tyle na możliwościach i tempie przetwa-rzania informacji, pojemności pamięci i technicznych ograniczeniach tłumacza ustnego oraz wynikających z nich przesunięć semantycznych na poziomie odpo-wiedniości i ekwiwalencji lub wierności i dokładności transferu informacji61, ile na zagadnieniach autorytetu i władzy, presji sytuacji i emocjonalnych uwarunko-wań działania tłumacza, jego roli społecznej i odpowiedzialności62.
Przedstawiony tu zarys przekładoznawstwa w epoce zwrotu kulturowego po-kazuje, jak bardzo poszerzył się zakres badań, obejmując przeróżne, nierzadko rozbieżne ścieżki. Przekładoznawstwo, konstytuujące się trzy dekady temu jako samodzielna gałąź nauki, w latach dziewięćdziesiątych XX wieku przybrało postać interdyscypliny, by w pierwszej dekadzie XXI wieku rozrosnąć się wielokierunko-wo i rozgałęzić na pola badawcze, z których każde doczekało się już solidnej bi-bliografi i i weszło w interakcję z licznymi sąsiadującymi obszarami humanistyki63, a także innych dziedzin, na przykład zaawansowanych technologii cyfrowych i in-formatycznych64. Jest to niezwykle twórcze i obiecujące, może jednak grozić frag-mentacją lub rozproszeniem. Niepokoi się tym stanem rzeczy na przykład Jeremy
60 J. Milton, P. Bandia, Agents of Translation, John Benjamins, Amsterdam–Philadelphia 2009.
61 Por. np. F. Pöchhacker, Issues in Interpreting Studies [w:] Th e Routledge Companion..., s. 128–140.
62 T. Hermans w szkicu Translation, Ethics, Politics..., s. 93–94, podaje przykład przeprowadzo-nego w 1991 roku wywiadu z Saddamem Husajnem, podczas którego dyktator wielokrotnie po-prawiał zdenerwowanego tłumacza, oraz wygłoszonych w Niemczech wykładów amerykańskiego negacjonisty tłumaczonych przez neonazistę, ale także (przechodząc w domenę literatury) sytuacji zagrożenia, w jakiej pracowali tłumacze obłożonego fatwą Salmana Rushdiego.
63 Por. B. Hatim i J. Munday, Translation. An Advanced Resource Book..., s. 8.
64 Por. M. Snell-Hornby, Th e Turns in Translation Studies..., s. 130–134.
Munday zastanawiając się, czy dyscyplina ta ma dość silne fundamenty i spójność wewnętrzną, by związani z nią badacze mieli pewność, że wciąż uprawiają to samo poletko, zwłaszcza gdy baza instytucjonalna badań nadal nie jest stabilna65. Maria Tymoczko stwierdza natomiast, że jeżeli wewnątrz przekładoznawstwa nie nastą-pi zasadnicze przeformułowanie i wzmocnienie metod badawczych, najciekawsze poszukiwania będą prowadzone poza tą dziedziną, na przykład w neurofi zjologii, naukach kognitywnych i socjologii66. Wydaje się jednak, że zwrot kulturowy wy-wołuje nie tylko swoistą siłę odśrodkową, dzięki której dostrzegamy, że napraw-dę fascynujące badania przekładoznawcze sytuują się poza bezpiecznym kręgiem akademickiej (także w sensie oderwania od życia) fi lologii. Uzyskana w ten spo-sób zewnętrzna perspektywa pozwala bowiem podać w wątpliwość obowiązujące do niedawna niemal na zasadzie dogmatów pojęcia ekwiwalencji i naturalności, przekonanie o roli przekładu jako czynnika zbliżającego kultury, a tłumacza jako suwerennej jednostki podejmującej strategiczne decyzje, zmusza więc do prze-myślenia samego sedna dyscypliny. Wprowadzenie do Translation Studies kon-tekstów polityki, socjologii i ekonomii, które w latach sześćdziesiątych i siedem-dziesiątych nie wchodziły zupełnie w zakres językoznawczo i literaturoznawczo defi niowanych badań translatologicznych, a także interwencjonistyczne dyskursy feminizmu i postkolonializmu kazały na nowo ująć pojęcia podstawowe, zmieniły również spojrzenie na praktykę tłumaczeniową w wielu dziedzinach życia oraz na funkcjonowanie przekładów w wielu wymiarach kultury współczesnej.
65 J. Munday, Issues in Translation Studies..., s. 12.
66 M. Tymoczko, Enlarging Translation..., s. 185. Por. także J. Heilbron, G. Sapiro, Outline for a Sociology of Translation. Current Issues and Future Prospects [w:] Constructing a Sociology of Translation..., s. 29–108.